İnsan cəmiyyətinin inkişafı təbiətlə qarşılıqlı təmasda olmadan mümkün deyil

SU SƏTHİNİN QIZMASI                                             YER SƏTHİNİN QIZMASI 
 
 
 
 
 
 
STRATOSFER (40km) 
TROPOSFER (15km) 
“İSTİXANA” EFFEKTİNİN MEXANİZMİ 
YERƏ ŞATAN  ŞÜALANMANIN TƏRKİBİ
: 10% UB, 
45% İQ ,
 45%  GÖRÜNƏN İŞIQ 
CO
2 
CO
2 
CO
2 
CO
2 
CO
2 
CO
2 
CO
2 
CO
2 
Hidrosfer 
Litosfer 
Şək.....İstixana effektinin yaranmasının sxemi 

---

119 
 
“bağlanıla”  bilmir.Məlumdur  ki,  normal  şəraitdə  karbon  qazının  qatılığı  artdıqda 
bitkilərin  fəallığı  artır  və  avtomatik  olaraq  CO
2
-nin  qatılığı  başlanğıc  tarazlıq 
vəziyyətinə  gətirilir.Lakin,bu  gün  fotosintez  prosesinin  məhsuldarlığı  ilə  
atmosferdə  karbon  qazının  qatılığı  arasındakı  tarazlıq  pozulmuşdur.Bu  isə  qlobal 
istiləşmənin  əsas  səbəblərindən  biridir.Belə  ki,istixana  effekti  yaradan  digər 
qazların  da(qazşəkilli  karbohidrogenlərin),xüsusilə  də  metanın  atmosferdə 
miqdarının  aartmasına  baxmayaraq  qlobal  istiləşmənin  təhlükəli  inkişafı  80% 
karbon  qazı  ilə  bağlıdır.Atmosferdə  karbon  qazının  miqdarının  artmasının  digər 
səbəbi  isə  bataqlıqların  qurudulmasıdır.Bataqlıqların  su  orqanizmləri  karbonu 
dövrandan  çıxararaq  bərpa  olunmuş  şəkildə  üzvi  maddəyə  daxil  olmuş  karbonu 
müxtəlif    növlü  bataqlıqlarda    “basdırmaqla”  havada  karbonun  miqdarının 
azalmasını  təmin  edir.Bataqlıqların  qurudulması,torpaq  və  sututarlatın 
turşuluğunun  yüksəlməsi  nəticəsində  karbonun  parçalanması,müxtəlif  antropogen 
çirkləndiricilərlə  fotosintezin  “boğulması”  və  s.  karbon  qazının  atmosferə  daxil 
olması  ilə  onun  əlaqələndirilməsi  arasındakı  tarazlığı  pozan  səbəblərdən 
bəziləridir. 
Məsələn,Qərbi  Sibirin  bataqlıqları  torf 
şəklində  180mln.t  karbon  qazını  tutub 
saxlayır.                                                                                                                                       
Beynəlxalq 
ekspertlərin 
fikrincə,bu 
tendensiya saxlanılarsa,yaxın onilliklərdə 
planetdə  temperatur  1...3
0
S  yüksələ  bilər 
ki,  bu  da  Dünya  okeanının  səviyyəsinin 
0,3...1,0m-ə  qədər  artmasına  səbəb 
olacaqdır.Lakin,bu proqnozu dəqiq hesab 
etmək 
olmaz.Çünki,bu 
zaman 
təsir 
göstərəcək  bütün  proses  və  təzahürləri  nəzərə  almaq  mümkün  deyil.Hələ  ki,  yeni 
istilik  balansı  şəraitində  okean  və  atmosfer  axınları  sisteminin,qütb  buzlaqlarının 
əriməsi nəticəsində  albedonun dəyişməsinin,planetin bulud örtüyünün artmasının 
və  s.proseslərin  dəqiq  müəyyən  olunma  üsulları  mövcud  deyil.Məhz  ona  görə 
də,burada  “proqnoz”  terminindən  daha  çox  mümkün  ola  biləcək  ”ssenarilər” 
ifadəsini işlətmək daha məqsədəuyğundur.Bu zaman təbii olaraq hər birimizi belə 
bir  sual  düşündürür  :Qlabal  istiləşmə  bizə  nə  vəd  edir  və  hansı  ssenarilər 
mümkündür ?   Hələ,XVIII əsrdə ingilis alimi Hadley tərəfindən kəşf olunmuş və 
Hadley  tsikli  adlandırılmış  bir  effekt  mövcuddur.Bu  effektə  görə,  ekvatorial 
zonada  qızmış  havayuxarı  qalxır  və  qütb  zonalarına  yayılır.Qütb  zonasında  hava 
soyuyaraq yenidən yer səthinə yaxınlaşaraq ekvatora doğru hərəkət edir və yenidən 
qızaraq yuxarı qalxır s. (Şək.1.2.).                                                          
                                                                            
                                               
                                                                                                                                                        
Şək.1.2.Hadley tsiklinin sxem