Innovatsion investitsiyalash xususiyatlari va uning samaradorligini baholash metodologiyasi

Samaradorlikni baholash bosqichlari

Innovatsion loyihani rivojlantirishning investitsiyalashdan oldingi bosqichida innovatsiyalarning ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlari deyarli yakunlandi, loyihaning texnik parametrlariga nisbatan noaniqlik butunlay yo'q qilindi. Bunday sharoitda, loyihani kelgusida amalga oshirish to'g'risida qaror qabul qilishda uning samaradorligini baholash uchun eng muhimlari iqtisodiy (tijorat) ko'rsatkichlardir. Innovatsion loyihani rivojlantirishning ushbu bosqichida uning xususiyatlari deyarli har qanday investitsiya loyihasidan farq qilmaydi, shuning uchun innovatsion loyihalarni investitsiyalar samaradorligini tavsiflovchi ko'rsatkichlar yordamida baholash mumkin.
Innovatsion loyihani kelgusida amalga oshirishning maqsadga muvofiqligi to'g'risida qaror qabul qilish uchun harajatlar va natijalar nisbati aks etadigan va loyihaning ishtirokchilari uchun iqtisodiy jozibadorligini, ayrim loyihalarning boshqalaridan iqtisodiy afzalliklarini baholashga imkon beradigan ko'rsatkichlarning butun tizimi qo'llaniladi.
Tijorat samaradorligi Loyihaning (moliyaviy asoslanganligi) moliyaviy xarajatlar va talab qilinadigan daromad stavkasini ta'minlaydigan natijalar nisbati bilan belgilanadi. Tijorat samaradorligini butun loyiha uchun ham, alohida ishtirokchilar uchun ham ularning hissalarini hisobga olgan holda hisoblash mumkin. Bundan tashqari, ta'sir sifatida t-mqadam haqiqiy pul oqimidir.
Har bir faoliyat turida P ning oqimi mavjud i(t) va chiqib ketish O i(t) naqd pul. Ularning orasidagi farqni Φ bilan belgilang i(t);
F i(t) \u003d P i(t) - O i(t),
qayerda i= 1,2,3…
Haqiqiy pul oqimi f ( t) loyihaning har bir davrida investitsiya va operatsion faoliyatdan mablag'larning kirib kelishi va oqib chiqishi o'rtasidagi farq (hisoblashning har bir bosqichida):
F ( t) \u003d [P 1 (t) - O 1 (t)] + [P 2 (t) - O 2 (t)]
Ko'rsatkichlar byudjet samaradorligiloyiha natijalarining tegishli (federal, mintaqaviy yoki mahalliy) byudjet daromadlari va xarajatlariga ta'sirini aks ettirish. Loyihada ko'zda tutilgan federal va mintaqaviy moliyaviy qo'llab-quvvatlash choralarini asoslash uchun ishlatiladigan byudjet samaradorligining asosiy ko'rsatkichi tegishli byudjet daromadlarining oshishi sifatida aniqlanadigan byudjet samarasi hisoblanadi. Dtortiqcha xarajatlar Pt
Bt \u003d Dt - Pt.
Ko'rsatkichlar milliy iqtisodiy samaradorlikloyihaning samaradorligini umuman milliy iqtisodiyot manfaati nuqtai nazaridan, shuningdek loyihada ishtirok etadigan hududlar (Federatsiya sub'ektlari), tarmoqlar, tashkilotlar uchun aks ettiradi. Milliy iqtisodiyot darajasida iqtisodiy samaradorlik ko'rsatkichlarini hisoblashda loyiha natijalariga quyidagilar kiritiladi (qiymat jihatidan):
Ishlab chiqarishning yakuniy natijalari (Rossiya ishtirok etadigan tashkilotlar tomonidan iste'mol qilingan mahsulotlar bundan mustasno, barcha ishlab chiqarilgan mahsulotlarni ichki va tashqi bozorlarda sotishdan tushgan daromad). Bunga, shuningdek, loyihani amalga oshirish jarayonida ishtirokchilar tomonidan yaratilgan mulkni va intellektual mulkni sotishdan tushgan mablag'lar (ixtirodan foydalanish huquqi uchun litsenziyalar, nou-xau, kompyuter dasturlari va boshqalar) kiradi;
Loyihaning barcha ishtirokchilarining sog'liqni saqlash, hududlardagi ijtimoiy va ekologik vaziyatga qo'shgan ta'siri asosida hisoblangan ijtimoiy va ekologik natijalar;
To'g'ridan-to'g'ri moliyaviy natijalar;
Xorijiy mamlakatlar, banklar va firmalardan olingan qarzlar va qarzlar, import bojlari va boshqalar.
Loyihani amalga oshirish natijasida bilvosita moliyaviy natijalarni, uchinchi tomon tashkilotlari va fuqarolarning daromadlari o'zgarishini, er, binolar va boshqa mulklarning bozor qiymatini, shuningdek ishlab chiqarish quvvatini saqlash yoki tugatish, tabiiy resurslar va mulkni mumkin bo'lgan avariyalar va boshqa favqulodda vaziyatlardan yo'qotish xarajatlari hisobga olinishi kerak.
Baholash mumkin bo'lmagan ijtimoiy, ekologik, siyosiy va boshqa natijalar milliy iqtisodiy samaradorlikning qo'shimcha ko'rsatkichlari sifatida ko'rib chiqiladi va loyihalarni amalga oshirish va / yoki davlat tomonidan qo'llab-quvvatlash to'g'risida qaror qabul qilishda hisobga olinadi.
Innovatsion loyihalar samaradorligini quyidagi mezonlar bo'yicha tasniflash mumkin:
Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning turlari bo’yicha;
Loyihaning iqtisodiy samaradorligi mezoni sifatida ishlaydigan umumlashtiruvchi ko'rsatkich turi bo'yicha:
- mutlaq (natijalar va xarajatlar smetasi o'rtasidagi farq);
- nisbiy (loyiha natijalari smetasini ularni olishning umumiy qiymatiga nisbati);
vaqtincha (investitsiya xarajatlarini qoplashning taxminiy muddati);
Turli vaqtdagi pul xarajatlari va natijalarni taqqoslash usuli bo'yicha:
- statik (ularda turli vaqtlarda yuzaga keladigan pul oqimlari ekvivalent sifatida baholanadi);
- dinamik (ularda loyihani amalga oshirish natijasida kelib chiqqan pul oqimlari, diskontlash orqali ekvivalent asosga kamaytirilib, ko'p martalik pul oqimlarining taqqoslanishi ta'minlanadi)


Xulosa
Zamonaviy sharoitda innovatsion jarayonlar mahsulot va tizimlarning hayot tsikllari bilan uzviy bog'liqlikda ko'rib chiqiladi, chunki korxona strategiyasida mahsulot mavjudligining dastlabki bosqichlarida va texnologiyaning "etukligi" davrida sezilarli o'zgarishlar mavjud. Hayotiy tsiklning boshida mahsulotlar sohasidagi yangiliklar ustunlik qiladi (innovatsiyalar - mahsulotlar). Ushbu davr ma'lum bir moslashuvchanlik va mahsulot ishlab chiqarishda ishlatiladigan jarayonlarning o'zgaruvchanligini "zaxira" bilan tavsiflanadi. Mahsulotlar bir-birini almashtiradi. Bir qator mahsulot dizaynini ishlab chiqarish uchun imkoniyatlar mavjud, ishlab chiqarish hali ham mahsulotning ishlashi, ham mahsulotning o'zgarishiga javob bera oladi. Texnologiya rivojlanishi bilan mahsulotlar va jarayonlar bir-biriga bog'liq bo'lib boraveradi, yaxshilanishi qiyinlashadi. Kamolot bosqichiga kirib, texnologiya o'z chegaralariga etadi: innovatsiyalar-mahsulotlar soni kamayadi, ammo texnologik jarayonlar (innovatsiyalar-jarayonlar) sohasidagi innovatsiyalar soni ko'paymoqda.

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati

1. 
   Y.Abdullayev. «Bozor iqtisodiyoti», 2016.
   
2. 
   M.Rasulov. «Bozor iqtisodiyoti asoslari». — Toshkent: O‘z- bekiston, 2019.
   
3. 
   M.Sharifxo‘jayev, Y.Abdullayev. Menejment. Darslik. Tosh- kent: O‘qituvchi, 2017.
   
4. 
   www.ziyo.net
   
5. 
   www.arxiv.uz
   
6. 
   www.aim.uz