İncelemeleri

 

DĠVAN-Ü LUĞAT-ĠT TÜRK”DEN DERLENMĠġ ETĠMOLOJĠK SÖZLÜK 

 

 

279 

http://WWW.TURUZ.NET

 

 

əsmək

ka

  : 

1. 

səndələmək. sərilmək

ka. 

sarılmaq. sarsılmaq. yalpıb, 

ləpələnib düşəyazmaq. yeldirmək

ka. 

əstirmək. 

2. 

qalburlayaraq 

savurmaq. yellənmək. 

- xərmən əsinmək: savurmaq. 

3. 

əsinmək. 

uzanmaq. çəkilmək. 

- ip əsindi. - yaşamız əssin: uzansın. - əsnik 

ip: uzanan ip. 

3. 

səpmək. saçmaq. 

- tarıq əsdi.  

əsnək 

: gərik. sərgək

ka

. sərik, sallaq, sarnıq, səndələyən kimsə, nərsə. 

yelpək. oynaq

ka. 

pozlu ifadəli.  

əsnəmək

ka

: əsmək. əsnəmək.  

əsnətmək

ka

: əstirmək. əsnətmək.  

əsnəyən: əsingən. kərilgən.  

əsniyən 

: gərilən. gərgilən. gərinən. gərniyən. uzanan. çəkilən.  

əsrəm 

: əsrim. coşqu. cəzbə. çarpıntı. vəcd. qanıt. həyəcan.  

əsrik

 

: 1. 

ərsək

. 

ərsik

. 

ərişmiş. yetsik

. 

yetim

. 

baliğ. 

2. 

qanıtqan. daşqın. 

özündən çıxan.  

əsri

ka

 

: 

1. 

əsdirmə, əvsəmə aracı. yaba. çatal çatal dəğnək. 

2. 

nərsənin daranmış, dərinmiş, aralı, açıq durumu. - 

əsri butlu: 

apış. qıçları açıq, birbirində aralı. 

1. 

asrı

. təkir, ala boya. qaplan 

rəngi. - 

əsri yıĢıq: alaca, iki rəngli ip.  

əsriləmək

ka

 

: naxışlamaq. süsləmək.  

əsrim 

: əsrəm. coşqu. cəzbə. çarpıntı. vəcd. qanıt. həyəcan.  

DİVAN-Ü LUĞAT-İT TÜRK İNCELEMELERİ  

HƏSƏN BƏY HADİ

 

 

280 

http://WWW.TURUZ.COM

 

 

əsrük

ka

 

: 

əsrük

ka. 

əsgürük

ka. 

sarhoş. (

<

 

əsmək

). kefli. 

- əsrük azıq: ayıq 

kefli. 

- əsqürüq.  

əssiz

ka

 

: əsiz. ısız. ıssız. isiz. yazıq. təssüf. hayıf. əfsus. diriğ.  

əstirmək  : 

bax

 

>

 

əstürmək

ka

  

əstürmək

ka

 : 

1. 

uzatmaq. çəktirmək. gərdirmək. ilətirmək. 

- ipi əsdir. 

2. 

kefləndirmək. 

3. 

yellətmək. yeldirmək

ka. 

əsmək. savurmaq. 

ələkləmək. 

- qavuğ əstirmək: ələyib, kəpəklə unu ayırmaq.  

əĢ 

 

: 

əĢ

ka

 

1. 

arxadaş. 

2. 

düz. bir. müsavi. bərabər. 

- yat 

yağuq düz olmaz: yad yaxın bir değil. 

3. 

qoşa. qoş

ka

. cüt. tay. 

4. 

qadın. xanım.  

əĢqəklənmək

ka

: əşək yiyəsi olmaq.  

əĢqürti

ka

: ipəkli. naqışlı çin qumaş  

əĢlik

ka

 

: gənc qadından əşi bulunan kimsə. əşli. əş yiyəsi.  

əĢmək

ka

  : 

eĢmək

. (

at

 

haqqında

) yorqa yürümək.  

əĢtilmək

ka

: eşitilmək.  

əĢtürmək

ka

: eşittirmək.  

əĢyək

ka

 

: eşək. əşqək.  

ət palçığı: 

çuqubarı

ka

: bota, güh, saxsı çamuru.  

ət 

 

: 

1

. bədən. - 

ətim barsıdı: bədənim şişdi. 

- 

kişi əti, 

diriklə dadır: adam əti diri olurkən dadlıdır. 

-

 suyu yağlı su. qanaq. 

 

DĠVAN-Ü LUĞAT-ĠT TÜRK”DEN DERLENMĠġ ETĠMOLOJĠK SÖZLÜK 

 

 

281 

http://WWW.TURUZ.NET

 

 

qayaq. qonaq. qıyaq

ka

. - ət yapılmaq: ətləlmək

ka

. - ət yer

ka

: yumuşaq 

yer. 

2

. yumşaq. 

- ət yer: yuvaş topraq. 

 

ətçi  

: qəssab.  

ətək 

: aşağ. asra

ka. 

alt. dib. təmən (

>

 

damən

fars

). bitiş. oğruq

ka

. uğruq. 

ovruq. sallaq. salış. yeng. yanq

ka. 

saqa

ka

 

ətək 

: salış

ka. 

sallaq. yeng.  

ətiqmək

ka

  : etiqmək. edikmək. yetişmək. tombullaşmaq. böyümək.  

ətiqmək

ka

: etiqmək. edikmək. (

cocüq

) yetişmək. tombullaşmaq. böyümək.  

ətir 

 

: yıpar

ka. 

müşg.  

ətiĢmək

ka

: edişmək. barıştırmaq.  

ətləlmək

ka

 : 

1. 

ətdənmək. 

2. 

mal heyvan kəsilib ətlik yapılmaq. sallaxlamaq.  

ətləmək

ka

: ətin bollamaq. ətə doldurmaq.  

ətləmək

ka

: ətlətmək. ətləndirmək. 

1. 

mal heyvanı kəsib, ətlik yapmaq.  

ətlənmək: yağrılanmaq

ka

. yağlanmaq.  

ətlənmək

ka

: ətə dolmaq. şişmanlamaq. 

- arıx ətləndi. 

 

ətlətmək

ka:

 kəstirip ət durumuna gətirtmək.  

ətli canlı: baqlan

ka

. şişək. baruq. 

- baqlan quzı

ka

: yeni, səmiz quzu.  

ətlik

ka

  

: 

1. 

ətli. şişman. 

- ətlik kiĢi

ka

. 

2. 

kəsmək üçün becərilmiş heyvan. 

- ətlik qoyun. 

2. 

ət yiyəsi olan. əti bol olan. 

- ətlik kişi: ətlnə dolqun. 

bodur kişi. - ətlik ölkə. 

1. 

ət asılacaq çəngəl. 

 

DİVAN-Ü LUĞAT-İT TÜRK İNCELEMELERİ  

HƏSƏN BƏY HADİ

 

 

282 

http://WWW.TURUZ.COM

 

 

ətmək

 

: 

etmək

ka

. 

( k <> t ) 

yeyiləcək əkmək. 

- ətməkçi

ka

: əkməkçi. - 

ətməklənmək

ka

: əkmək yiyəsi olmaq.  

ətrək

ka

 

: ataq. öznə. çəki. maraq. əlaqə. rəngi qızıla çalan sarı nə. bur.  

ətsəmək

ka

: canı ət istəmək.  

ətsətmək

ka

: ətə istək gətirtmək.  

ətük 

: 

yatuq. 

1. 

ka

. 

ayaqqabı. 

- ətükün dartma: çıxarma. - su görmədən 

ətəyin dartma. - ətükçi

ka

: ayaqqabıçı. 

2. 

ətək.  

- yatuqun dart: ayaqqabın çıxart. 

 

ətüklənmək

ka

: 

etüklənmək

ka

 ayaqqabı. etiq yiyəsi olmaq.  

ətyen  

: gövdə.  

əv 

 

: 

əv

ka

 

ev. əf. öv. üv. - 

ev qızı. ailə qızı. 

 

əvədəmək: 

ivədəmək

 (

<

 

əvək

). çabalamaq. qımıldamaq.  

əvəkli 

: tələsik. əcələ.  

əvət 

: əmət. evət. yəmət

ka

. peki. yah. yəh

ka

.  

əvirib təvirmək: alt üst edib, yiyələnmək.  

əvrən  

: girdə. kürə biçimində yapılan əkmək ocağı.  

əvriĢmək : evrişmək. 

1. 

çevrişmək. dönüşmək. uğraşmaq. çabalaşmaq. bir 

işin üstünə düşmək. 

2. 

bir şeyi alt üsd edmək, çevirmək.  

əvrülmək : 

evrilmək

. 

çevrilmək

. 

1. 

dolanmaq. yönəlinən yerdən çevrilmək. 

2

. dönmək. çönmək. uğramaq. gedmək.  

 

DĠVAN-Ü LUĞAT-ĠT TÜRK”DEN DERLENMĠġ ETĠMOLOJĠK SÖZLÜK 

 

 

283 

http://WWW.TURUZ.NET

 

 

əvsəmək

ka

  

: 

1

. ivmək. tərkişmək. tələsmək. dalsamaq. əcələ 

edmək (

istəmək

). 

1

. qeybətləmək. birini pisləmək. qodulamaq. 

- 

o sözünü ona əvsədi. 

 

əvsinmək : evi bənimsəmək. kəndi evi saymaq.  

əvürmək : çevirmək. evirmək. döndürmək. altını üstünə gətirmək. - 

o məni 

işdən əvirdi. - dolu qabı əvir yerə. 

 

əvüsqü   : savurma ayqıtı.  

əvüĢmək   : savurmaq. - 

əvĢürqən: 

- əvĢürqən təvürgən: əvürgən təvürgən 

evirip çevirən. qüc işləri başaran.  

əyəkü  

: 

əyəği. 

hər heyvanın əyəğisi. əyə qəmiği. qaburqa. yan. 

çadırın yanı. - 

əyəkü

 yer : dağın ortası. - 

əyəqü: - onun əyəkü artdı: 

onu qabırqası genəlib: təmbəlləşib.  

əyər 

: 

( z <> y <> d <> ğ ) 

ədər. əğər. yəhər. əyər

ka

.  

əyərlik 

: köçə. yəhər taxdası.  

əyin 

: yin

ka

. gövdə. bədən. üz. 

- yin başına bax sən: əyin başına bir bax. 

 

əykərmək: əğilib əğləlib durmaq, bəkləmək. - 

əykərməzib ox atar: durmadan 

ox atar.  

əyku

 

: 

əzku

. 

ayqu. iyi. gözəl. yaxşıqlı. 

- artut aldın, anunqıl\\ əyku tavar 

uğurluq: sovqat aldın isə, onun çalısında (əvəzinə) yaxı bir şey 

hazırla. 

- 

yalınquq oğlı yoqazur, əyku adı qalır. 

 

əykülük 

: eykülük. ədqülük

ka

. edqülük. iyilik.  

DİVAN-Ü LUĞAT-İT TÜRK İNCELEMELERİ  

HƏSƏN BƏY HADİ

 

 

284 

http://WWW.TURUZ.COM

 

 

əyqilik 

: 

əyqülük. 

eyqülük

. - baxqıl ona əyqülüqün, ağzın gülə: iyiliklə bax 

ona, gülər üzlü.  

əyqu 

: ayqu. əyku. eyqu. iyi. gözəl. yaxşıqlı.  

əyqül 

: əyku. iyku. iyi. 

- əp əyku: çox yaxşı. behzad 

əyqülük  : 

bax

 

>

 

əyqil

. eyqülük.  

əylə  

: eylə. ayla. öylə. öcür. 

- əylə yap: əylə qılqıl.  

əyləĢmə: sürcək

ka

. sürcüq

ka

. sürüc. qonaqlıq. toplantı.  

əymenmək

ka

: utanmaq. çəkinmək.  

əyri 

: qınqıru. çəp.  

əzdirmək: 

əzgərmək

ka

. 

qiymət vermək. dəğərləmək. qədir vermək. 

qorumaq. ərziş vermək.  

- əzdirmə

 

əzgərən tanrı: əzgərən, əsirgəyən tanrı.  

- mənə qarşı əzdirmə:

 

əzgərmədi: əsirgəmədi: rəhm, sayqı 

göstərmədi.  

- onun sözün əzdirmə:

 

əzgərmədi. əsirgəmədi. dəğərləmədi.  

- bu istək, bu həvəs nəyidiki onu əzdirin: əzgərdin.  

- alçaqları əzdirmə:

 

əzgirmə.  

- yavuz nəyi əzdirmə: əzgirmə: ucaltma. 

 

əzə  

: 

əçə

. 

əkə

. buyüq qız qardəş.  

əzərgəmək

ka

: azargəmək

ka

. izərgəmək. 

izləmək

. 

axtarmaq

. 

taptalamaq

. - it 

geyiki əzərdi: it ovu izlədi.  

 

DĠVAN-Ü LUĞAT-ĠT TÜRK”DEN DERLENMĠġ ETĠMOLOJĠK SÖZLÜK 

 

 

285 

http://WWW.TURUZ.NET

 

 

əzər

ka

 

: 

( z <> y <> d <> ğ ) 

əyər. ədər. ğər. yəhər.  

əzərləmək

ka

 

: 

1

. 

izləmək. 

2

. 

iyələnmək.  

əzgər

ka

 

: əsirgə 

>

 ərziş. dəğər. qiymət.  

əzgərmək

ka

: əsirgəmək. dayanmaq. dözmək

. 

saxlanmaq. 

- avın görcək, 

əzgərməzib ox atar. 

2. 

əzdirmək. qiymət vermək. dəğərləmək. 

qədir vermək. qorumaq. ərziş vermək.  

- 

əzgərən tanrı: əsirgəyən tanrı.  

- mənə qarşı əzgərmədi: əsirgəmədi: rəhm, sayqı göstərmədi.  

- onun sözün əzgərmədi.  

- bu istək, bu həvəs nəyidiki onu əzgərdin.  

- alçaqları əzgirmə. - yavuz nəyi əzdirmə: əzgirmə: ucaltma.  

əzgi 

: 

( z <> y ) 

eyqi

. rəhmət. səna. hörmət.  

əzik 

: 

1. 

üzük. obraq

ka

. opraq. ovraq. oğraq. əsgimiş nə. 

2. 

uzunlamasına yarıq, cırıq, üzük.  

əzilmək

ka

: soğulmaq

ka

. oğulmaq. yazılmaq. açılmaq. yençilmək

ka

. 

incinmək. uvulmaq

ka. 

 ufalanmaq. 

- duz soxuldu. 

 

əzitmək 

: uzunluğuna yirmək, yırtmaq.  

əziz 

: səvük. sevik

ka. 

sevgili. . məhbub.  

əzizləmək: ullamaq. saymaq. sayınlamaq. hörmət qoymaq.  

əzkülük 

: 

ədqülük. edqülük. eykülük

. iyiiiq.  

DİVAN-Ü LUĞAT-İT TÜRK İNCELEMELERİ  

HƏSƏN BƏY HADİ

 

 

286 

http://WWW.TURUZ.COM

 

 

əzqərmək: ezqirmək. edqərmək. edqirmək. edmək. dəğər vermək. 

saymaq. işləmək.  

əzqi 

: 

əzgi. 

xoş. - 

əzgi savıq: xoş söhbət. 

 

əzqil 

: 

əzgil. eygili

ka

. rəhm olunan. rəhmətlik. iyili. eyili. yaxcıl.  

əzmək  

: qazımaq. sıyırmaq.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

f 

 

DĠVAN-Ü LUĞAT-ĠT TÜRK”DEN DERLENMĠġ ETĠMOLOJĠK SÖZLÜK 

 

 

287 

http://WWW.TURUZ.NET

 

 

 

fındıqlı 

: qosıqlıq

ka

. 

 

fınqırmaq  : sümgürmək. yinğitmək

ka

. yenğitmək

ka

. yinğ atmaq.  

fırlandırmaq: yumqalamaq. qəltəkləmək.  

fırlanmaq: təzginmək

ka. 

tərkinmək. dönəmək. çönmək.  

fırlatmaq: tavratmaq

ka

. çevirmək. devirmək

. 

 

fırtıq 

: yenğ

ka

. yinğ

ka

. sümüq. burun suyu. 

- fırtıqlı: yendəki. 

 

fırtıqlı 

: sümüklü. yinğdəkü

ka

. yieğdəkü

ka

. 

(cocuqlara bununla sövülür).  

fısıldamaq: 

pıçıldamaq

. sufsamaq

ka

. sufşamaq. şuvşamaq. çıvıldamaq. 

cıvıldamaq.  

fıĢqa çalmaq: sıqırmaq

ka

. ıslıq çalmaq.  

fıĢqa 

: huştaq

6

. sıqır. sığır. sığrış.  

fıĢqı 

: tödriç

ka

. pasqal. pas. tötrüç. aşqal. zibil.  

fıĢqırmaq  : qaynamaq. yuşulmaq. çoğramaq. qoğuşlamaq.  

DİVAN-Ü LUĞAT-İT TÜRK İNCELEMELERİ  

HƏSƏN BƏY HADİ

 

 

288 

http://WWW.TURUZ.COM

 

 

fürxan  

: 

burxan

. büt. sənəm. 

- furhan evi   : büt evi. bütxanə.  

 

 

 

 

 

h

 

 

haça 

: azrı. ayrı. 

- haça ağac: azrı ağac: ayrısı, ayrıntısı olan ağac. - 

qorxmuş quş, qır il azrı ağac üzə qonmaz

ka

.  

 

DĠVAN-Ü LUĞAT-ĠT TÜRK”DEN DERLENMĠġ ETĠMOLOJĠK SÖZLÜK 

 

 

289 

http://WWW.TURUZ.NET

 

 

halqa 

: bağan. toqa. boyunluq. boyun bağ. toqqa. qılada. - 

altun 

bağan. altın halqa. - halqalı 

: toqqalı. 

- halqalı qayıĢ: 

bağanlıq toqalı qayış.  

hamı

  

: - hamı millət: el qamu: el hamı: el hamısı. kişi barca. 

 

hanki  

: hayu. qayu. qanu

ka

.  

hansı 

: hanı. qanu. xayu. qayu

ka

.  

harda 

: qayuda. handa. qanda. qayda.  

harın 

: həşəri həyvan. 

- harın at: öqüĢ yılxı

ka

.  

havlatmaq : gəritmək

ka

. qarıldatmaq. hürdürmək. bavıllatmaq

6

. səsin 

çıxarmaq.  

hay küy 

: haykırış. qıqırış

ka. 

qıylaş. hay küyəş. urı qığı

ka. 

 

hay küyəĢ : hay küy. haykırış. qıqırış

ka. 

qıylaş.  

haydi 

: mə

ka

 

!

. yallah.  

hayqırıĢ  : hay küyəş. hay küy. qıqırış

ka. 

qıylaş.  

hayqırmaq : qıqramaq. qaqırmaq. 

- bir içəlim hayqralım. 

 

heç heç 

: hoş hoş. qulaqlı dirilərdən, özən, diqqət istənilməyi andıran 

söz.  

heç 

: yox. - 

heç saydıq: yoqqa sandıq. dəyər verməmək. 

 

həmiĢə 

: tutaşı. peyvəsdə 

DİVAN-Ü LUĞAT-İT TÜRK İNCELEMELERİ  

HƏSƏN BƏY HADİ

 

 

290 

http://WWW.TURUZ.COM

 

 

hər 

: təqmə

ka

. dəğmə. - 

təqmə kişi öz olmaz\\ yadla yağuq düz olmaz. - 

hər zaman: təvgən

ka

. hər vax.  

həĢəri 

: tosun

ka

. - 

tosun tay. 

- 

həşəri həyvan. harın at: öqüĢ yılxı

ka

.  

həĢərlik  : isizlik

ka. 

ısızlıq. ıssızlıq. yamanlıq. kötülük.  

həĢti 

: qapı ağzında olan həşti. il

ka.  

həvəh 

: soqu

ka. 

soqqu. dibək.  

heybə 

: bağ. boğ. boq

ka

. buxça. boxtay

ka. 

boxtuy. büktay. (

<

 

buk. bük

). 

xurcun. arçı

ka

.  

heyva 

: 

avya

 

( vy 

<

 met 

>

 

yv ) ayva.  

hıncli 

: gəklik

ka

 

kinli.  

hınçlaĢmaq 

: kəktəşmək

ka

. kəkləşmək. kin bağlamaq. 

cicikləşmək.  

hırıldamaq

 : 

yırışmaq

ka

. qülümsəmək. - ər yırışdı.  

hızlanmaq : itiçmək. itişmək.  

hica 

: ütük. üzük. hərf.