Ilk o‘rta asr Sharq falsafasi va uyg‘onish davri Akbaraliyev Muhammadkarim

Ilk o‘rta asr Sharq falsafasi va uyg‘onish davri

Akbaraliyev Muhammadkarim

Ilk o‘rta asr (I asr miloddan boshlab 7 asr gacha) Sharq falsafasida yirik o‘zgarishlar sodir bo‘lgan davr bo‘lib, bu davrda O‘rta Sharqda zamonaviy falsafa, ilmiy rivojlanish, mа’lumot va san’at turi, madaniyat, siyosiy o‘zgarishlar va diniy anlayishlar ekan.
Ilk o‘rta asr Sharq falsafasida yirik falsafiy o‘ylashning taraqqiyotiga tushgan. Bu davrda mehribonlik, hushyorlik, insoniyatga qo‘l kelishi va adolatli davranish boshqa insonlar bilan do‘st bo‘lish, maslahatlarini boshqalarning yarashmasini so‘rab topish va boshqalarga xizmat qilish vaqlanishlar, boshqa insonlar bilan do‘stlik, o‘z xavfsizligini saqlash va boshqalarga xursand bo‘lish huzur va salomatlikning eng muhimi hisoblanardi.
Ilk o‘rta asrning ilmiy rivojlanishida falsafiy asarlar va ilmiy maqolalar yozilgan.
Yirik shaxslar orasida Abu Rayxоn al-Biruniy, Ibn Sino (Avitsenna), Ibn Rushd (Averroes) kabi olimlar o‘rnatiladi.
Ilk o‘rta asrning diniy anlayishida ham o‘zgarishlar bo‘lgan. Xristianlikda ham, Islomda ham. Masalan, Xristianlikda Tertullian va Augustin fikrlari katta ahamiyatga ega bo‘lib, dindorlar o‘zlarini qadimiy dindorlar bilan bir-biriga qo‘shib, xavfsizligi ta'kidlashgan, Islomda esa, Abu Hanifaning madhabining yuzaga chiqishi, aqliy metodlarni dinning asosiy qismlaridan biri sifatida qo‘llab-quvvatlashga yordam bеrdi.
Ilk o‘rta asrda bu davrning oxiri, Xristian madaniyati bilan Islom madaniyati o‘rtasidagi mo‘g‘uliyat va birikmalar xususiy ahamiyatga ega bo‘lgan davrdir.
Ilk o‘rta asr (1-miloddan boshlab 8-asr oxirigacha) Sharq falsafasi va uyg‘onish davriga oid bo‘lgan keyinchalik falsafa tuzilishlari, an'anaviy falsafiy mazmunchiliklarni o‘z ichiga olgan mukammal o‘tmish davri hisoblanadi. Bu davrda qadimgi Sharq falsafasining asoschisi o‘rta o‘lim yilida (Sokrat, Platon, Aristotel) ta‘limot olgan falsafachilar o‘laroq tafsilotlari bilan bilan ko‘rib chiqilgan. Bu davrning markaziy falsafiy mazmuni islom falsafasi bo‘lib, uning birinchi davomchilari Al-Farobiy, Ibn Sino (Avitsenna) va Abu Ali ibn Sina (Al-Gazoliy) faoliyat ko‘rsatgan.
Islom davrida Al-Farobiy (873–950 y.y.), o‘rta asrda uyg‘onish davrining yetakchi Sharq falsafachisi deb hisoblanadi.
Al-Farobiyning asosiy qiziqishi falsafa, madaniyat va siyosat sohasidagi savollarga javob izlash bo‘lib, uning asosiy falsafiy qarama-qarshi qilishining sababi – falsafaga dindorlik (iman) va madaniyatni birlashtirishga urinish. Al-Farobiy, Platon falsafasini mustamlak ta‘lim olib, Aristotelning falsafiy nazariyasini tafsiloti bilan tanidilar. U uning nazariyalarini dindorlik va madaniyatning o‘zaro birlashtirilishiga mo‘ljallagan.
Bundan tashqari, Ibn Sino (Avitsenna, 980–1037 y.y.) falsafa, tabiiyotshunoslik va tibbiyot sohasida ham mashhur bo‘ldi. U asosan aristotelchilik falsafani ishlab chiqishda muvaffaq bo‘ldi va o‘z asarlarida falsafa, madaniyat, siyosat va tibbiyot sohalarini muvofiqli baholadi. Ibn Sino falsafiy qarashlari orasida madaniyatning ahamiyatini belgilagan va o‘z maqbuliyatini qo‘llab-quvvatlagan.
Shu tarzda, 1-miloddan boshlab 8-asr oxirigacha davom etgan ilk o‘rta asr Sharq falsafasi va uyg‘onish davri, islom falsafasining o‘zg‘arishi va shakllanishiga, uning o‘rta asr davlatlari bilan o‘zaro ta’sir va alaqalari bilan ajralib turibdi.
Ilk o‘rta asr Sharq falsafasini tushuntirish uchun, sizga bir qancha muhim falsafa olimlari va ularning mazmuni haqida ma'lumot beraman. Ilk o‘rta asr Sharq falsafasida ilmiy, dini, va madaniy muzokaralar o‘z o‘rnini topgan edi.
Aristotel (384–322 a.C.): Aristotel Antik Yunonistonning mashhur falsafiyasining eng katta nihonga yetgan olimlardan biridir. U Aristotelning fikrlarida, ilm-fanlar, siyosat, madaniyat, va ma'rifat sohalarida katta rivojlanish mumkinligi ustida durilgan edi. U, "Metaphysics" (metafizika), "Ethics" (etika), "Politics" (siyosat) kabi asarlarini yozgan.
Platon (427–347 a.C.): Platon, Aristotelning ustazi va Yunonistonning eng mashhur olimlari orasida hisoblanadi. U, "The Republic" (Respublika), "Timaeus" (Timaev) va boshqa asarlarida o‘zning idealist falsafa tizimini bayon etgan. Platonning "sharqiy" falsafasi, noaniq madaniy mazmuni, insoniy jamiyat tuzilishi, va ma'naviy oqimlarni ko‘zlab turadi.
Falsafa-islom olimlari: Sharq falsafasida yirik o‘rin egallagan bir qator islom olimlari ham bo‘ladi. Al-Farabi (872–950) va Ibn Sino (Avitsenna, 980–1037) shu davrda eng mashhur falsafa olimlari edi. Al-Farabi, madaniy va siyosiy masalalarga oid bir nechta asarlar yozgan, shuningdek, ilmiy, dini, va felsefi muzokaralarini ham amalga oshirmagan. Ibn Sino esa Tibbiyot, Kimyo, Falsafa, va boshqa sohalarda o‘zining mashhur asarlarini yozgan.
Sharq falsafasining ilmiy, dini, va madaniy yondashuvlari ilmiy tadqiqotlarga, falsafa, dinshunoslikka va madaniy ko‘nikmalar almashinuvi bilan bog‘liq edi. Bu davrning falsafa nazariyasi va amaliyoti, xususan, Islom falsafasi, ilmiy, dini, va madaniy adabiyotlarda keng jihatdan bayon etilgan.
Uyg‘onish davri (1–7 asrlar) esa Islom medeniyati va falsafasining eng rivojlangan davr bo‘lganidir. Ushbu davrda falsafa, astronomiya, geografiya, kimyo, tibbiyot va boshqa sohalarda katta rivojlangan. Bu davrda Al-Farabi, Avicenna (Ibn Sino), Al-Biruni, Al-Razi, Al-Kindi va boshqa bir qancha olimlar tafsilotlarli tadqiqotlar qilganlar. Avicenna misollarida "Kitob al-Shifa" (Shifo kitobi), "Kitob al-Qanun fi al-Tibb" (Tibbiyotda qonunlar kitobi) kabi asarlarni yozgan. Al-Farabi esa "Medina al-Fadila" (Xalqaro adolatli shahar) va boshqa asarlari bilan mashhur bo‘lgan.
Uyg‘onish davri medeniyati va falsafasi, bu sohada rivojlanayotgan "ilm-fan"larning tarqalganligi, ko‘nikma va ma'rifatlarini o‘z ichiga olgan, yaxshi ta'lim tizimini tashkil etgan, falsafiy o‘limlarning fikriyatlarini qo‘llab-quvvatlagan, va madaniyat va ilmning rivojlanishiga qo‘shgan.