Intellektual tizimlar

 
Takrorlash uchun savollar: 
1. 
Tilga ishlov berish mexanizmi nimadan iborat? 
2. 
Leksik taxlil asoslari. 
3. 
Sintaktik taxlil vazifasi. 
4. 
Semantik taxlil vazifasi. 
 
X. 
O‘ZINI O‘ZI O‘QITUVChI TIZIMLAR 
10.1. Neyronni asosiy xususiyat, tushuncha va modellari. 
Neyron bosh miyaning tarkibiy birligi bo‘lib, ularni o‘zaro xarakati axborotni 
qayta ishlash jarayonda elektr signallarni o‘zatish va ketma-ket-parallel: 
kuchaytirish-kamaytirish, nochiziqli qayta o‘zgartirish, jamlash kabi qayta 
o‘zgartirishlar yo‘li bilan bajariladi. Sun’iy neyron modeli tabiiy neyronni 
funktsional xususiyat va xarakteristikalarini aks etadi. Neyron -elektr faolliklikka 
ega bo‘lgan va organizmni operativ boshqaradigan tirik organizmlarni nerv (asab) 
xujayralini alohida turi bo‘ladi. Neyron tarkibi: soma (tan), dendritlar - kirish 
axborotlarni o‘zatadigan o‘sitmalar va akson - chiqish axborotlarni o‘zatadigan 
o‘sitmalar. Xar bir neyron faqat bir akson va bir necha dendritlardan iborat.
Neyronni chiqish signali (qo‘zg‘alishi, impulsi) boshqa neyronga nerv birikkish 
(sinaps)lar orqali keladi. Bu holatda qo‘zg‘alish signallar kuchaytirilishi yoki 
kamaytirilishi mumkin. Shuning uchun neyron tanasi krishiga ikki turdagi - 
qo‘zg‘alishli va tormozlanishli signallar keladi. Neyron tanasi bu signallarni 
algebraik jamlab shu jamlangan signal o‘stida nochiziqli qayta o‘zgartirish amalni 
bajaradi. Jamlangan signal qiymati qandaydir chegarali qiymtidan oshgan holatda 
neyron qo‘zg‘alanadi va chiqish signalni boshqa neyronlarga yuboradi. 
Neyrotarmoqli hisoblashlar matematik asosi - har qanday ko‘p 
o‘zgaruvchanlardan bog‘lik bo‘lgan nochiziqli funktsiyani oldindan belgilangan 
aniqligi bilan chiziqli amal va ketma-ket ulangan bir o‘zgaruvchandan bog‘lik 
bo‘lgan nochiziqli funktsiyalar yordamida approksimatsiyalash (ifodalash) mumkin 
- qoidasi bo‘ladi. 
Neyrotarmoqli hisoblashlarni asosiy xususiyatlari: a) konnektsiyanistlik - 
axborotni va qayta ishlash algoritmlarni eslash sifatida neyronlar orasidagi 
vaznlangan (o‘lchangan) bog‘lanish (aloqa)lardan foydalanish; b) o‘rgatish - 

---

80 
masalalarni berilgan sinfiga neyrotarmoqlarni sozlash jarayonda “dasturlash” 
funktsiyani bajarish. 
Mazkur xususiyatlar neyrotarmoqlarni - universallik, ommaviy parallellik va 
golografiklik (tuzilmani qisman buzilishida ishlash ostoishligini saqlash) 
xarakteristikalar bilan ta’minlaydi. 
Neyrotarmoqli hisoblashlar quydagi holatlarda afzallikni ko‘rsatadi: 
• 
Masalalarni matematik usullar yoradamida formallashtirish mumkin 
bo‘lmaganda; 
• 
Mavjud formallashtiriladigan masalani yechish uchun matematik apparati 
mavjud bo‘lmaganda; 
• 
Formallashtiriladigan masalani yechish matematik apparati juda katta resurs 
(vaqt, texnika, energiya va b.)larni talab qiladiganda. 
1 rasm. Sun’iy neyronni tarkibiy modeli. 
Sun’iy neyron modeli ilk bor 1943y. Mak-Klokk va Pitts tomonidan 
tavsiflangan. Ular 13.1 rasmda ko‘rsatilgan tuzilma ko‘rinishdagi bir necha kirish 
(xi) va bir (Y) chiqishli chegara elementlari bilan ifodalangan. U ko‘paytma-sinaps 
( ), jamlagich (∑) va nochiziqli o‘zgartirish (F) operatorlardan iborat bo‘lgan sun’iy 
neyron modelini tasvirlaydi. Neyronni kirish (xi) signallar boshqa neyronlarning 
chiqish signallari bo‘ladi. Har bir kirish signalga bog‘lanish (aloqa) vazni (wi) 
biriktiriladi. Uning qiymati musbat yoki manfiy bo‘lishi mumkin. Kirish signal va 
bog‘lanish vaznlar ko‘paytmalari sinaps orqali jamlagich elementga keladi. Uning 
chiqishida mazkur ko‘paytmalar algebraik yig‘indisi shakllanadi 
∑ 
w
1
w
2
. . . . w
n
F