Ijtimoiy va iqtisodiy fanlar kafedrasi

4.O’rtacha miqdor
Mutlaq va nisbiy miqdorlarning yuqorida ko’rsatib o’tilgan bir qancha ustunliklari, ijobiy tomonlari bilan bir qatorda, ularning kamchiligi shundan iboratki, ular o’rganilayotgan hodisa va jarayonlarga umumlashtirib ta’rif bera olmaydilar. Bu vazifani statistikada o’rtacha miqdorlar bajaradi. O’rtachalar umumlashtirishning eng keng tarqalgan usullaridan biridir. O’rtacha miqdorlarning statistika fani va amaliyoti uchun o’ta muhimligi bir qancha olimlar tomonidan ta’kidlangan. Angliyalik yirik olim, siyosiy iqtisodning otasi U.Petti iqtisodiy muammolarni o’rganishda o’rtachalardan keng foydalangan. Bundan tashqari, u o’rtacha miqdorlarning barqarorligini o’rganilayotgan hodisalardagi qonuniyatlarning ifodasi deb hisoblaydi va keragicha boshlang’ich ma’lumotlar bo’lmagan taqdirda ham informatsiya yaratish mumkinligini ta’kidlaydi.
O’rtachalarning mohiyatini to’g’ri tushunish, ularning alohida o’rni va vaznini aniqlaydi. O’rtacha miqdorlar deb, bir xildagi va bir turdagi hodisalarni o’zgaruvchan belgilari asosida umumlashtirib xarakterlovchi, ta’riflovchi miqdorlarga aytiladi. Ular ijtimoiy-iqtisodiy bilishning asosiy qurollaridan biridir.
Statistik o’rtachalar ko’rish va ko’p yillik tajriba asosida emas, balki ommaviy ma’lumotlar asosida aniqlanadi. Masalan, o’rtacha ish haqini aniqlash uchun barcha xodimlarning ish haqlari qo’shilib, ularning soniga bo’linadi. Biroq, statistik o’rtachalar bir xil turdagi to’plam birliklari asosida hisoblansagina ob’ektiv va tipik bo’ladi. O’rtacha miqdorlar yordamida, kuzatish birliklaridagi u yoki bu sabablar orqali bo’lgan farqlarni tekislash jarayoni amalga oshiriladi.
O’rtacha miqdor – mavhum miqdor, chunki u yo’q birlikning mohiyatini xarakterlaydi. Bu degani to’plam birliklarining birortasi ham o’rtacha bilan teng bo’lmasligi mumkin. O’rtachalar mavhum miqdor ekan deb, ularni ilmiy tekshirmaslik va o’rganmaslikka hech qanday asos yo’q. Chunki, mavhumlik har qanday ilmiy tekshirishning zaruriy pog’onasidir. O’rtacha miqdorlarda ham, har qanday mavhumiylikka o’xshab, alohida va umumiy dialektik birligi amalga oshiriladi. O’rtachalarni qo’llash umumiy va individual, ommaviy va alohida kategoriyalarning dialektik tushunishdan kelib chiqishi kerak.
Xulosa
Hozirgi zamon bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida asosiy sektorining holati, o'zgarishi va samaradorligi, shuningdek, tegishli ma'lumotlarni olish, qayta ishlash, saqlash va tahlil qilishga qaratilgan ilmiy va amaliy faoliyat to'g'risidagi ma'lumotlar tizimi juda dolzarb masalaga aylanib bormoqda.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ijtimoiy hodisa va jarayonlarni vaqt bo’yicha o’zgarishini o’rganish juda muhim. Chunki, hodisalarni o’z vaqtida o’rganmaslik, kerak bo’lganda firmaning faoliyati haqida muhim va taqdiriy qarorlarni vaqtida qabul qilmaslik uni og’ir raqobat sharoitida nochorlikka olib kelishi mumkin.Firma va kompaniyalar faoliyati dinamikasini o’rganishdan asosiy maqsad vaqt bo’yicha rivojlanish qonuniyatlarini aniqlash va o’lchashdir. Statistik ko’rsatkichlarningning vazifasi o’zgarish sur’atlarini yillar bo’yicha hisoblash emas, balki uzoq davrlar uchun ham hodisaning rivojlanish intensivligini baholashdir.
Foydalanilgan adabiyotlar

• 
  Entsiklopediya statisticheskix publikatsiy (Simchera V.M idr). M.: “Finansi i statistika”, 2001.
  
• 
  Makroiqtisodiy statistika. O’quv qo’llanma. T.: TDIU, 2000.
  
• 
  Shodiev X., Xamraev M. Moliya statistikasi. T.: «Abu Ali ibn Sino», 2002.
  
• 
  http://el.tfi.uz/images/Statistika_e3c74.pdf
  
• 
  http://www.samdu.uz/public/images/Statistika.pdf