Instituti “ ” kafedrasi “ ” fanidan

3.Chet elda proteksionizmning paydo bo'lishi. Protektsionizmga qarshi va unga qarshi dalillar.
XIX asr. sekin, lekin barqaror o'sish bo'lsa ham, Rossiya uchun vaqt bo'ldi. Rossiyaning evropalashuvi kuchayib, mamlakat ham siyosiy, ham iqtisodiy jihatdan jahon hamjamiyatining muhim qismiga aylandi. Rossiya jamiyatining hayotida sezilarli o'zgarishlar yuz berdi - mamlakat, shu davr boshida qullikda bo'lgan aholining deyarli yarmi ozod bo'ldi.
19 -asrning birinchi choragida. sanoatning rivojlanish sur'ati past edi va Rossiya hukumati bu masalalarga unchalik e'tibor bermadi. Sanoat inqilobi boshlanganiga qaramay, XIX asr o'rtalarida. mamlakatda hali ham mashinasozlikdan ko'ra qo'lda hukmronlik qilingan. Eng muvaffaqiyatli rivojlangan yengil sanoat tarmoqlari - to'qimachilik va oziq -ovqat.
Qora metallurgiya tobora jahon darajasidan orqada qolib ketdi. Ko'pchilik tarmoqlarning rivojlanishi xalq xo'jaligida krepostnoylik tizimi va mehnatning majburiyligi mavjudligi bilan cheklandi. V XIX asr oxiri v. Rossiyada bor edi yuqori stavkalar sanoat taraqqiyoti notekis edi (ustunliklar sekin taraqqiyot va inqirozlar bilan almashtirildi), lekin shu bilan birga u o'z rivojlanish nuqtai nazaridan dunyoning ilg'or mamlakatlaridan ancha ortda qoldi, aholi jon boshiga ishlab chiqarish hajmi bo'yicha Rossiyadan oshib ketdi. o'n marta. Rossiyada mashinasozlik kam rivojlangan va sanoat inqilobi tugamagan edi.
Davlat dunyoda alohida o'rinni egallaydi va milliy va tashqi darajada o'ziga xos funktsiyalarni bajaradi. Quvvat tashuvchisi, katta moliyaviy kuchga ega bo'lgan davlat, mulk egasi va mablag 'boshqaruvchisi sifatida oddiy va maxsus "ommaviy"⁷ tadbirkor sifatida harakat qiladi. U byudjet, kredit, pul -kredit, valyuta siyosati yordamida iqtisodiyotning ichki va tashqi tarmoqlariga keng ta'sir doirasidan foydalanadi. Iqtisodiyotga ta'sir qilishning qisqa muddatli usullari bilan bir qatorda, davlat uzoq muddatli tartibga solishning turli shakllaridan foydalanadi, tegishli tarkibiy siyosatni olib boradi, ishlab chiqarish siljishini rag'batlantiradi, mintaqaviy farqlarni bartaraf etadi va milliy kompaniyalarning raqobatbardoshligini oshiradi. Davlatning ilmiy -texnik siyosati muhim rol o'ynaydi. Har bir shtat mamlakat ichida takror ishlab chiqarish uchun qulay tashqi sharoitlar yaratishga intiladi, bu omillar harakati ikkita tendentsiyaning o'zaro ta'sirini keltirib chiqaradi: liberalizatsiya va proteksionizm. Bu tendentsiyalar nafaqat ichki bozor ishtirokchilarining manfaatlarini, balki davlatning xalqaro mehnat taqsimotidagi hodisalarga munosabatini ham aks ettiradi.
Tashqi sohani davlat tomonidan tartibga solish keng ko'lamli chora -tadbirlar yordamida amalga oshiriladi. Bu:
* ta'sirining tabiati bo'yicha tashqi savdo regulyatorlari bilan bog'liq bojxona tariflari;
Savdo-iqtisodiy siyosatning ko'plab choralarini o'z ichiga olgan tarifsiz tartibga solish choralari, shu jumladan litsenziyalash, dempingga qarshi va kompensatsiya bojlari, import depozitlari, ixtiyoriy cheklovlar, bojxona rasmiylashtiruvi, texnik standartlar va normalar, sanitariya va veterinariya normalari va boshqalar.
Soliqqa tortiladigan bazaning taraqqiyotini rag’batlantirish uchun qonunlarga o’zgartirishlar kiritildi. Shu maqsadda 1991 yil 15 fevralda qabul qilingan qonunga bir qator o’zgartishlar kiritildi. Oborot solig’i va savdodan olinadigan soliq o’rniga 1992 yildan boshlab respublikada qo’shilgan qiymat solig’i amal qilmoqda. 1993 yilda ishlab chiqilgan tartibga ko’ra asosiy vositalar hisoblangan amortizatsiyaning 30 foizi byudjetga o’tkaziladi. Hazinani to’ldirish, shuningdek, resurslardan oqilona foydalanishini ta’minlash maqsadida 6 foizli resurslar solig’i joriy etildi. Shuningdek, 1991 yil 15 fevraldagi “O’zbekiston Respublikasi fuqarolari, xorijiy fuqarolar va fuqaroligi bo’lmagan shaxslardan olinadigan daromad solig’i to’g’risida”gi Qonunga bir qator o’zgartirishlar kiritildi. 1993 yil 7 may kuni “Mahalliy soliqlar va yig’imlar to’g’risida”gi Qonun qabul qilindi va ushbu qonunda ularga ta’rif berildi. 1993 yilning 7 mayida “Korxonalar, birlashmalar va tashkilotlardan olinadigan soliqlar to’g’risida”gi Qonunga qo’shimchalar kiritildi.
Soliq sub’ekti hamisha ham real soliq to’lovchisi bo’lavermaydi. Soliq ikkinchi soliqqa tortish sube’ktidan boshqa shaxs zimmasiga yuklash imkoniyati mavjudligi munosabati bilan soliqning egasi degan tushuncha ham borki, bu tushuncha soliqqa tortishning butun yukini o’z zimmasiga olgan, ya’ni amalda konkret soliq to’lovchi shaxsni bildiradi. Masalan, aktsiz solig’iga tortiladigan tovarlarning iste’molchilari soliqning egasi hisoblanadi. Ma’lumki aktsiz soliqqa tortiladigan tovarning narxiga kiritiladi, lekin undan ajralib turmaydi. Agar xaridor tovarni yana qayta sotmasdan o’zi iste’mol qilsa, u o’zi to’lagan aktsizning summasini qaytarib olmaydi va aktsizning egasi bo’ladi. Aktsizga tortiladigan mahsulotlarni ishlab chiqaruvchilar va ularni sotuvchilar esa aktsizning sub’ektlari hisoblanadi. Ular aslida soliq yig’uvchilar hisoblanadi, chunki aktsiz summasini hisoblash va uni byudjetga o’tkazish ularning vazifasiga kiradi. Soliq obyekti deganda soliq to’lovchining soliq hisoblanadigan va soliqqa tortish uchun asos bo’lib qoladigan daromadi yoki mol-mulki tushuniladi⁸.
Fuqarolar oladigan ish haqi va boshqa daromadlar; korxonalar daromadi; mahsulotni sotishdan, ishlarni bajarishdan va xizmatlar ko’rsatishdan tushgan daromad; aylanma, yer, qimmatli qog’ozlar bilan operatsiyalar; yuridik va jismoniy shaxslarning mol-mulki; transport vositalari va qonunda belgilangan boshqa obyektlar soliq obyektlaridir. Soliq obyekti tushunchasi o’z ahamiyati va mazmuniga ko’ra ayni soliqning undirlishini asoslaydigan faktik tusdagi alomatlarni ifodalaydigan, soliqqa tortish predmeti atamasiga yaqin turadi.
Mahsulotni sotish bo’yicha aylanishning amalga oshirilishi, yerga, mol-mulkka mulkchilik huquqi, qimmatli qog’ozlarning oldi-sotdisi bo’yicha bitimlarning amalga oshirilishi va shu kabilar yuridik nuqtai nazardan soliq obyekti hisoblanadi. Masalan, ayni transport vositasining o’zi emas, balki shunday vositalarga mulkchilik huquqi transport vositalari egalaridan olinadigan soliq obyekti hisoblanadi. Soliq obyekti tushunchasi bilan soliqqa tortish predmeti tushunchasini chegaralash shu bilan izohlanadiki, qonun chiqaruvchining soliqlarga oid huquqiy munosabatlarning vujudga kelishini bog’laydigan ayni shu moddiy predmetni belgilash lozim. O’zbekiston Respublikasi "Jismoniy shaxslarning mol-mulkidan olinadigan Soliqlar to’g’risida"gi Qonunga ko’ra jismoniy shaxslarning mulki bo’lgan turar joylar, imoratlar, bino va inshootlar deganda nima tushunilishini belgilab bermaydi.
Soliqqa tortish predmetining soliq ta’rifini Fransiyaning imoratlardan olinadigan soliq to’g’risidagi Qonunida ko’rish mumkin, ya’ni qonunda imorat deganda har doim ayni bir joyda turadigan har qanday inshoot tushuniladiki, bunda binoning qanday materiallardan qurilganidan qat’iy nazar, uning poydevori betondan yoki g'ishtdan ishlangan bo’lishi kerak. Soliqqa tortish obyektini soliq manbaidan ajrata bilish kerak. Soliq manbai - subyekt soliq to’laydigan daromad, juda kam hollarda mol-mulkdir. Soliq to’g’risidagi Qonunda soliqlar to’lanishi uchun asos bo’ladigan manbaa nazarda tutiladi.
Agar daromad olishga yordam beradigan sarmoya soliq manbai sifatida belgilanadigan bo’lsa, unda sarmoya asta-sekin tugashi mumkin va tabiiyki daromad undirish imkoniyati ham bo’lishi mumkin. Shu sababli, sarmoya emas, balki daromad soliq manbai bo’lishi kerak. Sarmoyasiz daromadning olinishi ham mumkin emas, ya’ni soliqning har ikki manbai ham mumkin emas, ya’ni soliqning xar ikki manbai ham yo’qoladi.
STB deganda Soliq obyektining o’lchov birligi (daromadning puldagi birligi, yer maydonining birligi) tushuniladi.⁹ Soliqqa tortish birliklaridan unisi yoki bunisining tanlanishi qulaylik, shuningdek an’analardan kelib chiqib belgilanadi. Masalan, benzinga aktsiz solig’i solinganda metr gallon, barrel, yerga esa akr, gektar, sotix kv. metr o’lchov birliklari soliqqa tortish birligi sifatida qo’llanilishi mumkin.
Soliq bazasi soliqqa tortilishi lozim bo’lgan pul yoki mol-mulkning miqdoriy ifodasidir. Soliq stavkasi qonunda belgilab qo’yilgan ya’ni miqdori qat’iyligini bildirsa, Soliq bazasi o’zgarib turishi ham mumkin. Soliq bazasini aniqlashda soliqda imtiyozlar va yangiliklar muhim rol o’ynaydi. Soliqdan yangiliklar amaldagi qonunlarga muvofiq ravishda soliqlardan to’liq yoki qisman ozod qilinishidir. Soliqni hisoblash tartibi u yoki bu soliqqa tortish obyekti bo’yicha byudjetga o’tkazilishi lozim bo’lgan soliq summasini aniq belgilash deganidir.
Ikkinchi bosqich. 1995-1997 yillar – iqtisodiy shart-sharoitlarning o’zgarishi.
Xalq xo’jaligini iqtisodiy jihatdan barqarorlashtirish va tuzilmaviy jihatdan qayta qurish soliq tizimini isloh qilishni talab etdi. Ko’plab korxonalar va tashkilotlarning foyda solig’ini daromad solig’i to’lashga o’tishi amalga oshirildi. Uning o’rtacha stavkasi 37% etib belgilandi. Soliq to’lovchilar uchun imtiyozlar ko’zda tutiladi. 1995 yildan boshlab soliq tizimini birxillashtirish boshlandi. Bir qator kam samarali soliqlar: respublika tashqarisiga olib chiqiladigan xom-ashyo resurslari uchun soliq, hisoblab yozilgan amortizatsiyadan byudjetga 30 foiz undirish va boshqalar bekor qilindi. Jamoa xo’jaligi a’zolari va xalq xo’jaligining boshqa sohalarida ishlayotganlar uchun soliqqa tortishning yagona tartibi o’rnatildi.
Uchinchi bosqich. 1997 yildan hozirgacha bo’lgan davr.
Soliq tizimining taraqqiyoti mamlakatdagi iqtisodiy islohotlar bilan hamqadam borayotganligini aytib o’tishga hojat yo’q.
1997 yil 24 aprelida O’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksining tasdiqlanishi soliq tizimini isloh qilishning hozirga qadar amalga oshirilayotgan uchinchi bosqichning boshlanishidir. Soliq kodeksi amalga kiritilishi bilan soliqqa tortishning barcha asos bo’luvchi me’yorlarini yagona hujjatga jamlash; soliq imtiyozlarini tizimlashtirish; foyda, mol-mulk, qo’shilgan qiymatni hisobga olish va soliqqa tortishning xalqaro tizimini joriy etishga imkon yaratildi.
Uchinchi bosqichda yuridik shaxslarga, birinchi navbatda kichik va o’rta korxonalar uchun soliqqa tortish, hisobga olish va hisobotning soddalashtirilgan tizimi barpo etildi. Kichik tadbirkorlik sub’ektlari ixtiyoriy asosda umumdavlat va mahalliy soliqlar hamda yig’imlar jamlanmasi o’rniga yagona soliq to’lay boshladilar.