Информацион техналогиялар ва тизимлар

II tur halokat - birinchi va ikkinchi xavfsizlik tŏsiѓining buzilishi, ya’ni reaktor ќobiѓining buzilishi tufayli radioaktiv moddalar tarќalishiga sharoit yaratilishiga aytiladi.
III tur halokat -uchchala xavfsizlik to'sig’ining buzilishi tufayli vujudga keladi. Birinchi va ikkinchi to’siq buzilishi tufayli radioaktiv moddalar reaktorning himoya qobig’i yordamida to’siladi, undan ŏtgan moddalar tashќariga chiќib ketib tarќalishi mumkin.
Og’ir sharoit vujudga kelgan chog’da, issiqlik yoki yadro portlashi sodir bo’ladi.
ŎzR Fanlar Akademiyasining Yadro fizikasi instituti va radioaktiv chihindilar sahlanadigan joylar radioaktiv xavfli inshoatlar (RXI) ћisoblanadi.
ŎzR FA ning Yadro fizikasi instituti Toshkent viloyati Hibray tumani Ulug’bek shaћarchasida. Uning atrofida 3 ta zona belgilangan:
- zaxarlanish eћtimoli bor zona (R q 1 km), aћolisi 6 ming кишига яќин;
- санитария мућофазаси зонаси (Р q 3 км), аћолиси 14 минг кишига яќин;
- кузатиш зонаси (Р q 15 км), аћолиси 400 минг кишига яќин.
Chernobil’, 1986 yil. Ana shu kamsuhum, mŏ’jazgina ukrain shaћarchasi nomi keng tarhaldi. Falokatning dastlabki dahihalarida 30000 kishi ћayot bilan vidolashdi. Radiatsiya asorati bugungacha yana 30 ming kishining ŏlishiga olib keldi. Radioaktiv zarrachalar Ukrainaning 11 viloyatiga tarhalgan.
Kuyidagi 1 - jadvalda radiatsiyaning insonlarga ta’sir doirasi va xavflilik darajasi tugrisida ma’lumot keltirilgan
1 - jadval

Nurlanish mihdori	Zararlanish belgilari
50 R	Zararlanish belgisi yŏh
100 R	Kŏp marta nurlansa (10-30 kun) 10% odamlarda husish, darmonsizlanishi belgisi paydo bŏladi
200 R	Nurlanish kuchaysa 1 turdagi nurlanish kuzatiladi
300 R	II turdagi nurlanish kuzatiladi

XX asrning eng katta xalokati sifatida 1986 yilning 26 aprelida Chernobill atom elektro stantsiyasi(AES)dagi portlash e’tirof etiladi. Bu potlashning asosiy sababi texnologik jaraenning qo’pol ravishdagi buzilishi hisoblanadi. Avariya oqibatlarini bartaraf etish uchun 900minga yaqin mutahassis va ishchi-xodimlar jalb qilingan. So’ngi 15 yil davomida avariya oqibatlarini bartaraf etishda qatnashgan fuqarolardan 60000 qa yaqini xaetdan ko'z yumishgan (10 yillik afgon urushida 15000 askar va zobitlar xalok bo’lishgan). 2001 yilning 20 yanvaridan boshlab Chernobill AESining ish faoliyati to’xtatilgan (xavfsizlik nuqtai nazardan). Bu jaraen jaxon xamjamiyatining taklifiga binoan amalga oshirilgan.
Chernobill xalokati tufayli quyidagi moddiy zararlar va talafotlar ko’rilgan:

1. 
   Radioaktiv moddalarning tasir doirasining kamayish jarayoni yadroviy portlashga nisbatan ancha sekin so’nishi aniqlangan.
   
2. 
   Insonlarga ta’sir etish jarayoni asosan nafas olish organlariga bug – gazli radioaktiv havoning kirishi va oziq – ovqat xamda suv bilan iste’mol qilinishida kuzatiladi. Bu xolatlarda (1,5-2 oy ) organizimga yod – 131 elementining 8 sutka davomida parchalanishi xisobiga zararlanadi.
   
3. 
   Qishloq xo’jalik maydonlarining zararlanish xolati 30 km maydon –2 mln. ga teng ,o’lgan er maydonlari radioaktiv zararlangan va asosan tseziy va yod - 137 elementi bilan qishloq xo’jaligi ekinlari zararlangan va yaroqsiz xolatga keldi deb belgilangan.
   
4. 
   Tabbiy o'simliklar qatorida sosna o'rmonlari yadroviy portlashga nisbatan 10 barobar ko’proq zarar ko’rgan. beryoza, dub va boshqa bargli daraxt navlari deyarli zarar ko’rmagan (ularning singdirish qobilyati juda kam bo’lganligi aniqlangan)
   
5. 
   Daryolar va suv xavzalari tseziy va strontsiy izotoplari hisobiga zararlangan. Olib borilgan chora - tadbirlar hisobiga, yani 100 dan ortiq qurilgan filtrlovchi ximoya xavzalarining xisobiga 1986 yilning iyul oyidan 1987 mayigacha bo’lgan muddat davomida ularning ta’sir doirasi 20 barobarga kamaytirilgan
   

Olib borilgan chora - tadbirlar hamda yogingarchilik va qor ta’siri hisobiga bir yildan so’ng radiaktiv zararlanish darajasi 55 barobarga kamaytirilgan.
Chernobildagi AES ћalokati to’º’risidagi 1987 yildagi sud ma’lumotlariga ko’ra, AES da oddiy intizom qoidalariga rioya qilish, javobgarlikni sezish juda pasayib ketgan.
Stantsiya direktori ћalokatdan keyin ћam radiatsion tekshirishni o‘tkazmagan, o’tkazish uchun kerakli zamonaviy uskuna, moslamalar bo’lmagan, gazdan saqlash vositasi stantsiyada ishlovchi xodimlarda bo’lmagan, ћalokat to’g’risidagi ma’lumot ŏz vaqtida e’lon qilinmay 36 soat o’tgandan sŏng e’lon hilingan.
Stantsiya xodimlari anih handay ћarakatlar hilishlari lozimligini bilmaganlar. 21 mln m³ uskunalarning ustki yuzasi maxsus tozalashdan ŏtkazilmagan. 500 ming m³ er yuzasini tuproѓi kŏchirilib kŏmib yuborilgan. 600 ta hishlohlar zaxarli radioaktiv moddalardan zararsizlantirilgan.