Innovatsiya va intergatsiya

DARS TIZIM I STRUK TURASI ELEM EN TLARI
VA TIPLAR I
Та limning strukturasi va tizimi haqida tushuncha
. Har bir fandagi 
«struktura» tushunchasi o'ziga xos m azm unga ega. Chunki har qanday 
obvekt, jarayon, hodisaning ichki tuzilishi bo'lib, unda turli aloqa va 
munosabatlar mavjud. O'quv jarayoni ham o'zining m a lu m tuzilishiga 
ega. Butun ichidagi ana shu zvenolarning o'zaro bog'lanishi m azkur 
jarayonning strukturasini vujudga keltiradi. Lekin, m a'lum ki, struk- 
turasiz tizim bo'lmaganidek, tizim siz struktura ham bo'lmaydi. Shunga 
ko'ra. strukturani tizim dagi o'zaro bog'liq elem entlarning tartiblari, 
deb ta’riflash m umkin. Biz tizim tushunchasiga nimalar kiritadi?
Tizim
- o'zining xossalari va bog'lanishlari bo'yicha u yoki bu 
tartibdagi o'zaro bog'liq ko’p elementlardir. O'quv jarayonining struk- 
turasi va tizim ini yaqqol tasavvur etish uchun bu jarayon qanday zveno- 
lardan tashkil topganini, ular orasidagi o'zaro bog'lanish qandayligini 
va har bir zveno qanday elementlardan iboratligini aniq bilish zarur. 
Avval o'quv jarayoni qanday zvenolardan tashkil topishini va ular 
orasidagi bog'lanishlarni ko'rib chiqamiz.
42

---

O ’quv jarayoni quyidagi zvenolarga ega boiadi:
1. O'qituvchining o'quvchilar diqqati va tafakkurini jalb qilishi, shu 
orqali ularni o'quv m aterialini faol idrok etishga olib borish maqsadida 
bilish vazifasini o'rtaga qo'yishi.
2. O'qituvchi tomonidan bilim larning berilish jarayoni va o'quv­
chilarning yangi materialni o'zlashtirishi.
3. Ilm iy tushunchalarning shakllantirilishi va um um lashtirilish jara ­
yoni, o'quvchilarni bilim, ko'nikm a va m alakalarini m ustahkam lash va 
takom illashtirish.
4. O 'quvchilarning bilim, ko'nikm a va m alakalarini tegishli vaziyat­
larda qoilash.
5. O'quvchilar bilim, ko'nikm a va m alakalarini o'zlashtirayotganini 
tekshirish. Har kuni o'quv jarayonining tarkibiy qismi umumiy 
vazifalarni ham, o'ziga xos funksiyalarni ham bajaradi. O'quvchilar 
ularning birida bilish vazifasini anglaydilar, ikkinchisida o'rganila- 
yotgan m aterialni idrok etadilar va tushunadilar, uchinchisida ko'nikm a 
va m alakalarini takom illashtiradilar. Har bir zvenoda yangilikning 
qandaydir qismi idrok etiladi, m ehnat m adaniyatining qandaydir 
elementlari o'zlashtiriladi. Ularning har birida ta iim n in g um um iy va 
o'ziga xos funksivalari m aiu m yo'sinda birlashadi. O'quv jarayonining 
m azkur barcha zvenolari o'zaro chambarchas bogiangan. Masalan, 
o'quvchilar bilish jarayoniga loqayd m unosabatda b o isa, o'quv m ate­
rialini chuqur va ongli o'zlashtirishi m um kin emas. Bunday holda 
zveno ikkinchi vazifaga faol tayyorgarlik rolini bajaradi. Agar o'quv­
chilar o'qituvchi rahbaiiigida o'z m ushohadalari kuchi bilan ilmiy 
tushunchalarni, qonunlarni um um lashtirm asa, yangi m aterialni idrok 
etish jarayoni yuzaki b o iib qoladi. Shu m aqsadda o'qituvchi yangi 
m aterialni o'tishda: a) induktiv; b) analitik-sintetik, ya'ni tushuncha­
larni, m uayyan hodisalarni analiz va sintez qilish asosida asta-sekin 
shakllantirish; d) deduktiv yoilard an foydalanadi.
Yangi materialni o'zlashtirishning har bir yo'lida muayyan va 
m avhum likning, tasavvur va tushunchalarning o'zaro bog'lanishi juda 
m uhim ahamiyat kasb etadi. 
Tasavvur
predm etning, asosan, tashqi 
ko'rinishini. ya’ni insonning sezgi organlari bevosita idrok etishi uchun 
qulay belgilarini aks ettiradi. 
Tushuncha
esa narsalarning m ohiyatini 
anglash imkonini beradi va m azkur sinfga mansub barcha predm etlar 
uchun umumiy m uhim xususiyatlar, belgilar va b ogianishlarni aks
43

---

ettiradi. Har bir fan o'zaro bog'liq tushunchalar tizim ini tashkil qiladi. 
Demak, qandaydir fanning asoslarini o'zlashtirish, avvalo, m ana shu 
fandagi tushunchalar tizim ini o'rganishga chambarchas bog'liqdir. 
O'quvchilarning bilim, ko*nikma va m alakalarini dastlabki vaziyat- 
larda, ya’ni namuna bo'yicha, shuningdek, hayotiy sharoitlarga yaqin 
yangi vazivatlarda qo'llash ta’lim jarayonining muhim zvenosi 
hisoblanadi. Chunki insonning amaliv faoliyati bilimlar haqiqatligining 
mezoni sifatida xizm at qiladi. Shu tariqa barcha zvenolar o'zaro 
chambarchas bog'lanishda o'quv jarayonini tashkil etadi. O 'z-o'zidan 
ayonki, ta’lim jarayonida m ana shu ham m a zvenolar belgilangan 
tartibda yoki to'laligicha amalga oshuvining ahamiyati yo'q. Bunda 
o'quv jarayonining m a’lum qismida bir zvenoning ikkinchi zvenoga 
qo'shilishi, o'zaro singishi qandaydir zvenoning yetakchilik rolini 
bajarishi kuzatiladi. O 'quv jarayoni amalda ancha o'zgaruvchandir. 
Aytaylik, o'quv jarayonining m a’lum bir qismida o'quvchilar bilimini 
tekshirish va baholash asosiy vazifa hisoblanadi. Lekin bundan boshqa 
zvenolar jarayonida daxlsiz bo'ladi, degan ma'no kelib chiqmaydi. 
Bunda barcha zvenolarning um um iy vazifalari namoyon bo'laveradi. 
Negaki, bilimlarni tekshirish va baholash to'g'ri yo'lga qo'yilsa, hamm a 
o'quvchilar faollashadi, ularning har biri tegishli bilim larni ongli 
ravishda eslaydi, o'rtoqlarining javoblarini tanqidiy eshitadi, masala- 
larning yechilishini diqqat-e'tibor bilan kuzatadL tajribalarning bajari- 
lishiga qiziqadi va o'zi ham har onda ishga qo'shilish uchun tayyor 
bo'ladi. Ammo, har bir zveno ta’limning um um iy vazifasi bilan bir 
qatorda, o'ziga xos m asalalar doirasini ham qamraydiki, ular birgalikda 
zvenolardan har birining m azm unini tashkil etadi. Bu m asalalar 
strukturadagi har qaysi zvenoning tarkibiy qismi sanaladi. Shuning 
uchun o'quv jarayonini biz faqat strukturaviy zvenolarini emas, balki 
shu zvenolardan har birining tarkibiy qism larini ham bilishim iz zarur 
jarayon, deb tushunish kerak. Misol uchun. o'quvchilar oldiga bilish 
vazifasi qo'yiladigan birinchi strukturaviy zvenoni ko'rib chiqamiz.
Bilish vazifasini qo'yish bir necha y o ila r bilan amalga oshiriladi:
1. M uammoli vaziyatni yaratish yoki muammoli savollar berish 
orqali.
2. O 'rganilayotgan m avzuning amaliv aham ivatini yoritish va 
ko'rsatish orqali.
44

---

3. Hayajonli m uhitni vujudga keltirish orqali.
4. M avzuni e io n qilish va undagi asosiy ilmiy g'oyalarni ifodalash 
orqali.
Ana shu y o ilarn in g har biri ayni paytda m azkur strukturaviy 
zvenolarning tarkibiy qismi ham hisoblanadi va o'zining m uayyan 
m azm uniga ega b oladi. Buning dalillarini keltiramiz. Yangi m aterialni 
bayon etishning safarbarlik bilan boshlanishi qanday b o iish i mumkin? 
Mana shulardan biri. O'qituvchi sinfga kiradi, dars m avzusini e’lon 
qiladi va uni doskaga vozib qo'yadi. Shundan keyin m aterialning o'zini 
bayon qiladi. Darsning bu xilda boshlanishini pedagogika amaliyotida, 
xususan, yuqori sinflarda ko*p uchratish m umkin. U keng tarqalgan 
va m a’qul topilgan, lekin uni samarali boshlanish, deb bo'hnaydi. Bu 
misolda o'quvchilarning diqqat-e’tibori m uam moning o'ziga yo'naltirish 
uchun m uam moli vaziyat o'qituvchi tomontidan atavin vujudga 
keltiriladi. Bunday hollarda, ko'pincha, muam moni o'qituvchining o'zi 
shakllantiradi va koi*ib chiqadi. O'quvchilar uning m ulohaza yuritishiga 
ergashib, m uammoli fikrlash mantiqini o'rganadilar. Bu esa muammoli 
bayon etishning dastlabki bosqichi uchun xosdir. Lekin darsning turli 
bosqichlarida m uam m olilikning darajasi turlicha bo'lishi m umkin. 
Yangi m aterialni bayon etishda o'qituvchi m uam moli vaziyatni vujudga 
keltirishi va o'quvchilarni mustaqil holda yoki birgalikda m uam m oni 
hal qilish yo'llarini topishga jalb etishi mumkin.
M asalan, tabiatshunoslik darslarini olaylik. O'qituvchi qor yog'a- 
yotgan paytda o'quvchilar bilan birgalikda m aktab hovlisiga chiqadi va 
bolalarga qor uchqunlarini kaftlari bilan tutishni aytadi. Keyin ulardan 
kaftlariga nima ilinganini so'raydi. Har bir o'quvchining kaftida suv 
tomchisi ko'ringan va bir lahzadan keyin yo'qolgan - bug'langan edi. 
Suv tomchisi o'rni muzdek bo'lib qoldi. Bolalar bu g'ayrioddiy hodisaga 
qiziqdilar, albatta. O'qituvchi o'quvchilardan: «Nima uchun kaftning 
qor uchquni tushgan jovi muzdek bo'lib qoldi?» - deb so'ram oqchi edi. 
Bu esa «suvning aylanishi» m avzusining nazorat savollaridan biridir. 
Yangi m aterialni o'rganishning odatdagidan boshqacha boshlanishi 
darsda muammoli vaziyatni yaratishda va o'quvchilarni m uam m oning 
yechim ini birgalashib izlashga jalb etishda yordam beradi. Darsning 
strukturasi qo'yilgan maqsadlarga, o'rganilayotgan m aterialning m az­
muniga, ta'lim ning darsda qo'llanadigan m etodlari va usullariga, 
o'quvchilarning tayyorgarlik va kamolot darajasiga, darsning o'quv 
jarayonidagi o'rniga bog'liqdir.
45

---