Innovatsiya va intergatsiya

yo'l
qo'yili- 
shi mumkin. Bu metodika va umumiy pedagogika bo’yicha bilimlar- 
ning chuqurroq sintezlashuviga, bu esa. 
o'z
navbatida. yaxlit pedago- 
gik tafakkurning 
shakllanishiga 
yordam 
beradi. 
Pedagogikada 
(F. Xamatnurov) darsni munozara shaklida tashkil etish va o'tkazish 
dastlabki qoidalari ishlab chiqilgan. O w
quv munozarasi - bu o’quv mate» 
rialining pedagog tomonidan tayvorlangaii. tashkil etilgan va o'tkazilgan 
jamoaviy muhokamasidir. Bunda material muhokama jarayonida turli 
tomondan tahlil qilinadi. Munozara markazida muayyan muammoni 
turlicha talqin qilishni va hal qilish yollarini tushunishning bolishini 
taqozo qiladigan munozarali muammoviy vaziyat turadi. Integrativ 
seminar-disputning o'ziga xos xususivati ko4rilayotgan hodisalardagi 
umumiy nuqt alar ini topishni talab qiladi. Boshqaeha aytganda. bu 
hodisalarning farqli tomonlariga emas, balki o^xshash tomonlariga 
urg’u beriladi. Shunisi borkL mazkur o'xshashlikiarni topish uncha 
oson emas. Aloqani, o'zaro qiyin munosabatga kirishadigan narsalar 
o'rtasidagi birlikni ko'rish - seminar ishtirokchisining asosiy vazifasidir. 
Ayniqsa. bo'lg'usi pedagog uchun bu juda muhimdir, chunki antinomlik 
(bir-birini inkor qiladigan narsalar 
0
‘rtasidagi aloqalarni ko'ra bilish 
qobiliyati) u tayyorgarlik ko'rayotgan faolivatning zaruriy belgisidir. 
Bu faoliyatdan bekorga inkor qiluvchi odarnga foyda yo’qdir. Boshqa 
bilim sohalari yoki faoliyat turi kabi pedagogikaning madaniy maydoni 
yaxlit va bo'linmasdir.
Integrativ m a‘ruza yuqorida sanab o'tilgan har uchala shartga javob 
beradi. Bu shartlarning borligi integrativ seminarning mavjudligidan 
dalolat beradi. Bizning davrimizda bundav yondashuv ma ruzalarning 
dialog tusini olayotgani ham buni tasdiqlaydi, bu esa ma'ruzalarning 
seminar mashg4ilotlariga оЧа darajada yaqinlashuviga yordam beradi. 
Integrativ m a’ruza sifatida psixologiya o'qitish tajribasini iiiisol qilib 
keltirish mumkin (Z.F.Zeer. O.N. Shaxmatova va b. ).
Integrativ topshiriqlar (masalalar. mashqlar) integrativ so'roqlarga 
o'xshash ko'rsatkichlarga ega bolib, u lard an faqat ancha keng bayon
194

---

qilish shakli va ularni yechishda nafaqat bilimlardan, balki ko;nikma 
va malakalardan foydalanish imkoni mavjudligi bilan farqlanadi.
Tadqiqotchilar ular jumlasiga induktiv, qisman induktiv va deduktiv 
xarakterdagi kompleks bilish topshiriqlarini, «mu ay у an texnik obyekt 
uchun oMchamlar va tavsiflarning eng maqbul miqdorlarini aniqlash» 
toifasidagi kompleks topshiriqlarni, murakkab amallarning bir qancha 
komplekslarini qayta ishlash uchun mashqlarni kiritishadi. Integrativ 
vaziyatning yuragi muammoli vaziyatdir. Bunda insonda obyektiv 
vaziyatda (topshiriqdagi vaziyatda) yangi dalilni mavjud bilimlar 
yordamida tushuntira olmaydigan yoki m a lu m amallarni oldingi, 
tanish usullar yordamida bajara olmaydigan va yangi usulni topishga 
majbur boiadigan aqliy qiyinchilikka xos ruhiy holat vuzaga keladi 
(M.I. Maxmutov). Umuman olganda, har qanday muammoli vaziyat 
integrativdir. Bu muammoli vaziyatning integrativ tabiati bilan izoh- 
lanadi. Har qanday vaziyat o'z yechimini talab qiladigan qarama- 
qarshiliklar mahsulidir, bu esa sinetik faoliyatning zaruriy minimumisiz 
amalga oshmaydi. Shuning uchun integrativ vaziyatlarning zaminini 
asosan muammoli vaziyatlarga xos shartlar tashkil etadi. Bu shartlar 
quyidagilardir:
a) o‘quvchilarning oldin olingan bilimlarni yangi sharoitlarda 
qo'llash zarurivati bilan tow
qnash kelishlari;
b) tanlangan usulni amalga oshirishdagi qarama-qarshiliklarning 
mavjudligi. Avvalo, qaysi darslar integratsiyalash uchun mos keli- 
shini aniqlab olish kerak. Bunday darslarning asosi - turli fanlar 
asosiy mavzulari mazmunining yaqinligi va mantiqiy aloqalari. 
Integratsiyalangan darslar. Boshidan integratsiyalangan dars - bu 
sinfdan tashqari o'qish. Bu yerda yaxlit jarayon kechadi:
a) kitob o'qish - bu o:qish darslarida olgan ko'nikmalarini 
takomillashtirish;
b) matn ustida ishlash;
c) suhbatdoshlar doirasini tanlash.
Integratsiyalangan matematika darsida - arifmetik materialni 
o'zlashtirishga imkon beruvchi arifmetika, algebra va geometriya ele- 
mentlari, shu bilan birga algebra va geometriya, mehnat ta’limi asos- 
larini o6rgatishga tayyorgarlik. Boshidan integratsiyalangan kurs -
195

---

tabiatshunoslik 
(tabiatshunoslik 
asoslari, 
geografiya). 
Boshidan 
integratsiyalangan yuqoridagi kurslardan tashqari quyidagi fanlar bin- 
kishi mumkin: o'qish - rus tili, o'qish - tabiatshunoslik, o'qish - tasviriy 
san'at. o'qish - musiqa, tabiatshunoslik - matematika, tabiatshunoslik -
mehnat ta’limi, matematika - mehnat ta'limi, matematika - jismoniy 
tarbiya. Didaktik tizimda predmetlararo asosda integratsiyalash 
o'qituvchi (ta'lim berish) va o'quvchi (ta'lim olish) harakatlarining mos 
kelislrini ko'zda tutadi. Har ikkala faolivat ham umumiy tuzilishga 
ega: maqsadlar, sabablar, mazmun, vositalar. natijalar. nazorat, Biroq, 
o'qituvchi va o'quvchi faoliyatlarining mazmunida farq bor.
1. Maqsadli bosqichda o'qituvchi umumiy maqsadni qo4adi. O'quv­
chilar o'qituvchi boshchiligida predmetlararo bog4liqliklarni tushunib 
yetishlari, turli predmetlardan kerakli bilimlarni tanlab olishlari, 
bunda ular okz e ’tiborlarini faqat umumiy bilimlarni o'zlashtirishga 
emas, balki ko'chirish. tahlil qilish, shaxsning belgiiari, qobiliyat va 
qiziqishlarini rivojlantirishga qaratishlari kerak.
2. Isbotlash bosqichida o'qituvchi o'quvchilarning dunyoqarashini 
o'stiruvchi bilimlarga, turli predmetlar tushunchalarini umurnlash- 
tirishga rag'batlantiradi. O'quvchilar o'z irodalari, dunyoqarashini ken- 
gay tiruvchi bilimlarga qiziqishga yo'naltiriladi.
3. Faolivatning mazmun bosqichida o'qituvchi yangi o'quv materi- 
alini kiritadi, shu bilan birga integratsion dalillar. tushunchalar, 
muammolar majmuyi darajasidagi boshqa predmetlardan olingan 
tayanch bilimlarni jalb qiladi. O'quvchilar umumpredmetli tushuncha, 
muammolarni umumiy bilimlar darajasida o'zlashtiradi.
4. Vositalar tanlash bosqichida o'qituvchi turli predmetlar bilimlarini 
umumlashtirishga yordam beruvchi ko'rgazmali vositalarni - darsliklar, 
jadvallar, sxemalar, savolnomalar, amaliy vazifalar. O'quvchilar ko'chi- 
rish, umumlashtirish, biriktirish xarakterlariru. integratsion masalalarni 
hal qilishda ko'rgazmali vositalar yordamida bajaradilar.
5. Keyingi bosqich - natija. O'qituvchi ta'lim berish, rivojlantirish. 
tarbiyalash maqsadida integratsiyani amalga oshirish uchun pedagogik 
bilimlarni qo'llaydi.
6. Nazorat qilish bosqichida o'qituvchi bir-bin bilan bog'langan 
predmetlarga o'quvchilarning tayyorligini baholaydL nazorat qiladi.
196

---

o'zlashtirish sifatida baholaydi. O'quvchilar o4z bilimlarini baholashni, 
turli predmetlar ЬоЧ icha o‘z-o6zmi ham, ularni birlashtirish ko'nikma- 
larini ham nazorat qilishadi.
Tekshiruvlar ko'rsatishieha, integral yondashuvni amalga oshirishga 
yordam berm chi usul va vositalarga:
- Evristik suhbatlar.
- Umumiy suhbatlar.
- Ekskursiyalar.
- Ona t il l tabiatshunoslik darslarida kuzatishlar, badiiy asarlar 
materiallari asosida nutq o‘stirish uchun yozilgan ijodiy ishlar.
- Ta!limning ko'rgazmali metodlari.
- Mustaqil ishlar.
- 0 ‘qishu matematika darslarida og'zaki rasm chizish.
Imo-ishorali ko'rinishlar (pantomimalar).
- Tabiatshunoslik darslarida tabiat tasvirlarini ifodali o‘qish.
- Ona tili darslarida tabiatshunoslikka oid diktantlar, matnlar 
yozish (shu sinfga tegishli orfogrammalarni takrorlagan holda).
- Oikashunoslik asosida matematik masalalarni hal qilish, yechish 
va boshqalar kiradi.
Ta’limni tabaqalashtirish rad etilmaydigan, uni to‘ldiradigan integ­
ratsiya tizimini kiritish yaxlit dunyoqarashga, o'zidagi bor bilimlarni 
mustaqil tartibga solish va turli muammolarni hal qilishga, noan’anaviy 
yondashish qobilivatiga ega boigan bilimdon yoshlarni tarbiyalashga, 
an’anaviy predmetlarga bo'lib o'qitishga nisbatan ко'proq yordam 
beradi.
Ta’limni integratsiya qilish mohiyati nimadan iborat? Ta'limga 
bog4liq «integratsiya» tushunchasi ikki ma’noga ega:
- O w
quvchida atrofidagi olam to‘g;risida yaxshi tasavvur hosil qilish 
(bu yerda integratsiya - ta’lim maqsadi sifatida ko6riladi).
- Predmetli bilimlarni yaqinlashtirish uchun umumiy platformani 
topish (bu yerda integratsiya - taTim vositasi).
Integratsiya ta’lim maqsadi sifatida olam tizimining alohida 
qismlari bogliqligini ko‘rsatuvchi bilimlarni berish emas, bolani 
barcha elementlari bir-biriga bogiiq yaxlit olamni tasavvur qilishga 
birinchi qadamlarida o'rgatishi kerak. Bu maqsadni boshlang‘ich
197

---

maktab amalga oshirishi lozim. Integratsiya - predmetli bilimlar 
chegarasida yangi tasavvurlarni qabul qilish vositasi. Birinchi navbatda 
tabaqalashtirilgan bilimlar orasida bilmagan joylarni to'ldirish, ular 
orasidagi aloqalarni o'rnatish lozim. U ta'lim oluvchining bilimini 
oshirishga, ta'limdagi tor ixtisoslash-tirishni yangilashga yo'naltirilgan. 
Shu bilan birga integratsiya taMimining klassik o4quv predmetlari 
oLrnini egallashi kerak emas, u faqat olinayotgan bilimlarni yaxlit bir 
tizimga birlashtirishi kerak, xolos. Muammoning qiyin tomoni integ- 
ratsiyani ta’lim boshidan oxirigacha dinamik rivojlantirishdadir. Agar 
boshida «hamma narsa to‘gwrisida ozgina bilish» lozim b o lg an bo‘lsa, 
kevinchalik tarqoq bilim va ko'nikmalarni birlashtirish. oxiriga kelib 
«ozgina narsa to'g’risida hammasini bilish» kerak bo"ladi, ya'ni bu 
yangi integratsiya darajasidagi ixtisoslashtirishdir.