Intellektual tizimlar

9.2. Leksik taxlil 
 
Leksik taxlil jumla so‘zlarning tovush yoki to‘xtash belgilari asosida bo‘lish. 
Bundan tashqari jumlada o‘zakni va qo‘shimchalarni ajratib olish mumkin. Misol 
uchun qo‘shimcha so‘z quyidagicha bo‘lish mumkin: 
Qo‘shimcha (so‘z)
qo‘shish (o‘zak)
cha (qo‘shimcha) 

---

77 
So‘zlarni lug‘atdan olish mumkin lekin o‘larning umumiy manosini 
kompyuterga tushintirish qiyin masala. 
 
 
 
 
 
 
 
9.3. Sintaktik taxlil 
 
Inson tilini kompbter tushinishi uchun avvalam bor komyuterni so‘zlarni 
ajrata olishni o‘rgatish kerak. Grammatika va sintaksiz qoidalarini kopmyuter 
tushunadigan shaklga keltirish kerak.
Odatda jumla (J) otlar gurixi (OG) va fellar gurixi (FG)dan tashkil topgan 
bo‘ladi va ularni quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi: 
J OG,FG
Ot gurixi quyidagicha bo‘linishi mumkin: (atoqli ot, olmosh va xkz). 
OG->AO.
Grafik tarzda jumlaning sintaksik ko‘rinishi “daraxt” shaklida bo‘lishi 
mumkin. Misol uchun: “qari o‘tinchi daraxt chopmoqda” jumlasi 1-rasm. da 
ko‘rsatilgandek tuzilishga ega. jumla so‘zlarga bo‘linadi so‘zlar esa siniflarga 
bo‘linadi. Qari so‘zi - aniqlovchi (A), sifat orqali ifodalangan, o‘tinchi- so‘zi - ot 
(O), chopmoqda - fe’l (F) va daraxt -ot (O). 
 
9.4. Semantik taxlil 
So‘zni tarkibiy qismlarga bo‘lgandan so‘ng kompyuter uning semantik taxlil 
qilmoqda yani uning manosini tushinmoqchi. Sunniy aql tizimida jumlani manosini 
anglash uchun qoidalar umumiyligi ishlatiladi.
A 
O
F 
O 
Qari o‘tinchi daraxt chopmoqda 
Jumlani izoxlash uchun simantik taxlilchining bilimlar omborida quyidagi 
qoidalar mavjud bo‘lishi lozim. 
1-qoida: AGAR aniqlovchi birinchi bo‘lib kelsa va undan keyin ot kelsa U 
XOLDA ot egadir. 
2-qoida: AGAR egadan keyin fe’l kelsa u xolda fe’l sifatdir va kesimdir.
3-qoida: AGAR egadan so‘ng kesim kelsa va undan so‘ng ot u xolda ot 
to‘ldiruvchidir. 

---

78 
4-qoida: AGAR jumla quyidagicha ketma-ketlikda bo‘lsa: ega, fe’l, 
to‘ldiruvchi u xolda butin jumla egasi to‘ldiruvchiga nisbatan kesimdir. 
Rasm.1. Jumlaning sintaksik daraxti. 
Rasm 2. Tabiy til protsessori 
Yuqorida aytilganni misolda tushintiramiz. Faraz qilaylik sunniy aql tizimi 
quyidagi masalani yechishi kerak: qari o‘tinchi nima qilayotganini va uning faoliyat 
ob'yektini aniqlash. Semantik taxlilchi birinchi qoidaga murojat qiladi, uning 
yordamida u “o‘tinchi” so‘zi ega ekanligini aniqlaydi. 2-qoida yordamida 
“chopmoq” kesimligini. Xarakat ob'yekti 3,4-qoidalar orqali “darax” so‘zi ekanligi 
. 
Quyidagi misol tabiy til protsessorining semantik , leksik va sintaktik 
qoidalar orqali jumlani qanday qilib tushinishini ko‘rsatadi. Insonga kampyuter 
bilan og‘zaki muloqat uchun tabiy til protsessori foydalanuvchi va sunniy aql tizimi 
orasidagi bog‘lovchi zanjir bo‘la oladi. Umuman olganda tabiy tilni qayta ishlash 
foydalanuvchidan qiyin dasturlash tillarini o‘rganishdan ozod etadi. Agar kompyuter 

---

79 
va inson tabiy tilda so‘zlashishini vujudga keltira oladigan dastur ishlab chiqilsa bu 
xaqiqiy sun’iy kompyuter bo‘ladi.