Savol va topshiriqlar
1. T a i im olish jarayonida qanday komponentlardan foydalaniladi?
2. Darsning tashkiliy shakllarini ochib bering
3. Dars tizimi, strukturasi. elementlari va tiplarim so'zlab bering.
4. M aktab o'qituvchisining darsga tavyorlanishini o'rganib, u haqda konspekt
yozib keling.
5. Ta'limni tashkil etish shakllari nimalardan iborat?
6. T a i im tizimida eng ko'p qollaniladigan dars turlarini avting'?
II QISM
IV BOB. INNOVATSION PEDAGOGIKA
Novatorlik bu - umumiy muammolarga xos yechim larni o'z
ichiga qamrab olgan, peciagog tafakkurini rivojlantirishning alohida
bir turidir. Pedagog ta iim va tarbiya berish jarayonida qanchalik
izlanuvchan, mahoratli b o isa ham u bosqichga ko'tarilaverm aydi.
Innovatsion pedagogika - nazariy va amaliy m uam molar yechim ini
topish uchun asos qilib olingan. Innovatorlar fikricha, odatdagi mumtoz
pedagogik nazariyalar eskirib qolgan, yangi sharoitda hozirgi avlodni
bu v o i bilan tarbiyalash m umkin emas. Bu vaziyatda innovatsiva
juda muhimdir.
Pedagogikada innovatsiva,
innovatsion faoliyat,
innovatsion pedagogika, ta iim d a innovatsion jarayonlarni boshqarish
kabi tushunchalar XX asrning 60-yillarida dastlab AQSH va G'arbiy
Yevropa m am lakatlarida, « ta iim texnologiyasi» tushunchasi e iir o f
etilgan vaqtda paydo boidi. 0 ‘sha vaqtdayoq Yevropada pedagogik
innovatsiyalar markazi va institute tashkil etildi. Bu tushunchalarning
paydo boiishi va innovatsion ta iim nazariyasining yaratilishi to‘gi*isida
m aium ot beruvchi manbalar tahlili shuni ko'rsatadiki, bu tushunchalar
ta iim tizim ini texnologiyalashtirish, pedagogik texnologiyalarni ta iim
tizim iga kiritish orqali ta iim tizim ini isloh qilish, ta iim samara-
dorligini oshirish, shaxs ijtimoiylashuvini ta’minlash, bu borada
muayyan muvaffaqiyatlarga erishish uchun ta iim jarayonida bolaga
do'stona m unosabatlarni shakllantirishga urinish natijasida vujudga
keldi. Olib borilgan ilmiy izlanishlar natijasida o ig a n asrning
80-yillari ikkinchi yarm ida, pedagogik faoliyat bu - ijodiy jarayon
va pedagogik innovatsiyalar birlashmasi, degan yangi ilmiy yo‘nalish
tarkib topdi. Bu esa o'qituvchining innovatsion pedagogik faoliyatining
shakllanishi va rivojlanish jarayon ini tahlil qilish imkon ini berdi.
Innovatsion faoliyatning umumiy va alohida jihatlarini K. Angelovskiy,
53
G.I. Gorskaya, V.A. K an-Kalik, S.L. Kuzm ina, V.A. Slastenin, L.M. Frid
m an kabi oiim lar o4zlarining ilmiy tadqiqot ishlarida voritib berdilar.
M am lakatim izda pedagogik innovatsiyani rivojiantirish m uam molari
ustida
pedagog
olim lardan
N. Azizxo'jayeva,
B.Farberm an.
R. Mavlonova, U.Nishonaliyev, N. Sayidahmedov, M .Ochilovlar ilmiy
izlanishlar olib bormoqdalar. Innovatsiyalar dolzarb m uhim ahamiyatga
ega b o iib , bir tizim da shakllangan yangieha yondashuvlardir. Ular
tashabbuslar va yangiliklar asosida tu g ilib . ta ’lim m azm unini rivoj
iantirish uchun istiqbolli b o lad i, shuningdek, um um an ta iim tizim i
rivojiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Innovatsiya - m a iu m bir faoliyat
maydonidagi yoki ishiab chiqarishdagi texnologiya, shakl va metodlar,
m uam m oni yechish uchun yangieha yondashuv yoki yangi texnologik
jarayonni q o ilash muvaffaqiyatga erishishga olib kelishi m a’lum
b o ig an oxirgi natijadir.
Bugun ta iim tizim idagi innovatsiyalarni quyidagicha tasniflash
m a’qullanmoqda:
• Faoliyat yo’nalishiga qarab (pedagogik jarayondagi, boshqa-
ruvdagi).
• Kiritilgan o'zgarishlarning tavsifiga ko'ra (radikal, modifika-
tsiyalangan, kombinatsiyalangan).
• O 'zgarishlar koiam iga ko’ra (lokal, modulli, tizimli).
• Kelib chiqish manbayiga ko’ra (shu jam oa uchun ichki yoki
tashqaridan olingan).
Innovatsiyaning maqsadi - sarflangan m ablag4 yoki kuchdan eng
yuqori natija olishdan iborat. Boshqa turli-tum an o4z-o4zidan paydo
boiadigan yangiliklardan farqli o laro q , innovatsiya boshqariluvchi
va nazorat qilinuvchi o'zgarislilar m exanizm ini tashkil etadi. Ta’lim
tizim idagi har qanday yangilik innovatsiya b o ia olmaydi. Shu sababli
«novatsiva» va «innovatsiya» tushunchalari oTtasidagi asosiy farqlarni
ko4rsatib o4tish zarur. Buning uchun islohot faoliyatining aniq shakli.
m azm uni va k o iam i asos b o iib xizm at qiladi. Agar faoliyat qisqa
muddatli b o isa va yaxlit tizim xususiyatiga ega b olm asa, o'z oldiga
m uayyan tizim dagi faqat ba'zi elementlarini
0
‘zgartirishni vazifa
qilib qo'ygan bo4lsa, u holda biz novatsiva bilan muloqot qilayotgan
b o iam iz. Agar faoliyat m a’lum konseptual yondashuv asosida amalga
oshirilayotgan bo4lsa va uning natijasi o'sha tizim rivojlanishiga yoki
54
uning prinsipial o'zgarishiga olib kelsagina innovatsiva deya olamiz. Har
ikkala tushuncha mezonlari quyidagicha: novatsiya amaldagi nazariya
doirasida amalga oshiriladi, ko‘lam va vaqt bo'yicha chegaralanadi,
m etodlar yangilanadi va natijasi avvalgi tizim ni takom illashtiradi.
Innovatsiya esa tizim li, yaxlit va davomli bo'ladi, m a’lum amaliyotda
yangi faoliyat tizim ini loyihalaydi, amaliyot subyektlari pozitsiyalarini
to;la yangilaydi. Bunda faoliyatning yangi yo'nalishlari ochiladi,
yangi texnologiyalar yaratiladi, faoliyatning yangi sifat natijalariga
erishiladi, natijada amaliyotning o‘zi ham yangilanadi. Innovatsiyaning
amalivotga kiritilishi innovatsion jarayonlarda amalga oshiriladi.
Innovatsion jarayon deb innovatsion o'zgarishlarga tayyorgarlik ko‘rish
va uni amalga oshirish jarayoniga aytiladi.
«Innovatsion faoliyat - bu yangi ijtimoiy talab lar bilan an’a-
naviy m e’yorlarning mos kelmasligi yoxud am aliyotning yangi shakl-
lanayotgan m e’yorining mavjud me’yor bilan to'qnashuvi natijasida
vujudga
kelgan,
majmuali
m uam m olarni
yechishga
qaratilgan
faoliyatdir», - deb ta'kidlaydi V.I. Slobadchikov. Innovatsion faoliyat
amaliy nazariyaning m uhim qismi bo'lib, ijtimoiy-madaniy obyekt
sifatlarini yaxshilashga qaratilgan ijtimoiy subyektlarning harakat
tizimidir, u m a’lum doiradagi m uam molarni yechish qobiliyatigina
emas, balki har qanday vaziyatdagi m uam molarni yechish uchun
motivatsion tayyorgarlikka ega bo'lishdir. O'qituvchi innovatsion
faoliyatining m arkaziy masalasi o'quv jarayonini samarali tashkil
etishdan iborat. 0 4 g a n asrning 70-yillari oxirlarida A.M. Arseneva,
K.N. Volkov, M.N. Skatkin va o'zbekistonlik pedagog-olim lardan
bir guruhi pedagogika fani va amaliyotida muvaffaqiyatga erishish
m uammosini hal qilish borasida samarali g'oyalarni ilgari surdilar va
ta’lim samaradorligini ta’m inlashda o'qituvchining ta ’lim jarayoniga
yangiliklarni kiritishga tayyorgarlik darajasi asosiy oVrin egallashini
asoslab berdilar. Shunga ko'ra «Innovatsion o'zgarishlarni sezish,
anglash har qanday o'qituvchiga xos boMavermaydi, - deb yozadi
U.Nishonaliyev, - bu yerda eng asosiysi o6qituvchining o'zi yangilikni
sezishga psixologik jihatdan tayyor boHishidir». Innovatsion faoliyat -
bu ilmiy izianishlar, ishlanmalar yaratish, tajriba-sinov ishlari olib
borish yoki boshqa fan-texnika yutuqlaridan foydalangan holda yangi
texnologik jarayon yoki yangi takom illashtirilgan mahsulot yara-
55
tish boiib, uning progm atik xususiyati shundaki, u g'ovalar maydo-
nida ham va alohida bir subvektning harakat maydonida ham amalga
oshirilm aydi, balki bu faoliyatni amalga oshirish tajribasi kishilar
hayotida hamm abop b o lad ig an holdagina haqiqiv innovatsion hisobla-
nadi. Innovatsion faoliyatning asl m azm uni amalda yangi texnolo-
giyaning shakllanishi boiib. uning natijasi innovatsiya sifatida yuzaga
kelgan ixtironi loyihaga, loyihani texnologiyaga aylantirishga yo'nalti-
rilgan faoliyatdir. 0 ‘qituvchi innovatsion faoliyatni tashkil etib, uning
shakllanish bosqichlarini quyidagicha belgilashi mumkin:
Birinchi bosqich - tayyor m etodik tavsiyanomalar aniq qilib
ko'chiriladi.
Ikkinchi bosqich - mavjud tizim ga ayrim yangi moslama (modi-
fikatsiya)lai\ m etodlar kiritiladi.
Uchinchi b o s q ic h -y a n g i g'oyani amalga oshirish m azm uni. metod-
lari va shakli to la ishiab chiqiladi.
T o itin chi bosqich - o'qituvchi o'qitish va tarbiyalashning o*z
konsepsiyasini va m etodikasini ishiab chiqadi.
O'qituvchilarni innovatsion faoliyatga tayvorlashda jam oadagi
psixologik muhitni, jam oa a'zolarining qanchalik darajada dunyo
ta iim bozoridagi yangiliklardan xabardor ekanligini hisobga olish
zarur. Pedagogika - taiim -tarb iy a to'g'risidagi ilmiy bilim lar tizimi:
obyektivlik, maqsadga muvofiqlik, m ustahkam lik. bir-biriga zid b o i-
maslik uning asosiy xarakteristikalaridir. Insonning shakllanganligi,
rivojlanganligi va tarbiyasi haqidagi bilim, uning yuksak darajasi.
talabga muvofiqligi obyektivlikning yagona talabidir. O'sib kelayotgan
avlod tarbiyasi juda jiddiy jarayon b o iib , uni o'tkinchi narsalarga b o g iiq
qilib qo4 ish m um kin emas. Chunki uni tashkil etuvchi qoidalar inson
tabiati va uning rivojlanishi haqidagi obyektiv m aium otlarga ziddir.
M ustahkam , kuchli, ta'sirchan tarbiya tizim ini faqatgina pedagogika
fanida o'rnatilgan obyektiv asoslar va amaliyotda tasdiqlangan qoida
lar yordam ida rivojiantirish m umkin. Bu, albatta. innovatsion peda
gogika ham da gum anistik (insonparvarlik) pedagogikalar bilan bog'-
liqdir. Insonparvarlik lotincha «hunm anus» so'zidan olingan bo iib.
«insoniv» degan m aiioni anglatadi. Insonparvarlik - inson qadrivatlari.
erkinliklari, baxtga bo lg an huquqini, qobilivatlarini rivojlanishi
va namoyon b o lish in i tan oladigan qarashlar tizimi. Gum anistik
56
pedagogika, ko'pincha, fanda innovatsiya deb ataladi. Bunga o'quv-
tarbiyaviv ta’sir etish natijalari va tizim ning ichki qayta tashkil etilishi
evaziga erishiladi. Gum anizm ~ insonning m a'naviy boyligi va yagona
konsepsivasidir. Bu konsepsiyaning asosiy maqsadi shaxs qadr-
qimm atini himoya qilish, uning ijodiy erkinligini rivojlantirish, o'z
qobiliyatini namoyon etishdan iborat. Insonparvarlik pedagogikasi o'z
navbatida shaxsga qaratilgan. Uning belgilari:
- m aium otlarni egallab olish va m a iu m doiradagi mahorat va
ko'nikm alarni yuzaga keltirish hamda ularning psixik, jismoniy,
intellektual (aqliy) rivojlanishiga diqqatning qaratilishi;
- ijodiy, erkin, mustaqil fikrlovchi barkamol shaxsni shakilantirish
uchun har qanday hayotiy va o'quv vaziyatlarda asosli qarorni tanlab
qabul qila oladigan insonparvar fuqaroni yetishtirish;
- o'quv-tarbiya jarayonini muvaffaqiyatli qayta yo'naltirishga
erishish uchun kerakli tashkiliy shart-sharoitlar bilan ta ’minlash. O'quv-
tarbiya jarayonini insonparvarlashtirishda avtoritar (ko'r-ko'rona)likdan
voz kechib, o'quvchi va pedagog o'rtasida haqiqiy insoniy m unosabatlar
o'rnatish, shuningdek, shaxs tarbiyasiga qaratilgan pedagogikani
tushunishdan iborat.
Insonparvarlik tarbiyasining maqsadi har bir tarbiyalanuvchining
m unosabatlarini, o'zlashtirish faoiivatini to'la namoyon etib, haqiqiy
mustaqil, izlanuvchan, erkin shaxs qilib yetishtirishdan iborat. Tarbiya
jarayonining insonparvarlik darajasi, shu jarayonda shaxs o'zini
namoyon eta olishi, o'zidagi ham m a tabiiy imkoniyatlarini ochib berishi,
uning qobiliyati, ijodiy faoliyatini keng yoritishi uchun shart-sharoitlar
varatib berish m aqsadga muvofiqdir. T aiim n ing o'ziga xos tomoni,
u tarbiyani ijtimoiy hodisa sifatida shaxsning shakllanishini o'ziga
birlashtirib, ana shu asoslar yordam ida pedagogik jarayonni tuzadi,
bu jaravon turli taiim -tarbiy a konsepsiyalari, nazariyalari asosida
loyihalashtiriladi va ta iim tizim i m uassasalarida tatbiq etiladi. T aiim
tushunchasi, bu um umiy va yaxlit sifat m azm unining bog'lanishidir.
Gum anistik pedagogika m aktabi o'quvchining moslashuvini va unga
qulay sharoit yaratishni talab qiladi.
Insonparvarlik m aktabi amaliy innovatsion faoliyatning aniq shakl
va uslublarini ishlab chiqqan. Quvida ulard an ba’zilari keltirilgan:
57
- o‘quv-tarbiya faoliyatini differensiallash;
- o'quv-ta’lim jarayonlarini har xil shaxs faoliyatiga qarab muvo
fiqlashtirish;
- har bir tarbiyalanuvchi qobiliyati va qiziqishini rivojlantirish
uchun kerakli sharoitlarni yaratib berish;
- o'quv-tarbiya faoliyatiga psixologik qulaylik yaratish;
- o'quvchiga va uning kuchi hamda imkoniyatlariga ishonish;
- o'quvchini qanday b o isa shunday qabul qilish;
- ta ’lim -tarbiya ishlari muvaffaqiyatini ta ’minlash;
-m a k ta b n in g maqsadli yo'nalishini o'zlashtirish;
- h a r bir o'quvchi rivojlanish darajasining asoslanishi;
- o'qituvchining shaxsiy ichki yo’l-yobriqlariga qayta yo'naltirish;
- insonparvarlik ta ’limini kuchaytirish.
Dostları ilə paylaş: |