DARS TIZIM I STRUK TURASI ELEM EN TLARI
VA TIPLAR I
Та limning strukturasi va tizimi haqida tushuncha
. Har bir fandagi
«struktura» tushunchasi o'ziga xos m azm unga ega. Chunki har qanday
obvekt, jarayon, hodisaning ichki tuzilishi bo'lib, unda turli aloqa va
munosabatlar mavjud. O'quv jarayoni ham o'zining m a lu m tuzilishiga
ega. Butun ichidagi ana shu zvenolarning o'zaro bog'lanishi m azkur
jarayonning strukturasini vujudga keltiradi. Lekin, m a'lum ki, struk-
turasiz tizim bo'lmaganidek, tizim siz struktura ham bo'lmaydi. Shunga
ko'ra. strukturani tizim dagi o'zaro bog'liq elem entlarning tartiblari,
deb ta’riflash m umkin. Biz tizim tushunchasiga nimalar kiritadi?
Tizim
- o'zining xossalari va bog'lanishlari bo'yicha u yoki bu
tartibdagi o'zaro bog'liq ko’p elementlardir. O'quv jarayonining struk-
turasi va tizim ini yaqqol tasavvur etish uchun bu jarayon qanday zveno-
lardan tashkil topganini, ular orasidagi o'zaro bog'lanish qandayligini
va har bir zveno qanday elementlardan iboratligini aniq bilish zarur.
Avval o'quv jarayoni qanday zvenolardan tashkil topishini va ular
orasidagi bog'lanishlarni ko'rib chiqamiz.
42
O ’quv jarayoni quyidagi zvenolarga ega boiadi:
1. O'qituvchining o'quvchilar diqqati va tafakkurini jalb qilishi, shu
orqali ularni o'quv m aterialini faol idrok etishga olib borish maqsadida
bilish vazifasini o'rtaga qo'yishi.
2. O'qituvchi tomonidan bilim larning berilish jarayoni va o'quv
chilarning yangi materialni o'zlashtirishi.
3. Ilm iy tushunchalarning shakllantirilishi va um um lashtirilish jara
yoni, o'quvchilarni bilim, ko'nikm a va m alakalarini m ustahkam lash va
takom illashtirish.
4. O 'quvchilarning bilim, ko'nikm a va m alakalarini tegishli vaziyat
larda qoilash.
5. O'quvchilar bilim, ko'nikm a va m alakalarini o'zlashtirayotganini
tekshirish. Har kuni o'quv jarayonining tarkibiy qismi umumiy
vazifalarni ham, o'ziga xos funksiyalarni ham bajaradi. O'quvchilar
ularning birida bilish vazifasini anglaydilar, ikkinchisida o'rganila-
yotgan m aterialni idrok etadilar va tushunadilar, uchinchisida ko'nikm a
va m alakalarini takom illashtiradilar. Har bir zvenoda yangilikning
qandaydir qismi idrok etiladi, m ehnat m adaniyatining qandaydir
elementlari o'zlashtiriladi. Ularning har birida ta iim n in g um um iy va
o'ziga xos funksivalari m aiu m yo'sinda birlashadi. O'quv jarayonining
m azkur barcha zvenolari o'zaro chambarchas bogiangan. Masalan,
o'quvchilar bilish jarayoniga loqayd m unosabatda b o isa, o'quv m ate
rialini chuqur va ongli o'zlashtirishi m um kin emas. Bunday holda
zveno ikkinchi vazifaga faol tayyorgarlik rolini bajaradi. Agar o'quv
chilar o'qituvchi rahbaiiigida o'z m ushohadalari kuchi bilan ilmiy
tushunchalarni, qonunlarni um um lashtirm asa, yangi m aterialni idrok
etish jarayoni yuzaki b o iib qoladi. Shu m aqsadda o'qituvchi yangi
m aterialni o'tishda: a) induktiv; b) analitik-sintetik, ya'ni tushuncha
larni, m uayyan hodisalarni analiz va sintez qilish asosida asta-sekin
shakllantirish; d) deduktiv yoilard an foydalanadi.
Yangi materialni o'zlashtirishning har bir yo'lida muayyan va
m avhum likning, tasavvur va tushunchalarning o'zaro bog'lanishi juda
m uhim ahamiyat kasb etadi.
Tasavvur
predm etning, asosan, tashqi
ko'rinishini. ya’ni insonning sezgi organlari bevosita idrok etishi uchun
qulay belgilarini aks ettiradi.
Tushuncha
esa narsalarning m ohiyatini
anglash imkonini beradi va m azkur sinfga mansub barcha predm etlar
uchun umumiy m uhim xususiyatlar, belgilar va b ogianishlarni aks
43
ettiradi. Har bir fan o'zaro bog'liq tushunchalar tizim ini tashkil qiladi.
Demak, qandaydir fanning asoslarini o'zlashtirish, avvalo, m ana shu
fandagi tushunchalar tizim ini o'rganishga chambarchas bog'liqdir.
O'quvchilarning bilim, ko*nikma va m alakalarini dastlabki vaziyat-
larda, ya’ni namuna bo'yicha, shuningdek, hayotiy sharoitlarga yaqin
yangi vazivatlarda qo'llash ta’lim jarayonining muhim zvenosi
hisoblanadi. Chunki insonning amaliv faoliyati bilimlar haqiqatligining
mezoni sifatida xizm at qiladi. Shu tariqa barcha zvenolar o'zaro
chambarchas bog'lanishda o'quv jarayonini tashkil etadi. O 'z-o'zidan
ayonki, ta’lim jarayonida m ana shu ham m a zvenolar belgilangan
tartibda yoki to'laligicha amalga oshuvining ahamiyati yo'q. Bunda
o'quv jarayonining m a’lum qismida bir zvenoning ikkinchi zvenoga
qo'shilishi, o'zaro singishi qandaydir zvenoning yetakchilik rolini
bajarishi kuzatiladi. O 'quv jarayoni amalda ancha o'zgaruvchandir.
Aytaylik, o'quv jarayonining m a’lum bir qismida o'quvchilar bilimini
tekshirish va baholash asosiy vazifa hisoblanadi. Lekin bundan boshqa
zvenolar jarayonida daxlsiz bo'ladi, degan ma'no kelib chiqmaydi.
Bunda barcha zvenolarning um um iy vazifalari namoyon bo'laveradi.
Negaki, bilimlarni tekshirish va baholash to'g'ri yo'lga qo'yilsa, hamm a
o'quvchilar faollashadi, ularning har biri tegishli bilim larni ongli
ravishda eslaydi, o'rtoqlarining javoblarini tanqidiy eshitadi, masala-
larning yechilishini diqqat-e'tibor bilan kuzatadL tajribalarning bajari-
lishiga qiziqadi va o'zi ham har onda ishga qo'shilish uchun tayyor
bo'ladi. Ammo, har bir zveno ta’limning um um iy vazifasi bilan bir
qatorda, o'ziga xos m asalalar doirasini ham qamraydiki, ular birgalikda
zvenolardan har birining m azm unini tashkil etadi. Bu m asalalar
strukturadagi har qaysi zvenoning tarkibiy qismi sanaladi. Shuning
uchun o'quv jarayonini biz faqat strukturaviy zvenolarini emas, balki
shu zvenolardan har birining tarkibiy qism larini ham bilishim iz zarur
jarayon, deb tushunish kerak. Misol uchun. o'quvchilar oldiga bilish
vazifasi qo'yiladigan birinchi strukturaviy zvenoni ko'rib chiqamiz.
Bilish vazifasini qo'yish bir necha y o ila r bilan amalga oshiriladi:
1. M uammoli vaziyatni yaratish yoki muammoli savollar berish
orqali.
2. O 'rganilayotgan m avzuning amaliv aham ivatini yoritish va
ko'rsatish orqali.
44
3. Hayajonli m uhitni vujudga keltirish orqali.
4. M avzuni e io n qilish va undagi asosiy ilmiy g'oyalarni ifodalash
orqali.
Ana shu y o ilarn in g har biri ayni paytda m azkur strukturaviy
zvenolarning tarkibiy qismi ham hisoblanadi va o'zining m uayyan
m azm uniga ega b oladi. Buning dalillarini keltiramiz. Yangi m aterialni
bayon etishning safarbarlik bilan boshlanishi qanday b o iish i mumkin?
Mana shulardan biri. O'qituvchi sinfga kiradi, dars m avzusini e’lon
qiladi va uni doskaga vozib qo'yadi. Shundan keyin m aterialning o'zini
bayon qiladi. Darsning bu xilda boshlanishini pedagogika amaliyotida,
xususan, yuqori sinflarda ko*p uchratish m umkin. U keng tarqalgan
va m a’qul topilgan, lekin uni samarali boshlanish, deb bo'hnaydi. Bu
misolda o'quvchilarning diqqat-e’tibori m uam moning o'ziga yo'naltirish
uchun m uam moli vaziyat o'qituvchi tomontidan atavin vujudga
keltiriladi. Bunday hollarda, ko'pincha, muam moni o'qituvchining o'zi
shakllantiradi va koi*ib chiqadi. O'quvchilar uning m ulohaza yuritishiga
ergashib, m uammoli fikrlash mantiqini o'rganadilar. Bu esa muammoli
bayon etishning dastlabki bosqichi uchun xosdir. Lekin darsning turli
bosqichlarida m uam m olilikning darajasi turlicha bo'lishi m umkin.
Yangi m aterialni bayon etishda o'qituvchi m uam moli vaziyatni vujudga
keltirishi va o'quvchilarni mustaqil holda yoki birgalikda m uam m oni
hal qilish yo'llarini topishga jalb etishi mumkin.
M asalan, tabiatshunoslik darslarini olaylik. O'qituvchi qor yog'a-
yotgan paytda o'quvchilar bilan birgalikda m aktab hovlisiga chiqadi va
bolalarga qor uchqunlarini kaftlari bilan tutishni aytadi. Keyin ulardan
kaftlariga nima ilinganini so'raydi. Har bir o'quvchining kaftida suv
tomchisi ko'ringan va bir lahzadan keyin yo'qolgan - bug'langan edi.
Suv tomchisi o'rni muzdek bo'lib qoldi. Bolalar bu g'ayrioddiy hodisaga
qiziqdilar, albatta. O'qituvchi o'quvchilardan: «Nima uchun kaftning
qor uchquni tushgan jovi muzdek bo'lib qoldi?» - deb so'ram oqchi edi.
Bu esa «suvning aylanishi» m avzusining nazorat savollaridan biridir.
Yangi m aterialni o'rganishning odatdagidan boshqacha boshlanishi
darsda muammoli vaziyatni yaratishda va o'quvchilarni m uam m oning
yechim ini birgalashib izlashga jalb etishda yordam beradi. Darsning
strukturasi qo'yilgan maqsadlarga, o'rganilayotgan m aterialning m az
muniga, ta'lim ning darsda qo'llanadigan m etodlari va usullariga,
o'quvchilarning tayyorgarlik va kamolot darajasiga, darsning o'quv
jarayonidagi o'rniga bog'liqdir.
45
|