Информацион техналогиялар ва тизимлар

FAVQULODDA  VAZIYATDA  O‟QITUVCHILAR  VA  O‟QUVCHILAR 

TARKIBINING  HATTI - HARAKATI 

 

 

Umumta‟lim maktab muassasalarining rahbarlari va shtab boshliqlari oldiga 

favqulodda favqulodda vaziyatlar vaqtida fuqaro muhofazasi uchun zarur bo‟lgan 

kuch  va  mablag‟lardan  tashqari  juda  ko‟p  vazifalar  qo‟yiladi.  Bularga 

qo‟yidagilarni kiritish mumkin: Favqulodda vaziyatlar vaqtida fuqaro muhofarzasi 

haqida barcha o‟qituvchilarga ma‟lumot berish, o‟z vaqtida tibbiy va yakka maxsus 

muhofazalanish  vositalari  bilan  ta‟minlash,  o‟quvchilar  va  jabrlanganlarga  tez 

---

tibbiy  yordam  berishning  tashkil  qilinishi,  qidiruv-qutqaruv  ishlarining  olib 

borilishi,  yong‟inning  uchirilishi,  qidiruv  va  jabrlanganlarni  ko‟chkinlar  tagidan 

olib  chiqish,  birinchi  tibbiy  yordam  ko‟rsatish,  qisman  bo‟lsada  o‟quvchilar 

zaharlanishining  oldini  olish.  Tozalash  ishlarini  olib  borish,  radioaktiv  moddalar, 

zaharli  moddalar  va  bakterial  vositalarining  miqdorini  aniqlash,  buning  uchun 

dozimetrik  va  ximiyaviy  nazorat  asboblaridan  unumli  foydalanish  zarur.  Bunday 

vaziyatlarda o‟qituvchi komandir rolini bajaradi. O‟quvchilardan guruhlar tuziladi, 

vazifalar  ma‟lum  bo‟lishi  bilan  o‟qituvchi  barcha  guruhlarga  o‟z  vaqtida 

vazifalarni bo‟lib beradi, vaqtni belgilaydi, katta guruhlarga qo‟shimcha vazifalar 

ham beradi, shundan so‟ng vaziyatni aniqlab biror qarorga kelinadi. 

 

Vazifani  bayon  qilib,  u  qo‟yidagi  vazifalarni  tushuntirishi  kerak:  Oldinda 

turgan  va  amalga  oshiriladigan  hatti-harakatlarning  maqsadi,  fuqaro  muhofazasi 

boshlig‟i,  ya‟ni  direktorning  fikri,  uning  vazifasi,  vazifaning  bajarilishida 

o‟quvchilarning  roli,  qo‟shnilarining  vazifasi  va  ular  bilan  birgalikdagi  amalga 

oshiriladigan  hatti-harakatlar  hamda  vazifalarning  bajarilishi  uchun  sarflanadigan 

tayyorgarlik vaqti to‟g‟risida ma‟lumotlar beradi. 

 

Vazifani  bayon  qila  turib,  tezlik  bilan  bajarilishi  kerak  bo‟lgan  tadbir 

o‟tkazishi  shart.  Shuningdek  yuqori  sinf  o‟qugchilariga  qo‟shimcha  vazifalar 

belgulash lozim. 

 

Favqulodda vaziyat sharoitini baholashda shtab boshlig‟i tomonidan birinchi 

navbatda o‟quv yurti joylashgan xudud va uning atrofidagi radision, ximiyaviy va 

bakteriologik vaziyatlarning qanchalik xavfsiz ekanligiga e‟tiborni qaratishi zarur, 

xavfsiz  joylarga  ko‟chirish  jarayonida  yong‟inlardan  extiyotlik  choralarini  kurish, 

ob  –  havoning  holatiga,  yil  fasliga va  ularning  oldiga  quyilayotgan  vazifalarining 

bajarilish  jarayoniga  ham  e‟tibor  berilishi  lozim.  Vazifa  bayon  qilingandan  sung 

qarorning bajarilishi natijasi  va  favqulodda  vaziyat  sharoitini  baholagandan  so‟ng 

o‟qituvchi  tomonidan  olib  boriladigan  qidiruv  –  qurqaruv  ishlarining  kengligi, 

birinchi  tibbiy  yordam,  ko‟proq  e‟tibor  berilishi  shart  bo‟lgan  joylar,  ishning 

borishi, kuch va mablag‟ning taqsimlanishi ko‟chirish tartibini aniqlaydi. Vazifalar 

qo‟yilishida  katta  guruhlarning  o‟quvchilariga  qidiruv  –  qutqaruv  ishlarini  olib 

boriladigan  joylarni  belgilash  va  jabr  ko‟rganlarga  birinchi  tibbiy  yordam 

ko‟rsatish,  ularni  zarar  ko‟rilgan  joylardan  olib  chiqilsh  tartib  qoidalari  va 

transportlarga  yuklanishi,  vazifalarning  bajarilish  vaqti,  aloqaning  ta‟minlanishi, 

vazifa  bajarilgandan  so‟ng  yig‟ilish  joyi  hamda  vaqti  tug‟risida  o‟qituvchi 

tomonidan o‟quvchilarga ko‟rsatmalar beriladi. 

 

Vazifalar bo‟lingandan so‟ng o‟qituvchi uning bajarilishini kuzatib boradi va 

ehtiyot  choralarini  ko‟rib,  kerakli  yordam  ko‟rsatadi.  Shundan  so‟ng  katta  guruh 

ishlarining  bajarilishi  haqida  ma‟ruzani  va  nurlangan  joylar  haqida  ma‟lumotlar 

eshittiriladi.  Katta  guruh  ishlarini  umumlashtirib,  fuqaro  muhofazasi  boshlig‟ga 

ya‟ni direktorga ma‟lumot beradi va uning ko‟rsatmasiga binoan harakat qiladi. 

 

Maktablarda  qidiruv  –  qutqaruv  ishlarini  asosan  o‟qituvchilarning  aniq  va 

mukammal ishlangan rejasi asosida tashkil qilinadi. Maktabdagi fuqaro muhofazasi 

---

shtabning  komandiri  shaxsiy  tarkibni  zararlangan  hudud  aniqlangandan  sung 

xavfsiz  deb  belgilangan  hududlarga  vaqtdan  unumli  foydalangan  holda  olib 

chiqadi.  Maktabdagi  qidiruv  –  qutqaruv  ishlarining  yaxshi  olib  borilishi  shundan 

iboratki,  u  signal  olingan  zaxotiyoq  boshlanishi  shart  va  to‟liq  nihoyasiga 

etkazilishi  kerak.  Maktablarda  qutqaruv  ishlarini  olib  borish  asosan  ikki  etapga 

bo‟linadi: 

 

Birinchi  etap  –  favqulodda  vaziyatlar  ro‟y  bergan  joydan  olingan 

signaldan,toki o‟pga joyga etib kelinishi, 

 

Ikkinchi  etap  –  etib  kelishdan  tortib,  o‟quvchilarning  zararsizlantirilgan 

joylarga  etkazilishi,  ularga  birinchi  tibbiy  yordam  kursatish  ahvoli  og‟ir  deb 

hisoblanganlarni  maxsus  transport  vositalari  yordamida  shifoxonalarga  junatilishi 

zarur. 

 

Hamma narsa o‟qituvchining harakati va aqliga bog‟liq buladi. 

Birinchi  etapdagi  qidiruv  –  qutqaruv  ishlarini  maktab  dirertori  tomonidan  tashkil 

qilinadi,  boshqa  vazifalarni  esa  o‟qituvchilar  bajaradi.  Pedagoglar  jamoasi 

jipslangan  tarzda  o‟z  kuchlari  bilan  birgalikda  bajaradi.  Yong‟in  va  zarar  haqida 

direktor rayon markazidagi fuqaro muhofazasi shtabining boshlig‟iga xabar beradi 

va yordam so‟raydi. Maktab yonishining sababi esa elektr tarmoqlaridagi nosozlik, 

gaz  ilitalarining to‟g‟ri ishlatilmaganli bo‟lishi mumkin. 

 

Qutqaruv  ishlarida  qatnashmagan  o‟qituvchilar  tsa  asosan  o‟quvchilarni 

qo‟rqmaslikka undash, yong‟in tufayli vaximaga tushmaslik va qaltis harakatlarni 

hosil qilmasliklariga e‟tiborni qaratishlari zarur buladi. Ba‟zi ruxan kuchli  bulgan 

o‟quvchilarga  qurquvga  berilgan  o‟rtoqlariga  yordam  berish  vazifalarni  yuklaydi. 

Agar iloji bo‟lib qolsa, qutqaruv guruhi kelgunga qadar o‟quvchilarni zararlangan 

joydan  olib  chiqishga  harakat  qiladi.  Radiaktiv  zararlanish  haqida  ma‟lumot 

olingan  bo‟lsa  o‟qituvchi  protivogazlarni  kiyishga  yordam  beradi  va 

muxofazalanishishlarini  yukga  quyadi.  Agarda  muxofazalanishzonasi  bo‟lmasa, 

sinfda  qolishga  va  o‟qituvchi  yordamida  xonaga  radiaktiv  zararlangan  havoning 

kiritmaslik  oldini  oladi.  Buning  uchun  deraza  oyinalarini  yopadi,  ventilyasiya 

lyuklarini zichlab yopishadi, eshiklarni yopishadi va hokazolar.       

           

 

Maktabning  tibbiy  xodimlari  esa  radiaktiv  zararlanishni  oldini  olish  uchun 

o‟quvchilarga  kaliy  yodli,  qalayli  va  yodli  suyuqliklar  berishadi.  Havoda  kuchli 

ta‟sir qiluvchi zaxarli moddalar haqida xabar olib kelinsa, albatta o‟quvchilarning 

nafas olish yullarini o‟zlari muhofazalash uchun kerakli narsalar bilan ta‟minlash 

zarur.  Bularga turli protivogazlar va yoping‟iclardir  va ularga shu  joyning o‟zida 

birinchi  tibbiy  yordam  ko‟rsatadilar.  Agar  yaqin  atrofda  muhofazalanish  zonalari 

bo‟lmasa, u holda o‟quvchilar bilan sinfdan tashqariga chiqmaslik kerak. Maktab 

direktori  esa  o‟quvchilarni  ko‟chirish  uchun  transport  chaqiradi.  Zararlangan 

joydan chiiqib, o‟quvchilar tibbiy ko‟rikdan o‟tadilar, kuchli ta‟sir qiluvchizaxarli 

moddalardan  zaxarlanishning  oldini  olish  uchun  eng  avvalo  nafas  yullarini 

muhofaza  qilish  sharndir.  Jabrlanuvchiga  protivogaz  kiydirish  yoki  bo‟lmasa, 

paxta  dokali  bog‟lamalardan  foydalanish  zarur.  Bu  bog‟lamalar  ikki  foizli  xlori 

---

suvga,  yoki  iste‟mol  sodasiga  xo‟llangan  bo‟lishi  kerak.  Shundan  so‟ng 

jabrlanganlarni davolash muassasasigaolib borish sharndir. 

 

Ikkinchi  shtabda  esa  o‟qituvchilar  qutqaruvchilarga  kimlarga  birinchi 

yordam  ko‟rsatilishi  haqida  xabar  beradilar.  Bolalar  ko‟p  turgan  joylarni 

ko‟rsatadilar.  Zarar  ko‟rganlarni olib chiqadilar, shuningdek ko‟chirishga yordam 

qiladilar. 

 

O‟qituvchi  hech  narsadan  qurqmasdan,  hech  narsaga  e‟tibor  bermasdan 

o‟quvchilarga  yordam  berishi  kerak.  Maktabdan  qutqaruv  ishlari  tugallangan  deb 

hisoblanadi, qachonki zarar ko‟rgan joydan binna ham qoldirmay o‟quvshilar olib 

chiqilsa va tibbiyot muassasalariga junatilgandan so‟ngina tugallangan hisoblanadi. 

 

Qutqaruv  paytida  o‟qituvchi  o‟zining  va  bolalarining  ehtiyotkorligini 

ta‟minlashi  kerak.  Zarar  ko‟rgan  bolalarni  esa,  albatta  birinchi  navbatda  yaqin 

atrofdagi  tibbiyot  muassasalariga  yoki  punktlariga  ko‟chirilishi  zarur.  Qolgan 

o‟quvchilarning  ko‟chirilishiesa  shahar  yoki  rayon  fuqaro  muhofazasi 

boshlig‟ining  ko‟rsatmasiga  binoan  bajariladi.  Agarda  favqulodda  vaziyat  katta 

masshtabda, ya‟ni shahar yoki rayon miqyosida sodir etilgan bo‟lsa ularni albatta 

qo‟shni viloyatlar, yoki shaharlar hududiga ko‟chirish lozim. Bunda esa ko‟chirish 

haqidagi  buyruqni  Davlat  favqulodda  vaziyatlar  komissiyasi  tuzadi  va  vazifalarni 

belgilab boradi. 

 

Bakteriologik zararlangan  joydan jabrlanuvchilar va jabrlanmaganlar, ya‟ni 

o‟quvchilar  karantin  zonasidan  chekkaroq  joyga  ko‟chiriladilar,  karantik 

tugagandan so‟ng esa sal uzoqroq viloyat yoki respublikalarga ko‟chiriladi. 

 

O‟quvchilar  hayotning  saqlanish  choralarini  esa  o‟pka  joydagi  hokimiyat, 

tashkilot  rahbarlari  maktab  rahbarlari  bilan  birgalirda  hal  qiladilar.  Maktab 

rahbarlari  ko‟chirilgan  bolalarning  ota  –  onalari  bilan  aloqa  bog‟laydilar. 

Shuningdek tibbiyot muassasalaridagi bolalarning xolidan ham xabar olib turadilar. 

 

Xulosa: 

 

Demak  umumta‟lim  maktab  jamoasi  favqulodda  vaziyatlar  yuzaga  kelgan 

taqdirda quyidagi xatti harakatlarni o‟zlariga mujasamlashtira oladigan bo‟lishlari 

shart: 

 

1.Sodir etilgan favqulotdda vaziyatning turi va unga to‟g‟ri baho bera olish. 

 

2.Favqulodda  vaziyatda  vahimaga  berilmasdan  tezkorlik  bilan  qilinadigan 

ishlar rejasi tuzib chiqish 

 

3.Zudlik  bilan  umumta‟lim  maktab  jamoasining  faollariga  topshiriq  va 

vazifalarni bajarish tartibini etkazish. 

 

4.Darhol  umumta‟lim  maktab  jamoasini  xavfsiz  joyga  ko‟chirish  chora  – 

tadbirlarini ko‟rish va daddillik bilan ruyobga chiqarish. 

 

5.Jarohatlanganlarnianiqlash va ularga yordam ko‟rsatishni tashkil etish. 

 

6.Vayronalar  yuzaga  kelgan  bo‟lsa,  keciktirib  bo‟lmasdan  qidiruv  – 

qutqaruv ishlarini amalga oshirish. 

 

7.Turli  darajalarda  zararlanganlarni  aniqlash  va  davolash  maskanlariga 

jo‟natish. 

---

 

 

 

 

 

                                   A D A B I Y O T L A R  

 

1.  I.A.  Karimov  “O‟zbekisto  XXI  –  asr  bo‟sag‟asida,  xavfsizlikka  tahdid, 

barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari ”. Toshkent “O‟zbekiston”. 1997 yil. 

2.  Favqulodda vaziyatlar va muhofaza tadbirlari. O‟quv qo‟llanma. Fuqaro 

muhofazasi instituti – 2001 yil. 

3.  N.D. Kozmin, X.I. To‟ychiyev “Aholini yalpi qirg‟in qurullaridan himoya 

qilish vositalari va usullari”. O‟zbekiston nashriyoti. Toshkent., 1977 yil. 

4.  Z. Ilyasova “Hayot havfsizligi asoslari”. O‟quv qo‟llanma. Fuqaro muhofazasi 

instituti, Toshkent – 2001 yil.  

                

 

Mavzu:    Talabalarga  umumta‟lim  maktab  o‟quvchilarini  sanitar  ko‟rikdan 

o‟tkazish metodikasini o‟rgatish.