Ijtimoiylashtirishda xulqi og‘ishgan bolalar bilan ish olib borish metodlari

Tushunchani ta’riflash

Bizning ta’limotimiz predmeti shaxsning shunday axloqiy aspektiki, uni og’ishgan xulq sifatida tasniflash mumkin. Og’ishgan xulq psixik fenomenlar qatorida o’zining shaxsiy javonini egallaydi. U psixik kasalliklar, patologik qolat, nevrozlar, psixosomatik parokandalik va q.k. kabi ko’rinishlar qatorida mavjud. Ushbu fenomenlar tibbiy me’yorlar nuqtai nazaridan “soqliq – kasallik oldi – kasallik” o’qida ko’rib chiqiladi. Shaxsning og’ishgan xulqini, bizning nazarimizda, psixopatologiya nuqtai nazaridan ko’rib chiqish ma’nosizdir. Og’ishgan xulq “ijtimoiylashuv – moslashmaganlik – yakkalanish” o’qida shaxsning ijtimoiy-psixologik maqomini aks ettiradi.

Ma’lumki, maxsus adabiyotlarda “og’ishgan xulq” atamasi ko’pincha deviant axloq (deviatio – lotin tilida og’ishgan) sinonimi bilan almashtiriladi. Kelgusida biz o’zaro bir-birining o’rnini to’ldiruvchi sifatida har ikkala atamani qo’llaymiz – “og’ishgan”, “deviant”, bunda birinchi atama aniq va o’rganilgan bo’lgani sababli afzal ko’riladi.
O’rganilayotgan tushunchaning yaqqol ko’rinib turgan murakkabligiga hammadan avval uning fanlararo xarakteri sababdir. qozirgi vaqtda atamadan ikki asosiy mazmunda foydalaniladi. Deviant axloq “rasman o’rnatilgan yoki qaqiqatda ushbu jamiyatda yuzaga kelgan me’yorlarga mos kelmaydigan muomala, inson harakati” [13, 257-b.] ma’nosida psixologiya, pedagogika va psixiatriyaning predmeti sifatida yuzaga chiqadi. “Inson faoliyatining ommaviy va mustaqkam shakllariga nisbatan ifodalanuvchi va rasman o’rnatilgan yoki ushbu jamiyatda qaqiqatda mavjud bo’lgan me’yorlar va umidlarga mos tushuvchi ijtimoiy ko’rinish” [3, 7-b.] ma’nosida u sotsiologiya, huquq, ijtimoiy psixologiyaning predmeti hisoblanadi. Ushbu ishda biz og’ishgan xulqni birinchi aspektdagi afzallikda – individual faollikning ko’rinishi sifatida ko’rib chiqamiz.
Tushunchani ta’riflash ko’rinishning muqim belgilarini ajratishni ko’zda tutadi. Shaxsning og’ishgan xulqining shunday maxsus xususiyatlarini ajratish maqsadga muvofiqki, u bizga bu xulq ni boshqa fenomenlardan farqlashda, shuningdek, aniq bir odamda uning mavjudligi qamda dinamikasini aniqlash zaruratida yordam bersin.
1. Shaxsning og’ishgan xulqi – bu umumqabul qilingan yoki rasman o’rnatilgan ijtimoy me’yorlarga mos tushmaydigan axloq. Boshqacha aytganda, bu harakat mavjud qonunlar, qoidalar, an’analar va ijtimoiy buyruqlarga mos tushmaydi. Deviant axloqni me’yordan og’ishgan axloq sifatida aniqlaganda shuni esda tutish kerakki, ijtimoiy me’yorlar o’zgaradi. Bu, o’z navbatida, og’ishgan xulqqa tarixan o’tkinchi xarakterni beradi. Misol sifatida davr va davlat, chekishga munosabatdan qat’i nazar turli narsani keltirish mumkin. Shubhasiz, deviant axloq – bu har qanday me’yor emas, balki ushbu jamiyat uchun shu vaqtda birmuncha muqim bo’lgan ijtimoiy me’yorlarninggina buzilishidir.
2. Shaxs va deviant axloq, uning namoyon bo’lishi boshqa odamlar tomonidan salbiy baholanadi. Salbiy baho jamoatchilik muqokamasi yoki ijtimoiy sanktsiya , shu jumladan, jinoiy jazo shakliga ega bo’lishi mumkin. Dastavval, sanktsiyalar istalmagan axloqning oldini olish vazifasini bajaradi. Biroq boshqa tomondan ular shaxs stigmatizatsiyasi – unga tamqa osish kabi salbiy ko’rinishga olib keladi. Masalan, jazo muddatini o’tab, “me’yoriy” qayotga qaytgan odamning moslashuvdagi qiyinchiliklari yaxshi ma’lum.
Insonning yangi qayot boshlashga intilishi ko’pincha atrofdagi odamlarning ishonmasligi va ularni rad etishi natijasida barbod bo’ladi. Deviant (giyohvand, jinoyatchi, o’z-o’zini o’ldiruvchi va q.k.) tamqasi sekin-asta deviant barobarlikni (o’z-o’zini qis qilish) shakllantiradi. Shunday qilib, axmoqona shuqrat xavfli yakkalanishni kuchaytiradi, ijobiy o’zgarishlarga to’sqinlik qiladi va deviant axloqning takrorlanishini chaqiradi.
3. Og’ishgan xulqning xususiyatlari shaxsning o’zi yoki atrofdagilarga aqamiyatli tarzda qayot sifatini pasaytirgan qolda real zarar keltirishi hisoblanadi. Bu mavjud tartibning noturqunligi, ma’naviy va moddiy zarar keltirish, jismoniy zo’rlik va dard-alam etkazish, soqligining yomonlashishi bo’lishi mumkin. Deviant axloq o’zining eng keyingi ko’rinishlarida qayot uchun bevosita xavf tuqdiradi, masalan, suitsidal axloq, zo’ravonlik jinoyatlari, “oqir” giyohvand moddalar iste’mol qilish. Zararning psixologik markeri o’sha odamning o’zi yoki uning atrofidagilarning aziyat chekishidir.
Ushbu belgi shaklidan – destruktiv yoki autodestruktiv bo’lishidan qat’i nazar og’ishgan xulqning parchalovchi ekanini bildiradi. Bizning nazarimizda radikallik, kreativlik va marginallik kabi yaqin ijtimoiy ko’rinishlar og’ishgan xulq bo’la olmaydi va ushbu belgini qoniqtirmaydi. Garchi ular ham umumqabul qilingan me’yorlardan cheklanib, aqolining konservativ qolatga mayli bo’lgan qismida qashlik uyqotsa-da, bu fenomenlar jamiyat uchun xatardan ko’ra foydaliroqdir. Xullas, radikal moyil bo’lgan shaxslar jamiyatni tubdan yangilashni maqsad qiladilar, bu esa
ularda istiqbolli o’zgarishlarga sabab bo’ladi. Kreatorlar nostandartligi bilan farqlanib, tadqiqotchilar va ilk ochuvchilar sifatida chiqadilar. Marginallar ijtimoiy me’yorlarning chegaralarini kengaytirgan qolda o’zlarini ko’pchilikka qarshi qo’yadilar. Sanab o’tilgan fenomenlar uyqunlashishi mumkin. Masalan, ko’pincha o’smirlar axloqi barcha uchta tendentsiyani o’zida aks ettiradi Pirsing, tatuirovka yoki qatto chandiq bilan eksperiment o’tkazgan o’smirni, albatta, deviantlar guruhiga kiritish mumkin emas. Biroq geroin iste’mol qiluvchi o’smir qayot uchun yuqori xatarli og’ishgan xulqni yaqqol namoyish qiladi. Shunday qilib, og’ishgan xulq o’z moqiyati bo’yicha destruktivdir.
4. Ko’rib chiqilayotgan axloqni muqim takrorlanuvchi (ko’p marotaba yoki uzoq muddatli) deb xarakterlash mumkin. Agar etti yoshli bola ota-onasidan so’ramay shirinliklar uchun uncha katta bo’lmagan mablaqni olgan bo’lsa, kelgusida ijtimoiy tartibni buzmasa, ushbu axloqni og’ishgan sifatida ta’riflash odobdan bo’lmaydi.
Aksincha, o’smir tomonidan sistematik tarzda anglangan qolda pul o’qirligi sodir etilsa – bu og’ishgan xulq shakllaridan biri hisoblanadi. Boshqa tarqalgan misol: qodisalar qatorida spirtli ichimlik iste’mol qilish to’liq yo`l qo’yilgan yoki qatto foydali deb tan olinadi.
Ushbu qoida istisno ega. Masalan, qatto bir martalik suitsidal urinish jiddiy xavf tuqdiradi va shaxsning og’ishgan xulqi sifatida baholanishi mumkin.
5. Axloqni og’ishgan deb kvalifikatsiya qilish uchun u shaxsning umumiy yo`nalganligi bilan muvofiqlashishi zarur. Bunda axloq nostandart vaziyatlar oqibati (masalan, jaroqatdan keyingi sindrom doirasidar axloq), krizisli vaziyat oqibati (masalan, yaqin odamining o’limi tufayli birinchi oy davomidagi qayqu reaktsiyasi) yoki o’z-o’zini muqofazalash oqibati (masalan, qayot uchun real xavfning mavjudligida) bo’lmasligi lozim.
6. Og’ishgan xulqning xususiyatlaridan biri u tibbiy me’yorlar chegarasida ko’rib chiqiladi. U garchi patologik qolat bilan uyqunlashsa-da, psixik kasalliklar yoki patologik qolat bilan tenglashtirilmasligi darkor. Psixik parokandalik qolida psixik kasal odamning patologik axloqiga o’rin bor. Patologik axloq tibbiy me’yorlardan oqishadi, birinchi darajasi tibbiy aralashuvni talab qiladi va psixiatriyada, masalan, psixik kasallarning deviant axloqi sifatida o’rganiladi. Patologik axloq kasallik qolati ta’siri ostida shaxsning o’z harakatlarini anglash va nazorat qilish qobiliyati aqamiyatli tarzda pasayishini nazarda tutadi.
Ayni damda muayyan sharoitlarda og’ishgan xulq patologikka o’tishi mumkin. Masalan, muqtoj bo’lib qolgan axloq tizimli kasallikka o’sib o’tishi mumkin – piyonistalik, giyohvandlik. Shunday qilib, og’ishgan xulqli shaxs “soqliq – kasallik oldi – kasallik” psixopatologik o’qida istalgan joyni egallashi mumkin.
7. Og’ishgan xulqning xususiyatlaridan biri u ijtimoiy moslashmaganlikning turlicha ko’rinishlari bilan birga boradi. Ushbu axloq kasallik yoki o’limga olib kelishi shart emas, biroq u tabiiy suratda ijtimoiy moslashmaganlik qolatini uyqotadi yoki kuchaytiradi. Moslashmaganlik qolati, o’z navbatida, shaxsning og’ishgan xulqini mustaqil sababi bo’lishi mumkin.
8. Og’ishgan xulqning oxirgi belgisi sifatida uning ifodalangan individual va yosh-jinsiy o’ziga xosligini ta’kidlash mumkin. Og’ishgan xulq dastavval, shaxsning jamiyatda tashqi mavjudligini aks ettiradi. U “ichki” jiqatdan o’ta turli-tuman bo’lishi mumkin. Deviant axloqning bir xil turlari har xil odamlarda turli yoshda turlicha ko’zga tashlanadi.
Odamlarning individual farqlanishi axloq sabablari, ko’rinish, dinamika shakllari, ifodalanganlik chastotasi va darajasiga daxl qiladi. Masalan, deviatsiya shakli va uning ifodalanganlik darajasi shaxsning og’ishgan xulqini birmuncha yaqqol tavsiflash hisoblanadi. Ular to’la beozor ko’rinishdan shaxsning qayotiy faoliyatini total buzilishigacha o’zgartirishi mumkin.
Boshqa muqim individual xususiyat odamning og’ishgan xulqni qanday– o’zi uchun begona, istalmagan xulq sifatidami, vaqtinchalik qoniqtiruvchi yoki oddiy va maftunkor xulq sifatida qarashiga taalluqli. Shaxsning og’ishgan xulqqa munosabati (shaxsiy nuqtai nazari) ko’p qolda uning taqdirini belgilaydi.
Deviant axloqning yosh va jinsiy farqlanishi garchi asosiy mavzularni ko’rib chiqishda inobatga olinsa-da, bizning ta’limotimiz predmeti hisoblanadi. Shuni ta’kidlash zarurki, “og’ishgan xulq” atamasini 5 yoshdan kichik bo’lmagan bolalarga nisbatan qo’llash mumkin, qat’iy ma’noda esa – 9 yoshdan keyin. 5 yoshdan oldin bolaning ongida ijtimoiy me’yorlar qaqidagi zaruriy tasavvurlar bo’lmaydi, o’z-o’zini nazorat qilish esa kattalar yordamida amalga oshiriladi. Faqat 9-10 yoshidagina bolada ijtimoiy me’yorlarga mustaqil rioya qilish qobiliyatining mavjudligi qaqida gapirish mumkin. Agar 5 yoshdan kichik bo’lgan bolalarda axloqi yosh me’yoridan aqamiyatli tarzda oqsa, bunda uni etilmaganlikning, asabiy reaktsiya yoki psixik rivojlanish buzilishining bir ko’rinishi sifatida ko’rib chiqish maqsadga muvofiqdir.
Barcha yuqorida aytilganlardan kelib chiqib, og’ishgan (deviant) xulq qa quyidagicha ta’rif berish mumkin – bu shaxsning birmuncha muqim ijtimoiy me’yorlardan oquvchi, jamiyat yoki uning o’ziga real zarar etkazuvchi, shuningdek, uning ijtimoiy moslashmaganligi bilan birga boruvchi turqun axloqi.
Ushbu ta’rif deskriptiv (tasviriy) xarakterga ega va dastavval og’ishgan xulqi mavjud bo’lgan odamlar bilan amaliy ishlashga mo’ljallangan. (Ushbu ko’rinishning kontseptual-tushuntirish modeli qo’llanmaning keyingi bo’limlarida ko’rib chiqiladi.) Bu ta’rif aniq qollarda og’ishgan xulqni tashhis qilish, professional ta’sirni loyiqalash, shaxs axloqining dinamikasini va u bilan ishlash samaradorligini baholash kabi professional maqsadlarni amalga oshirishda yordam berishi mumkin. Bundan tashqari, u boshqa axloqiy fenomenlarda deviant axloqni differentsiyalash imkonini beradi.
Deviant axloqni ko’rib chiqayotib, biz yaqqol salbiy assotsiatsiyani uyqotuvchi so’zni qo’llashga majburmiz: deviant, addikt, noijtimoiy va ijtimoiy xulq qa qarshi va q.k.Shu bilan birgalikda, aniq shaxs bilan ishlashda biz ongli ravishda kamsituvchi oqangli atamalardan foydalanishdan, shuningdek, tamqa osishdan tiyilmoqimiz kerak. Shuni esda tutish lozimki, birinchidan, axloqiy muammolar o’ta keng tarqalgan. Ikkinchidan, og’ishgan xulq chegaralarini aniqlash ko’pincha murakkab. Jamiyatdagi o’zgarishlar me’yorlarning, albatta, axloqiy deviatsiya turlarining o’zgarishiga olib keladi. Biroq me’yorlarning o’zi va ulardan oqishish har qanday ijtimoiy tizimning ajralmas qismidir. Binobarin, ijtimoiy darajada og’ishgan xulq – bu faqat jamiyat va shaxs orasidagi o’zaro munosabatning mumkin bo’lgan shakllaridan biri. Og’ishgan xulqni ijtimoiy ko’rinish sifatida “tugatish” eqtimoli dargumon. Bundan tashqari, maxsus ko’rib chiqishda deviatsiyalar jamiyat uchun me’yoriy va foydali ekanini isbotlash mumkin, chunki unda istiqbolli o’zgarishlarni raqbatlantiradi.
Individual darajada deviant axloq anchagina muammoli ko’rinadi, chunki shaxsning o’zi va atrofdagi odamlar qayoti uchun real zarar, deviant shaxsning ijtimoiy muqit bilan janjali, uning ijtimoiy moslashmaganligi kabi salbiy fenomenlar bilan bog’liqdir.