Ijtimoiy psixologiya

Z. Freyd nazariyasiga ko‘ra «Men»ning tuzilishi
Zigmund Freyd shaxs nazariyasini rivojlantirish barobarida boshqa olimlarning fikrlariga qarshi chiqqan holda, nisbatan boshqacharoq tarzda asoslab bergan. Uning fikriga ko‘ra «individ — doimo jamiyat bilan nizoda bo‘ladi» deb ta’kidlaydi. Ya’ni «in- sonning biologik ehtiyojlari (ayniqsa jinsiy ehtiyojlari) jam iyatdagi mavjud madaniyat me’yorlariga zid bo‘Iib, shaxs o‘z ehtiyojlarini qondirish jarayonida bu me’yorlar bilan albatta to‘qnash keladi.
Shaxsning o‘z-o‘zini anglashi, ya’ni o‘zidagi mavjud sifatlarni konkret baholash jarayoni ko‘pincha shaxs tomonidan og‘ir kecha- di, ya’ni inson tabiati shundayki, u o‘zidagi jamiyat me’yorlariga to‘g‘ri kelmaydigan yomon sifatlarni anglamaslikka, bekitishga harakat .qiladi. Hattoki bunday tasavvurlar ongsizlik sohasiga siqib chiqariladi. Bu ataylab qilinadigan ish bo‘lmay, u har bir shaxsdagi o‘z shaxsiyatini o‘ziga xos psixologik himoyalash mex­anizmidir. Bunday himoya mexanizmi shaxsni ko‘pincha turli xil yomon asoratlardan, hissiy kechinmalardan asraydi.
Z. Freydning klassik psixoanaliz nazariyasiga ko‘ra, «Men» konsepsiyasi inson psixikasining strukturali komponenti hisobla- nadi, boshqacha aytganda, Zigmund Freyd shaxs shakllanishi- ning psixik strukturasini uch asosiy qismga bo‘lib ko‘rsatadi:

1. 
   Id («U»). Bu shaxsga berilgan tug‘ma reflekslar bilan bog‘liq holda mavjud bo‘lgan instinktiv ehtiyojlarning asosi. Rohat olish uchun yo‘naltirilgan energiya manbai. «U» organizmning ovqat- lanishi va kerakli ehtiyojlarini qondirish funksiyasini bajaradi.
   
2. 
   Ego («Men»). Insonning atrof-muhitda o‘zini tutishini, xulq-atvorini yo‘lga solib turadigan funksiyani bajaradi. Ego re- allik prinsipi orqali boshqariladi. Masalan, inson och qolganda, Ego uni zaharli mevalarni iste’mol qilishdan asrab qoladi, ya’ni taqiqlab qo‘yadi.
   
3. 
   Superego («Oliy Men»). U ideal ota-ona funksiyasini baja­radi. Superego insonning xulq-atvorini yo‘lga solib turadi va ota- onalarning standartlariga asosan uning jamiyatda shakllanishiga yordam beradi.
   

Bu uchta komponent bolaning shaxs bo‘lib shakllanishida muhim rol o‘ynaydi. Bolalar reallik prinsipiga, shuningdek, Ego va Superegoning talablariga rioya qilishlari kerak. Ego Super- egoning jazolashlari va xatti-harakatlari uchun javobgardir. Shu orqali inson o‘z aybini va mag‘rurligini his qiladi.
Freyd nazariyasiga ko‘ra, jamiyatda tarixan tarkib topgan odatlar, axloqiy prinsiplar, ijtimoiy «senzura»ning mavjudligi tu- fayli jinsiy mayl to‘g‘ridan to‘g‘ri to‘siladi. Shuning uchun ham ba'zi kishilarda bu ongsiz tabiiy mayl bilan anglab turilgan vazi- yat o‘rtasida ichki ruhiy nizo paydo bo‘ladi, bunday to‘qnashuvlar ba’zan barqaror asab kasalliklariga (nevrozga) olib keladi. Kishilik jamiyatida ko‘pchilik kishilarning hayoti davomida bu tabiiy ong­siz mayl energiyasi mehnat faoliyatiga, aqliy va ijodiy faoliyatga qaratiladi va sarf etiladi. Hayotning yuksak sohasiga energiyaning shu tariqa ko‘chirilishi sublimatsiya deyiladi.