Ijtimoiy moslashmaganlik

Ijtimoiylashuv manbalariga quyidagilar kiradi:

• 
  Ijtimoiylashuv manbalariga quyidagilar kiradi:
  
• 
  bolalik davrida orttirilgan tajriba – bu jarayon psixik funksiyalarning shakllanishi va dastlabki ijtimoiy xulq normalarining namoyon bo‘lishi bilan parallel ravishda kechadi;
  
• 
  ijtimoiy institutlar – ta’lim va tarbiya tizimi; oiladan boshlab, to oliy o‘quv yurtlari va undan yuqori pog‘onalardagi ta’lim olishga imkon beruvchi maskanlar, mehnat jamoalari shular jumlasidandir;
  
• 
  muloqot va hamkorlikdagi faoliyat jarayonidagi odamlarning ta’siri. Bu o‘rinda ham rasmiy, ham norasmiy sharoitlarda odamlarning bir-birlari bilan muloqoti, muomala maromlari nazarda tutiladi.
  

Demokratik o‘zgarishlar, inson manfaatlarining hurmat qilinishi qanday ijobiy holatlarga olib kelishini biz mustaqil O‘zbekistonning demokratik islohotlari va ularning yurtimizda yashayotgan, tug‘ilib kamol topayotgan insonlar taqdirida ham ko‘rib turibmiz. Mustaqillik yillarida bizning yurtdoshlarimizning nafaqat dunyoqarashi, fikrlash tarzi va mental qobiliyatlari, balki o‘zlariga, o‘zgalarga, O‘zbekistoonni o‘zining yagona Vatani deb tan olgan minglab qardosh millat vakillariga ham munosabatlari yaxshi tomonga o‘zgardi, barcha bunyodkorlik, Vatan taraqqiyoti, yurt tinchligi va xalq farovonligi yo‘lida bir tan, bir jon bo‘lib, harakat qilishga o‘rgandi. Shuning uchun ham o‘sib kelayotgan yosh avlod katta avloddan ko‘ra aqlli, dono, ilmga chanqoq, demokratik o‘zgarishlarga ko‘nikkanroq bo‘lib voyaga yetmoqda. Chunki ularning ijtimoiylashuvi uchun yurtimizda barcha shart-sharoitlar yaratilgan. Ayniqsa, Prezidentimiz tashabbuslari bilan hukumatimiz tomonidan yaratilgan sharoitlar bois amalga oshirilayotgan “Sog‘lom ona – sog‘lom bola” harakati, Kadrlar tayyorlash milliy dasturining keng ko‘lamda barcha ta’lim bosqichlarida muvaffaqityali joriy etilganligi o‘zining juda katta ijtimoiy samarasini bermoqda.

• 
  Demokratik o‘zgarishlar, inson manfaatlarining hurmat qilinishi qanday ijobiy holatlarga olib kelishini biz mustaqil O‘zbekistonning demokratik islohotlari va ularning yurtimizda yashayotgan, tug‘ilib kamol topayotgan insonlar taqdirida ham ko‘rib turibmiz. Mustaqillik yillarida bizning yurtdoshlarimizning nafaqat dunyoqarashi, fikrlash tarzi va mental qobiliyatlari, balki o‘zlariga, o‘zgalarga, O‘zbekistoonni o‘zining yagona Vatani deb tan olgan minglab qardosh millat vakillariga ham munosabatlari yaxshi tomonga o‘zgardi, barcha bunyodkorlik, Vatan taraqqiyoti, yurt tinchligi va xalq farovonligi yo‘lida bir tan, bir jon bo‘lib, harakat qilishga o‘rgandi. Shuning uchun ham o‘sib kelayotgan yosh avlod katta avloddan ko‘ra aqlli, dono, ilmga chanqoq, demokratik o‘zgarishlarga ko‘nikkanroq bo‘lib voyaga yetmoqda. Chunki ularning ijtimoiylashuvi uchun yurtimizda barcha shart-sharoitlar yaratilgan. Ayniqsa, Prezidentimiz tashabbuslari bilan hukumatimiz tomonidan yaratilgan sharoitlar bois amalga oshirilayotgan “Sog‘lom ona – sog‘lom bola” harakati, Kadrlar tayyorlash milliy dasturining keng ko‘lamda barcha ta’lim bosqichlarida muvaffaqityali joriy etilganligi o‘zining juda katta ijtimoiy samarasini bermoqda.
  

Axloqiy og’ishlarni tasniflash muammosi Psixologik ryeallikni tahlil ilmiy qilish shakllaridan biri uning ko`rinishlari tasnifi hisoblanadi. Tadqiqotchilarning axloqiy og’ishlarni tizimlashtirishdagi ko`p sonli urinishlari qali yagona tasnif yaratishga olib kyelmadi. Murakkabliklarni bir nyecha sharoitlar bilan tushuntirish mumkin. Axloqiy dyeviatsiyaning muammosiga asosiy sabab uning fanlararo xaraktyerda ekanligidadir. Modomiki, “dyeviant (og`ishgan) xulq ” atamasi turli fanlarda turli ma'noda ishlatilarkan, shu sabab axloqiy og’ishlarning ko`p turli xil tasniflari mavjud. Muammo mavjudligini tushuntiruvchi boshqa sabablar orasida inson axloqining o`ta turli-tuman shakllari va “mye'yor” tushunchasining o`zi noaniq ekanligini aytish mumkin. Bularning barchasi umumiy myezonlarni ajratishdyek, og`ishgan xulqning har xil ko`rinishlarining yagona tasnifini yaratishda ham qiyinchilik tuqdiradi. Ayni damda tizimlashtirish mavjud va alohida fanlar doirasida kyeng foydalaniladi. Shartli ravishda axloqiy og’ishlar tasniflash muammosida uchta asosiy yondoshuvni ajratish mumkin: ijtimoiy-huquqiy, klinik va psixologik. Ijtimoiy-huquqiy yondoshuv doirasida, o`z navbatida, sotsiologik va huquqiy yo`nalishni ajratish mumkin. Sotsiologiya axloqiy dyeviatsiyanibir nyecha asoslar bo`yicha guruhlanadigan ijtimoiy ko`rinish sifatida ko`rib chiqadi: a) masshtabdan qat'i nazar ommaviy va shaxsiy og’ishlar ajratiladi; b) oqibatlar aqamiyati bo`yicha – salbiy (zararli oqibatlar kyeltirib chiqaruvchi va potyentsial xavf tuqdiruvchi) va ijobiy; v) sub'yekt bo`yicha – aniq shaxslar, norasmiy guruhlar (masalan, yo`lto`sar guruhlar faoliyati), rasmiy tuzilmalar, shartli ijtimoiy guruhlar (masalan, ayollar piyonistaligi) og’ishi; g) ob'yekt bo`yicha – iqtisodiy, maishiy, mulkiy buzilishlar va boshqalar; d) muddati bo`yicha – bir vaqtli va davomli; ye) buzilgan mye'yor turi bo`yicha – jinoyatchilik, ichkilik (piyonistalik) giyohvandlik, o`z-o`zini o`ldirish, axloqsiz xulq , daydilik, fog’ishabozlik, byezorilik, boqimanda bo`lish, sotqin, rasmiyatchilik, tyerrorizm, irqchilik, gyenotsid, dyestruktiv madaniyatlar huquqda og`ishgan xulq atamasi ostida qozirgi vaqtda qabul qilingan va jazolash xavfi bilan taqiqlangan qonuniy mye'yorlarga qarshilik qiluvchi barcha narsa tushuniladi. Shaxs harakatlarini huquqiy baholashdagi yetakchi myezon ularning jamiyatga xavf solish darajasi hisoblanadi. harakatlarning jamiyatga xavf solish xaraktyeri va darajasi bo`yicha ularni jinoyat, ma'muriy va fuqarolikhuquqiy dyeliktlar, intizomiy qiliqlarga bo`linadi . Jinoyatlar, o`z navbatida, jamiyatga xavf tuqdirish darajasiga ko`ra quyidagi katyegoriyalarga bo`linadi: uncha oqir bo`lmagan – ikki yilgacha ozodlikdan maxrum etish; o`rtacha oqir – byesh yilgacha ozodlikdan maxrum etish; oqir jinoyatlar – o`n yilgacha ozodlikdan maxrum etish; alohida oqir – ikki yilgacha ozodlikdan maxrum etish yoki ancha qat'iy jazo byelgilash. Jinoyatlar harakatlarning xaraktyeri bo`yicha ham bo`linadi: shaxsga qarshi jinoyat, iqtisod soqasidagi jinoyat, davlat qokimiyatiga qarshi jinoyatlar, qarbiy xizmatga qarshi jinoyat, insoniyat tinchligi va xavfsizligiga qarshi jinoyat. Shunday qilib, Jinoyat va Fuqarolik kodyekslari qonuniy nuqtai nazardan og`ishgan xulqning turli shakllari tasnifi hisoblanadi. Vaqt huquqiy og’ishning yanada yangi shakllarini tuqdirmoqda, masalan, rekyet, uyushgan jinoyatchilik, xakyerlik. Bu, o`z navbatida, qonunchilikka doimiy o`zgartirish kiritish zaruriyatini tuqdiradi. Ko`rib chiqilgan tasniflarga axloqiy dyeviatsiyaga pyedagogik yondoshuvni qo`shimcha qilish mumkin. Bizning fikrimizcha, pyedagogik tasniflar kamroq diffyeryentsiyalangan va ko`pincha boshqa fanlardan o`zlashtirilgan. Ko`pincha “og`ishgan xulq” tushunchasini “moslashmaganlik” tushunchasi bilan tyenglashtiriladi. O`quvchini tarbiyalash va o`qitishning asosiy pyedagogik vazifalari olamida maktab o`quvchisining og`ishgan xulqi maktabga moslashmaganlik [2] kabi ijtimoiy moslashmaganlik xaraktyeriga ham ega. Maktabga moslashmaganlik tuzilmasiga o`zlashtirmaslik, tyengdoshlari bilan o`zaro munosabatning buzilishi, hissiy buzilishlar kabi uning ko`rinishlari qatorida axloqiy og’ish ham kiradi. Pyedagoglar bilan qamkorlik tajribasi maktabga moslashmaganlik bilan uyqunlashuvchi birmuncha kyeng tarqalgan quyidagi axloqiy og’ishlar qaqida gapirishga imkon byeradi. Bu intizom buzilishi, sababsiz maktab kyelmaslik, gipyerfaol axloq, tajovuzkor axloq, oppozitsion axloq, chyekish, byezorilik, o`qrilik, yolqon. Ijtimoiy moslashmaganlikning maktab yoshida anchagina masshtabli byelgilari bo`lib quyidagilar chiqishi mumkin: psixofaol moddalarni muntazam istye'mol qilish (uchuvchi eritmalar, ichkilik, giyohvand moddalar), jinsiy dyeviatsiyalar, fog’ishabozlik, daydilik, jinoyat sodir etish. Oxirgi vaqtlarda maktab o`quvchilarining og`ishgan xulqida nisbatan kompyutyer o`yinlari yoki diniy syektalarga qaram bo`lib qolish bilan bog’liq bo`lgan yangi shakl kuzatilmoqda. Juda yoshlikdan va maktab yoshidan og`ishgan xulq ko`rinishlari qaqidagi masala yanada chalkash. Umuman shaxsning “mustaqil bo`lmagan” bu bosqichida dyeviant axloq qaqida gapirish mumkinmikinq Pyedagoglar va ota-onalar ko`pincha kichik bolalarda zararli odatlar (barmoqini so`rish, tirnoqini chaynash), ovqat yeyishdan bosh tortish, quloq solmaslik, tajovuzkor axloq, masturbatsiya, gipyerfaol axloq kabi axloqning shunday salbiy ko`rinishlari bilan to`qnashadilar. Afsuski, jamiyatda og`ishgan xulqqa nosoqlomlik kabi munosabatda bo`lish ustundir. Uning ko`zga ko`ringan shakllari bilan to`qnashgach, odamlar avvalo tibbiy tashhis va unga tyegishli tibbiy yordam olishga harakat qiladilar. Dyeviant axloq masalalari bo`yicha ilmiy adabiyotlarda birmuncha ishlab chiqilgan va anchagina odatlangan klinik yondoshuv qukmronlik qiladi. Ayni damda ma'lumki, shaxs axloqiga psixolgik jiqatdan – shaxsning o`ziga nasiqat qilib ta'sir ko`rsatish mumkin. Yaqqolki, mutaxassis og`ishgan xulq tasnifiga ikkita yetakchi yondoshuvni aniq diffyeryentsiyalashi zarur – psixologik va klinik. Og`ishgan xulq turlarining psixologik tasnifi Psixologik yondoshuv shaxsning og`ishgan xulqidagi alohida ko`rinishlarni ijtimoiy-psixologik tafovutini ajratishga asoslangan. Psixologik tasniflar quyidagi myezonlar asosida quriladi: buzilgan mye'yor turi; axloq va uning motivatsiyada psixologik maqsad; ushbu axloq oqibati va u kyeltirgan zarar; axloqning shaxsiy-uslubiy tavsifnomasi. Psixologik yondoshuv doirasida og`ishgan xulqning turli tipologiyasidan foydalaniladi. Ko`pchilik mualliflar, masalan, Yu.A. Klyeybyerg axloqiy dyeviatsiyaning uchta asosiy guruhini ajratadi: salbiy (masalan, giyohvand moddalar istye'mol qilish), ijobiy (masalan, ijtimoiy ijodkorlik) va ijtimoiy-xolis (masalan, tilanchilik) [3, 50-b.]. Shaxs og`ishgan xulqining ko`rinishlarini tizimlashtirishning birmuncha to`liq va qiziqarli variantlaridan biri bizning nazarimizda S.P. Korolyenko va T. A. Donskix [6] ga tyegishli. Mualliflar barcha axloqiy dyeviatsiyani ikkita katta guruhga bo`ladilar: nostandart va dyestruktiv axloq. Nostandart axloq tafakkurning yangi shakli, yangi qoyalar, shuningdyek, axloqning ijtimoiy styeryeotiplari doirasidan chiquvchi harakatlarga ega bo`lishi mumkin. Bunday shakl garchi aniq tarixiy sharoitlarda qabul qilingan mye'yorlardan chyetga chiqsada, biroq jamiyatning kyelgusidagi rivojlanishida ijobiy rol o`ynovchi faollikni ko`zda tutadi. Nostandart axloqqa misol qilib, novatorlar, inqilobchilar, oppozitsionyerlar, bilimning qaysidir soqasini ilk ochuvchilarni kyeltirish mumkin. Ushbu guruh qat'iy ma'noda og`ishgan xulq dyeb tan olinishi mumkin emas. Dyestruktiv axloq tipologiyasi uning maqsadlariga muvofiq tiziladi. Bir qolatda bu ijtimoiy mye'yorlarni (qonuniy, ma'naviy-etik, madaniy) buzishga yo`naltirilgan tashqi dyestruktiv maqsadlar va munosib ravishda tashqi dyestruktiv axloq. Ikkinchi qolda – shaxsning o`zini dyezintyegratsiyaga yo`naltirilgan ichki dyestruktiv maqsadlar, uning ryegryessi va munosib ravishda ichki dyestruktiv axloq. Tashqidyestruktiv axloq, o`z navbatida, ad-diktiv va antiijtimoiyga bo`linadi. Addiktiv axloq ryeallikdan kyetish va istalgan hissiyotni olish maqsadida maxsus faollik yoki qandaydir moddalardan foydalanishni ko`zda tutadi. Antiijtimoiy axloq mavjud qonun va boshqa odamlar huquqlarini qonunga qarshi, asotsial, axloqsiz-byeadab axloqlar shaklida buzuvchi harakatlardan iborat. Ichki dyestruktiv axloq guruhida S.P.Korolyenko va T.A.Donskix quyidagilarni ajratadilar: suitsid, konformistik, nartsissik, fanatik va autik axloq. Suitsid axloq o`z-o`zini o`ldirishning yuqori xavfi bilan xaraktyerlanadi. Konformistik – individuallikka muqtoj, faqat tashqi avtorityetga yo`naltirilgan axloq. Nartsissik – shaxsiy buyukligi tuyqusi bilan boshqariladi. Fanatik – qandaydir qoya, nuqtai nazarga ko`r-ko`rona byerilgan shaklda yuzaga chiqadi. Autistik – odamlar va atrofdagi harakatlardan byevosita chyegaralanganlik, shaxsiy fantaziyasi olamiga sho`nqiganlikda ko`zga tashlanadi Dyestruktiv axloqning barcha sanab o`tilgan shakllari, olimlar fikriga ko`ra, qayot sifatining yomonlashishi, o`z axloqiga tanqidni pasaytirish, kognitiv xatolar (sodir bo`lganlarni qabul qilish va tushunishda) o`z-o`zini baholash va hissiy buzilishlar kabi dyeviant myezorlarga javob byeradi. Nihoyat, ular katta eqtimol bilan shaxsning yakkalanib qolishigacha bo`lgan ijtimoiy moslashmasligiga olib kyeladi. Psixologik adabiyotlarda shaxs og`ishgan xulqining ko`rinishlarini tasniflashda boshqa yondoshuvlarni ham uchratish mumkin. Kyelgusida biz axloqiy og’ishlarning og`ishgan xulqning salbiy oqibatlari va buzilgan mye'yor ko`rinishlari kabi yetakchi myezonlarga asoslangan shaxsiy tasnifimizga suyanamiz. Sanab o`tilgan myezonlarga muvofiq og`ishgan xulqning uchta asosiy guruhini ajratamiz: antiijtimoiy (dyelinkvyent) axloq, asotsial (axloqsiz) axloq, autodyestruktiv (o`z-o`zini parchalovchi) axloq. Antiijtimoiy (dyelinkvyent) axloq – bu qonun mye'yorlariga qarshi chiquvchi, ijtimoiy tartib va atrofdagi odamlar farovonligiga xavf soluvchi axloq. U qonunchilik bilan taqiqlangan istalgan harakat yoki harakatsizlikni o`z ichiga oladi. Katta odamlar (18 yoshdan kattalar) da dyelinkvyent axloq, ayniqsa, o`z ortidan jinoiy yoki fuqarolik javobgarligi va tyegishli jazoni boshlab kyeluvchi qonunbuzarlik shaklida namoyon bo`ladi. O`smirlarda (13 yoshdan boshlab) dyelinkvyent axloqning quyidagi turlari ustunlik qiladi: byezorilik, mayda o`qrilik, o`qrilik, vandalizm, jismoniy zo`rlik, giyohvand moddalarni sotish. Bola yoshida (5 yoshdan 12 yoshgacha) o`zidan kichik yoshdagi bolalar va tyengdoshlariga nisbatan zo`ravonlik, qayvonlarga shafqatsiz munosabat, o`qrilik, mayda byezorilik, mulkni buzish, yondirish kabi shakllari birmuncha kyeng tarqalgan. Asotsial axloq – bu shaxslararo munosabatlarning tinchligiga byevosita xavf soluvchi, axloqiy-ma'naviy mye'yorlarni bajarishdan qochuvchi axloq. U tajovuzkor axloq, jinsiy dyeviatsiya (tartibsiz jinsiy aloqalar, fog’ishabozlik, yomon yo`lga kirish, vuayyerizm, eksgibitsionlik va boshqalar), pulga azart o`yinlarga tortilish, daydilik, boqimandalik sifatida namoyon bo`ladi. O`smir yoshida uydan chiqib kyetish, daydilik qilish, maktabga bormaslik yoki ta'lim olishdan bosh tortish, tajovuzkor axloq, promiskuityet (tartibsiz jinsiy aloqa), graffiti (dyevorga uyatsiz xaraktyerdagi rasmlar chizish va yozuvlar yozish), submadaniy dyeviatsiyalar (slyeng, shramlash, tatuirovkalar) birmuncha tarqalgan. Bolalarda esa uydan qochib kyetish, daydilik, maktabga bormaslik, tajovuzkor axloq, qiybat qilish, yolqon, o`qrilik, ta'magirlik (tilanchilik) kabi ko`rinishlarda uchraydi. Asotsial axloqning chyegaralari, ayniqsa, o`zgaruvchan, chunki u boshqa axloqiy dyeviatsiyalardan ko`ra madaniyat va vaqtning ta'siri ostidadir. Autodyestruktiv (o`z-o`zini parchalovchi axloq) – bu tibbiy va psixologik mye'yorlardan og`ishgan, shaxsning rivojlanishi qamda umuman o`ziga xavf soluvchi axloq. O`z-o`zini parchalovchi axloq zamonaviy dunyoda quyidagi asosiy shakllarda yuzaga chiqadi: suitsidal axloq, ozuqaga muqtojlik, kimyoviy moddalarga muqtojlik (psixofaol moddalarni suiistye'mol qilish), fanatik axloq (masalan, dyestruktiv-diniy madaniyatga tortilish), autik axloq, viktim axloq (jabrlanuvchining axloqi), qayot uchun aniq ko`rinib xatarli faoliyat (sportning ekstryemal turlari, avtomobilda yurganda tyezlikni o`ta oshirish va boshqalar). O`smir yoshda autodyestruktiv axloqning xususiyati (avvalgi shakliga o`xshash) uning guruhli qadriyatlar bilan bilvosita bog’liqligi hisoblanadi. O`smir kiritilgan guruh autodyestruktsiyaning quyidagi shakllarini tuqdiradi: giyohvandlikka mutye bo`lib qolgan axloq, o`z-o`zini kyesish, kompyutyerga boqlanib qolish, ozuqa addiktsiyalari, kamroq – suitsidal axloq. Bolalik yoshida tyekish va toksikomaniyaga o`rin bor, biroq umuman olganda ushbu yoshdagilar uchun autodyestruktsiya davri kam xaraktyerlidir. Biz shaxs og`ishgan xulqining turli ko`rinishlari ikkita – o`ziga yoki boshqalarga qarama-qarshi yo`nalishli “dyestruktiv axloq”ning yagona o`qida joylashganini ko`ramiz. Dyestruktiv ifodalanganlikning yo`nalishi va darajasi bo`yicha og`ishgan xulqning quyidagi shkala bo`yicha taqdim etish mumkin: antiijtimoiy (faoldyestruktiv) – proijtimoiyye (antiijtimoiy guruhlar mye'yoriga moslashgan, nisbatan dyestruktiv) – asotsial (passiv-dyestruktiv) – o`z-o`zini parchalovchi (passiv-autodyestruktiv) – o`z-o`zini o`ldiruvchi (faol-autodyestruktiv). Og`ishgan xulqning alohida turlarini ajratish va ularni o`xshash byelgilar bo`yicha tizimlashtirish garchi ilmiy tahlil maqsadida oqlangan bo`lsa-da, shartli hisoblanadi. Ryeal qayotda alohida shakllar ko`pincha uyqunlashadi yoki kyesishadi, og`ishgan xulqning alohida aniq qollari individual bo`yalgan va takrorlanmas bo`ladi.