Innovatsiya iqtisodiy rivojlanish omili sifatida

---

479 
8.
https://scribes.ru/uz/faktory-blagopoluchiya-i-zdorovya-psihologicheskie-faktory-
blagopoluchiya.html.
INNOVATSIYA IQTISODIY RIVOJLANISH OMILI SIFATIDA 
 
Norbekova Go‗zal Abduvahob qizi 
O‗zbekiston Milliy unversitetining Jizzax filiali 
―Psixologiya‖ fakulteti talabasi 
 
Annotatsiya: 
Ushbu maqolada hozirgi global rivojlanish davrida innovatsiyalarning 
iqtisodiy rivojlanishga ta‘siri va iqtisodiy rivojlanish omili haqida so‗z yuritiladi. 
Kalit so‗zlar
: Innovatsiya, iqtisodiyot, rivojlanish, jamiyat, ekstensiv texnologiya, omil, 
korparativ, intensiv. 
 
Bugungi kunda rivojlanishning ekstensiv omillari deyarli ishlab chiqarishning sifat 
jihatidan takomillashtirish asosida yo‗lga q‗‗yilgan. Ya'ni ilmiy yutuqlardan har tomonlama 
foydalanish asosida milliy iqtisodiyot samaradorligini oshirish bugungi kunning muhim 
vazifalaridan biridir. Mamlakatning raqobatbardoshligi va uning jahon iqtisodiyotidagi o‗rni 
innovatsion siyosatning muvaffaqiyatli amalga oshirilishiga bog'liq. Iqtisodning rivojlanishi, 
ilmiy tadqiqotlar va texnologiyalar sohasidagi orqada qolishni bartaraf etish – rivojlangan 
davlatlarning iqtisodiy xavfsizligi strategiyasi hisoblanadi.
O‗zbekiston hayot darajasi, mehnat unumdorligi va iqtisodiy resurslardan foydalanish 
darajasi bo‗yicha rivojlangan davlatlardan ancha oqsamoqda. Shu sababli, ushbu muammoni 
o‗rganish, O‗zbekiston iqtisodining barqaror rivojlanishining shakllari, usullari va ustuvor 
yo‗nalishlarini aniqlash juda muhimdir. Innovatsion sohaning rivojlanish darajasi va dinamikasi 
aksariyat mamlakatlar uchun iqtisodiy o‗sishning asosiy omili hisoblanadi. Binobarin, bugungi 
kunda mamlakatning jahon arenasidagi o‗rni ishchi kuchi va tabiiy resurslarning ko‗pligi bilan 
emas, balki inson kapitali sifati, ta'lim darajasi, bilimlardan amaliy foydalanish xususiyati va 
innovatsion faoliyati bilan belgilanadi.
Innovatsiya - bu rasmiylashtirilgan ilmiy-tadqiqot natijalari hisoblanadi. Innovatsiyalar 
quyidagi shakllarda rasmiylashtirilishi mumkin: kashfiyotlar, ixtirolar, patentlar, savdo belgilari, 
yangi yoki takomillashtirilgan mahsulot uchun hujjatlar, texnologiya, menejment yoki ishlab 
chiqarish jarayoni. Biroq, asosiy narsa yangilikni joriy qilish, uni yangilikka aylantirish va ijobiy 
natijaga erishishdir. Iqtisodiy tahlildagi yangiliklar asosiy, hal qiluvchi, ya‘ni, ishlab chiqarish 
jarayonining mohiyatini tubdan o‗zgartiradigan yoki bozorda ilgari noma'lum bo‗lgan 
mahsulotni chiqarish imkoniyatini beradiganlarga, va faqat mahsulot shaklini yoki har qanday 
jarayonni o‗zgartiradigan kichik mahsulotlarni. Shunday qilib, innovatsion faoliyat ikki 
bosqichdan iborat: birinchisi yangilikni sotib olishni (yoki yaratishni), ikkinchisi - uni amalga 
oshirishni o‗z ichiga oladi. Shu sababli, sanoat korxonasining (va umuman jamiyatning) bunday 
faoliyatini faqat ushbu ikki bosqichni amalga oshirishni o‗z ichiga olgan va iqtisodiy va boshqa 
turdagi ta'sirlarni keltirib chiqaradigan innovatsion deb atash mumkin. Sanoatdagi innovatsiyalar 
uchun foydalaniladigan resurslarning (mehnat, moddiy, moliyaviy, ilmiy va texnik) jami 
sanoatning innovatsion salohiyatini tashkil etadi. Innovatsion faoliyat maqsad emas, balki 
mamlakat iqtisodiyotini kengaytirilgan takror ishlab chiqarish va uning samaradorligini oshirish 
vositasidir. Innovatsiyalarni tushunishning nazariy yondashuvlarini o‗rganish har tomonlama 
tasnif berishga imkon beradi [1]. 
"Innovatsiyalardan foydalanish darajasi" tasniflash xususiyati ikkinchisidan foydalanish 
imkoniyatlarini ko‗rsatadi. Masalan, mehnatning yakuniy natijalari bilan chambarchas bog'liq 
bo‗lgan davlat sektori ishchilariga ish haqi to‗lashning yangi tizimini ishlab chiqish milliy 
iqtisodiy darajadagi yangilik bo‗lib, sanoatda mehnatni tashkil etishning yangi progressiv 
shakllari tarmoqdagi yangiliklar hisoblanadi. qtisodiyotning innovatsion rivojlanishini 

---

480 
boshqarish masalalari murakkab va ziddiyatli, chunki ular bir necha tomonlar - davlat, venchur 
kapital firmalari, olimlar va ixtirochilar hamda universitetlarning o‗zaro ta'siriga ta'sir qiladi. 
Zamonaviy jamiyatning asosiy harakatlantiruvchi kuchi sifatida bilim iqtisodiyotini birinchi 
o‗ringa olib chiqish uchun mamlakatning innovatsion rivojlanishi uchun ajralmas, to‗liq va ayni 
paytda mobil va rivojlanayotgan strategik tizim va yangi texnologiyalarni tijoratlashtirish 
mexanizmlari yaratilishi zarur. 
O‗zbekistonda innovatsiyalar va korporativ ilm-fan bozorining rivojlanish darajasini 
oshirish uchun favqulodda ehtiyoj bor, bu ilmiy-tadqiqot deb nomlanadi. Makroinnovatsiya 
strategiyasini shakllantirishning har bir tomonida har xil ko‗rsatkichlarning turlicha nisbatlarini 
hisobga olgan holda, ma'lum strategiyalarni tanlashda har bir aniq vaziyatda tomonlarni siljitish 
kerak. Strategiyalarni amalga oshirish qo‗llab-quvvatlash choralari tizimini yaratishni talab 
qiladi [2]. Ko‗rib turganingizdek, bu erda juda ko‗p tahliliy ishlar talab etiladi va jiddiy tahlillar 
etarli bilimlarni talab qiladi. Bugungi kunda aksariyat sanoati rivojlangan mamlakatlarga o‗tish 
bilan uzoq muddatli barqaror iqtisodiy o‗sishga umid qilishadi.
Rivojlanishning innovatsion usuli, sanoat, umuman xalq xo‗jaligi, ilm-fan va texnikaning 
so‗nggi yutuqlari - axborot texnologiyalari, biotexnologiya, yangi materiallar, resurslarni va 
tabiatni tejash texnologiyalaridan kengroq foydalanish bilan tavsiflanadi. Shuning uchun 
korxonalar va umuman iqtisodiyotning innovatsion sezgirligini oshirish zamonaviy sanoat 
rivojlangan davlatning asosiy vazifalaridan biridir. Jamiyat uchun mavjud bo‗lgan resurslarning 
cheklanganligi sababli har bir erishilgan texnologiya darajasi ishlab chiqarish imkoniyatlarining 
o‗ziga xos egri chizig'i bilan tavsiflanadi [3]. Samarali ishlab chiqarish sharoitida bir ijtimoiy 
ehtiyojni qondirishga qilingan har qanday urinish boshqa ehtiyojni qondirish imkoniyatlarining 
pasayishiga olib keladi. Biri ikkinchisi uchun bir narsani qurbon qilishi kerak, bu egri chiziqdagi 
har bir nuqta jamiyat ixtiyoridagi barcha resurslardan va ilmiy-texnika yutuqlaridan maksimal 
darajada to‗liq foydalanish bilan mavjud ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish darajasidagi ma'lum 
nisbaga mos keladi.
Tarix shuni ko‗rsatadiki, yangi sanoat texnologiyalarini joriy etish har doim iqtisodiy 
o‗sishga va aholining turmush darajasiga ijobiy ta'sir ko‗rsatgan, bu esa rivojlanishning yangi 
bosqichida boshqa yangi yangiliklarni ishlab chiqish va amalga oshirish uchun sharoit yaratdi. 
Bu haqiqat, aksariyat rivojlanayotgan mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanish darajasida etarlicha 
ko‗tarila olmasliklarini tushuntiradi: sanoat bazasi, institutsional va sanoat muhiti yo‗q. Shuning 
uchun ishchi kuchi va ixtirochilarning zarur malakasi mavjud emas. Markazlar ham yangilik va 
yaxshi ta'limni ham ko‗rmaymiz, chunki unga kirish imkonsiz, natijada umuman jamiyatni 
o‗zgartirish jarayoni zaif. M.Kastellsning fikriga ko‗ra, umuman olganda "innovatsiyalar, yangi 
texnologiyalarni ishlab chiqarish va ulardan foydalanish markazlari o‗rtasidagi munosabatlar 
qanchalik yaqin bo‗lsa, jamiyatlarning o‗zgarishi shuncha tezlashadi va ijtimoiy sharoitlar 
o‗rtasidagi ijobiy teskari aloqalar shuncha ko‗p bo‗ladi [4].
Mamlakatimiz iqtisodiy rivojlanish darajasining o‗sishi resurslar va ehtiyojlar 
nisbatlarida sezilarli o‗zgarishlarni keltirib chiqaradi. Iqtisodiy rivojlanishning yuqori darajasiga 
erishgan mamlakatlar ko‗pincha resurslar etishmasligiga duch kelishadi. Shu bilan birga, 
mamlakat iqtisodiy rivojlanish darajasining o‗sishi barcha iqtisodiy sub'ektlarning, birinchi 
navbatda, aholining shaxsiy ehtiyojlarining iqtisodiy ehtiyojlari tizimida miqdoriy o‗sish va sifat 
jihatidan yangilanishga olib keladi [5].
Shunday qilib, iqtisodiy rivojlanish darajasi oshgani sayin cheklangan resurslar va aholi 
ehtiyojlarining cheksiz kengayishi o‗rtasida ziddiyat kuchaymoqda. Ijtimoiy mahsulot moddiy 
tarkib bilan emas, balki yangilik darajasi bilan belgilanadi. Ishlab chiqarish xarajatlari tobora 
ko‗proq nomoddiy investitsiyalarning miqdori va hajmiga - tadqiqot va tajriba-konstruktorlik 
xarajatlari, patentlar va litsenziyalar olish, ta'lim va o‗qitish, konsalting xizmatlari, boshqaruv 
tuzilmasini takomillashtirish va boshqalarga bog'liq. Hozirgi kunda ilm-fanni talab qiladigan 
tarmoqlar rivojlangan mamlakatlarning YaIMning o‗rtacha yarmidan ko‗pini tashkil etadi va 
ushbu tarmoqlar ishlab chiqarish, ish bilan ta'minlash, investitsiyalar va tashqi savdoda eng 
yuqori o‗sish sur'atlarini boshdan kechirmoqda.

---

481 
Iqtisodiy va innovatsion jarayonlarni davlat tomonidan tartibga solish bozor iqtisodiyoti 
sharoitida innovatsiyalarni samarali va muvaffaqiyatli rivojlantirishning asosiy shartidir. Bozor 
iqtisodiyotining barcha vositalaridan foydalangan holda, innovatsion jarayonning barcha 
ishtirokchilarining faoliyatini diqqat bilan muvofiqlashtirish zarur. Bu banklarning kredit 
stavkalarini pasaytirishni, nodavlat sektordan moliyaviy resurslarni jalb qilishni, sanoat 
korxonalarining tobora ko‗payib borishini innovatsion jarayonga jalb qilishni va shu bilan 
innovatsiyalarning iqtisodiy xavfini kamaytirishni talab qiladi.