Innovatsiyalar vazirligi samarqand davlat tibbiyot universitet

 
 
 
 
 
 
 
 

---

6 
XROMATOGRAFIYA 
Xromatografiyaning asosiy qoidalari 
Xromatografik tahlil usuli - moddalarni o’zaro bir-biridan ajratish, konsentrlash va 
tahlil qilish usullaridan hisoblanib, ularni ikki aralashmaydigan fazada (harakatsiz va 
harakatchan) har-xil taqsimlanishiga asoslangan. Harakatsiz fazaning yuzasi bilan 
tutashganda aralashma tarkibidagi moddalar o’z yutilishi hamda erish xususiyatiga mos 
holda harakatsiz va harakatchan fazalarda tarqaladi.
Xromatografik tizimda faqat harakatsiz fazadagi molekulalar harakatlanadi. Turli 
moddalar bu fazalarga turlicha munosabarda bo’ladi. Harakatsiz faza bilan kuchliroq 
ta’sirlashadigan moddalar xromatografik ustun bo'ylab sekin harakat qiladi. 
Har xil moddalarni ajratish uchun statsionar faza quyidagi to'rtta xususiyatdan biriga 
ega bo'lishi kerak: 
1) harakatlanuvchi fazada mavjud bo'lgan moddalarni fizikaviy yuta olishi kerak; 2) 
harakatlanuvchi fazadagi moddalarni kimyoviy yuta olishi kerak; 3) ajratiladigan 
moddalarni eritish qobiliyati; 4) g'ovakli tuzilishga ega va shu asosda bir moddani 
boshqasidan o'lchamlari bo'yicha ajratish kerak. 
So'rilgan modda 
sorbat
, so'ruvchi modda 
sorbent
va bu jarayon 
sorbsiya
deb 
ataladi. Sorbsiya jarayoni adsorbsiya (sirtda yutilish) va absorbsiya (butun hajmda 
yutilish) tushunchalarini o'z ichiga oladi. Bundan tashqari xemosorbsiya - kimyoviy 
so'rilish mavjud hisoblanadi. Sorbsiyaga teskari bo’lgan jarayon ya’ni yutilgan 
moddani qayta ajralib chiqishi desorbsiya deb ataladi.
Agar statsionar faza suyuqlik bo’lsa, bunda tahlil qiluvchi modda erishi va u ikki 
faza o’rtasida taqsimlanishi kerak bo'ladi. Ushbu xromatografiya taqsimlanish 
xromatografiyasi deb ataladi. Agar statsionar faza qattiq bo'lsa va bu modda u 
tomonidan so'rilsa, u holda bu usul adsorbsion xromatografiya deyiladi. 
Xromatografik usullarni quyidagilarga qarab tasniflash mumkin: 
1.Fazalarning agregat holatiga ko‘ra: gaz, suyuqlik, gaz-suyuqlik xromatografiyasi. 
2. Ajralish mexanizmiga ko`ra: adsorbsiyon, taqsimlanish, ion almashinish, cho`ktirish, 
oksidlanish-qaytarilish xromatografiyasi. 
3. Xromatografik jarayonning usuli (texnikasi) bo'yicha: ustunli, kapillyarli,sirt (qog'oz, 
yupqa qatlam) xromatografiyasi. 
4 Xromatogrammalarni olish usuliga ko'ra (namunani xromatografik tizimga kiritish 
tartibi): frontal, eluent va siljish xromatografiyasi. 
Xromatografik usulning barcha sinflari o'zaro bog'langan. 

---

7 
Masalan, gaz xromatografiya qattiq statsionar fazadan foydalanganligi sababli, bu usul 
gaz adsorbsion kolonkali va yuzaviy xromatografiyasi, suyuq xromatografiya – 
suyuqlik- adsorbsion kolonkali va yuzaviy; suyuqlik taqsimlanish va gaz-suyuqlik 
taqsimlanish xromatografiyasi kolonkali,kapillyar va yuzaviy; suyuqlik- ion 
almashinuvchi xromatografiya kolonkali va yuzaviy; Suyuqlikni cho'ktirish, 
oksidlanish-qaytarilish, kompleks hosil qiluvchi xromatografiya usullari kolonkali va 
yuzaviy usullarga bo'linadi. 
Xromatografik sistemaga namunani kiritish tartibiga ko’ra xromatografiya 
usullari frontal, elyuyent va surib chiqarish xromatografiya usullariga bo'linadi. Agar 
namuna eritmasi xromatografik kolonkaga doimiy kiritilib turilsa, toza holda faqat eng 
yomon yutiladigan moddani ajratish mumkin.
Namunani xromatografik tizimga kiritish tartibiga ko'ra, xromatografiya usullari 
frontal, eluent va siqib chiqaruvchi xromatografiya usullariga bo'linadi. Agar namuna 
eritmasi doimiy ravishda xromatografik ustunga kiritilsa, faqat eng yomon so'rilgan 
moddani toza holda ajratish mumkin. 
Bu usul frontal xromatografiya deb ataladi. Frontal xromatografiya usulida 
qolgan barcha moddalar aralashma sifatida ajratiladi. Agar xromatografik tizimga 
harakatlanuvchi faza (elyuent) kiritilsa, u holda u ustun bo'ylab yuqoridan pastga qarab 
harakatlanadi, buning natijasida namuna zonalarga bo'linadi va har bir zona ustundan 
ajralib chiqadi. Bu usul eluent xromatografiya deb ataladi. 
Moddalarni sof holda ajratishga asoslangan elluent xromatografiyasi eng 
rivojlangan va keng qoʻllaniladigan usul hisoblanadi. Agar namunani xromatografik 
ustunga kiritilsa va keyin boshqa tarkibdagi eritma kiritilsa , birinchi modda keyingisi 
surib chiqaradi. Bu jarayonda moddalar zonalarga bo'linadi. Bu usul siqib chiqaruvchi 
xromatografiyasi deb ataladi.