Mavzu: Turkiy tillarda ohangdoshlik hodisasi

Mavzu: Turkiy tillarda ohangdoshlik hodisasi

Reja:

Kirish.

1. Turkiy tillarda ohangdoshlik (singarmonizm) hodisasi va uning mohiyati.

Asosiy.

1. Undoshlar geminatsiyasi haqida umumiy tushuncha.

2. Turkiy tillardagi unlilar tizimi haqida ma’lumot.

3. Oʼzbek tili va boshqa turkiy tillardagi unlilar tizimini qiyosiy tahlili.

4. Turkiy tillarning undoshlar tizimidagi asosiy xususiyatlari.

Xulosa.

Foydalanilgan adabiyotlar.

Har bir til oilasining boshqa til oilalaridan ajratib turuvchi xusu- siyatlari mavjud. Turkiy tillar oilasi uchun xos bo‘lgan singarmonizm, so'z boshida undoshlarning ketma-ket kela olmasligi. bir bo'g'inda undoshlarning qator kelmasligi, gap bo'laklarining joylashish tartibi kabi xususiyatlar bu tillami boshqa til oilalaridan farqlab turadi. Muayyan tilga xos xususiyatlar shu til oilasining til qurilishi. grammatik tizimini tashkil etadi. Til oilasining o' ziga xos xususiyatlari muayyan davr nuqtayi nazaridan o'rganiladi. Tilga xos fonetik-fonologik, leksik-semantik,

morfem-morfologik xususiyatlar o'zgaruvchan bo'lib. turli tillardagi o'xshash jihatlar genetik asos til belgilari bilan izohlanadi. Shu bilan bir qatorda tashqi omillar ham nazarda tutiladi.

Mahmud Koshg'ariy turkiy tillar fonetik qonuniyatini birinchi- lardan bo'lib yoritgan olimdir. U “Devonu lug'otit turk”da fonetik qommiyatlarning tovush almashuvi, tovush tushishi, tovush ortishi kabi ko'rinishlarini batafsil izohlagan.

Mahmud Koshg'ariy sharqiy va g‘arbiy guruh turkiy tillarining qator farqli xususiyatlarini keltiradi. Masalan, sharqiy va g'arbiy guruh turkiy tillarining fonetik jihatdan quyidagicha farqlanishini ko'rsatadi:So‘z boshida:

Sharqiy turkiy tillarda	G 'arbiy turkiy tillarda
Jarangsiz t - tovushi keladi: tebey	Jarangli d- tovushi keladi: debey
Til o'rta y tovushi keladi; yinju, yilkin	Til oldi j tovushi keladi yoki y tovushi kelm aydi: janju , elkin
Sonor m - tovushi keladi: men, mun	Portlochi b ~ tovushi keladi: ben, bun)

Turkiy tillarning unlilar tizimi. Dunyodagi barcha tillarda bo'l- gani kabi turkiy tillarda ham unli va undoshlar oppozitsiyasi mavjud.

Hozirgi turkiy tillarda unli va undosh tovushlar miqdori bir xil emas.

Tuva, gagauz, chulim, tatar tillarida unlilar miqdori variantlari bilan hisoblaganda yigirmatadan ortadi. Masalan, gagauz tili fonetikasida 18ta unli fonema beriladi:

a, i, o, u, e, i, о:, и:, a:, aa, и, oo, uu, ее, ii, 0:0:,

u:u:, a:a:. V.V.Radlov fikricha, umumturkiy bobo til davrida sakkizta unli

mavjud bo‘lgan. Turkiy tillarning aksariyatida unli fonemalar 8ta:

Qisqa unlilar a 0 e 11 ii 1 i

Cho‘ziq unlilar a: э: о: e: u: ii: r. i:

Hozirgi o'zbek adabiy tilida 6 ta unli fonema mavjud.

Qadimgi turkiy til davriga xos til oldi a ning lablangan orqa qator a unlisiga o'tishi tatar, boshqird tillari uchun xarakterlidir: бащр “mis".

0 ‘zbek tiliga lablanmagan о xosdir: бош, mong.

Turkiy tillarga xos cho'ziq a unlisi turkman va yoqut tillarida ko'proq saqlangan.

Turkiy tillarda cho‘ziq unlilar birlamchi va ikkilamchi turlarga ajratiladi. Birlamchi cho'ziq unlilar tarixi qadimgi turkiy tilga borib taqalsa, ikkilamchi cho'ziq unlilar turkiy tillar taraqqiyotining keyingi bosqichlarida qadimgi turkiy so'zlar tarkibidagi ayrim undosh tovush- larning qisqarishi va tushishi natijasida kelib chiqqanligi qayd etilgan.

Hozirgi turkiy tillarda so'zdagi ayrim fonetik o'zgarishlar natijasida vujudga kelgan cho'ziq unlilar ham kuzatiladi. Masalan, uyg'. o.rak “o'roq", o:rdak “o‘rdak” kabi so'zlarda birinchi unli cho'ziq talaffuz qilinadi. Bunday unlilar turkologiyada ikkilamchi cho'ziq unlilar deb yuritiladi.Bir qator turkiy tillarda ikkilamchi cho'ziq a unlisi shakllangan: gag., xak., tuv., shor. a:r (agir) “o g'ir”, a:z (agiz) “og'iz”, tuv. ada:m (adagam) “oyog‘im”, xak. aza:m (azagam) “ovogTm”, xak. pa:r (bagir) “bag‘ir”, turk. a:c (agach) "daraxt”, gag. sa:r (sagir) ''sag' ir". tuv., xal., shor. a:l

“ovul".

Turkiy tillarda cho'ziq unlilar so‘z m a’nolarini farqlashga ham xiz-mat qiladi: bar “bor” - baar “bag'ir”, ol “u” -ool “o ‘g 'il”, sok “ur” - sook “sovuq”, suk “chorlamoq”-saM£ “suyuqlik”, ur “uzoq” - uur “uya”,

dun l'turi'-duun “kecha”, it “it”- ut “tovush”, cm “yoritmoq” - ciru “yorug'i”.

Oltoy. gagauz, qirg’iz, tuva, turkman, yoqut tillarida va o'zbek tilining qorabuloq shevasida unlilar uzun-qisqaligiga ko'ra farqlanadi. Bu holat fiziologik farq boTib, m a’noni farqlash uchun xizmat qiladi. Masalan, qorabuloq shevasida: a:t “ism” - at “ot”( hayvon) , a:c '‘och” (sifat) - oc- “och-” (fe’l). Bu so‘zlar tarkibidagi uniilar birlamchi cho‘ziq unlilar hisoblanib, shu so‘z tarkibida azaldan cho‘ziq holda mavjud boTgan. Turkiy tillarda unlilar o‘zgarishi. Chuvash adabiy tilida unlautda a

ning ga o'tishi kuzatiladi: bas chuv. nuc3S; turk. tap- “топмок”, chuv.

tup-', no‘g ‘. jar- “yormoq” - chuv. cur.

U yg'ur tilida birinchi bo'g'indagi a ning keyingi bo‘g‘m dagii ta’sirida umlautlashuvi kuzatiladi: etu "uning oti”, белик “baliq”, elip “olib”, besim “boshim” (ko'plikda basm). a >1: a fonemasining i ga o'tishi bir qator turkiy tillarda uchraydi: tap-,

tart- tuv. tip-; tirt; j at- “yotmoq” - yoq. sit-; jaz- “yozmoq” - chuv. sir-;

saqla- - chuv. sixla-, altin - chuv. ildan; bai “asal” - chuv. nm.

a >i: a/-“olmoq” - chuv. il-. B a’zi so‘zlardagina a saqlanib qolgan: ata “ota” - chuv. atte.

e >a: chuvash tili uchun xarakterli: ozarb. tan, “teng”, uyg‘. tsn, chuv. tan; ozarb. kas- “kesmoq”, uyg‘. kds, chuv. kas; ozarb. tar “ter”, uyg1. tar, chuv. tar.

э >i o'zgarishi tatar, boshqird, chuvash, xakas tillari uchun xos: ozarb.

эЛ uyg1. 3? “tana”, tatar it “go'sht”, boshq. it, xak. it.

o>u o'zgarishi tatar, boshqird, qisman, chuvash tillariga xos: togiz“to'qqiz”: qoz., togiz, qirg': toguz, turk. dokuz, boshq. tugiz, q-qalp. togiz,qum. toguz, tat. tugiz.

Bobo til davriga xos bo'lgan cho'ziq o: unlisi faqat turkman tilida uchraydi:

jo:l, o :r“olov”, o:n,jo:q.

Cho'ziq 6: unlisining yo diftongiga o'tishi yoqut tilida kuzatiladi:

turkm. go:l - yoqut kyol; turkm. co.k - yoqut. yox; turkm. dd.rt - yoqut.tyort;

e: > ’va. Chuvash tilida bir qator so'zlardagi o: unlisi -v a - birikmasi ko'rinishida namoyon bo'ladi: chuv. kvak“ko 'k ”, t ’vada “to 'rt”.

Diftonglar. Turkiy tillarda j(i) komponentli diftonglar mavjud.

aj: tat. qajda “qayda”, “qozoq. qajda, qum. qajda, xak. xajda.

aj: chuv. kajik “kiyik”; tat. Ыэк.

oj: tat. ujna- “o'ynam oq”, qirg'. ojno-, xak. ojna-. Turkiy tillarda soxta diftonglar ham uchraydi: qazaq. tav “to g '”; boshq. hiv “suv”, tat. kiav “kuyov”;

o, e unlilari qozoq, qoraqalpoq, no'g'ay, qorachoy-balqar tillarida so'z boshida diftonglashgan holda talaffuz etiladi: q-qalp. uoq “o 'q ”, q-balq.

uot “olov”, uon “o 'n ”, qoz. uoraq “o'roq”. Shunga o'xshash talaffuz singarmonizm saqlangan ayrim o'zbek shevalarida ham kuzatiladi.

Chuvash tili turkiy tillardagi so'z oxirida unli orttirilishi bilan ham xarakterlanadi: chuv. kule “ko‘l”: turk. go/; qirg’. kol, tat. kiil, chuv. ug “o 'q ”, turkm. oq\ turk. ot. Bu hodisa oxirgi bo'g'inning aksariyat hollarda chuvash tiliga xos ochiq holatda bo'lishi natijasidur.

Chuvash adabiy tilida quyidagi unli tovushlar mavjud: a, a, e, yo, i,o, u, o, i.

Chuvash tilidagi “a” tovushi rus tilidagi “a” tovushidan kelib chiqqan. B a’zi bir so'zlarning chuvash va rus tillarida talaffuz qilmishini solishtirish jarayonida, mazkur tovushlarning farqini kuzatish mumkin:

qarantas, karta, MC7fe/“o ‘qituvchi”, osen “kuz”, kofe “qah va”, parikmaxcr “sartarosh” va h.k.

a va yo reduksiyalangan unlilar bo'lib, ular qadimgi u v a o ‘ tovushlaridan kelib chiqqan, deb hisoblanadi. a tovushi urg'uli bo'g'indan keyin xuddi rus tilidagi “o” tovushi kabi talaffuz qilinadi. a va о tovush)ari urg'u qabul qilishi mumkin: vakar, xerex, dene va boshqalar. Adabiy tilda birinchi bo'g'indagi so'z kuchsiz seziluvchi urg'u bilan aytiladi. о tovushi xuddi' nemis tilidagi til oldi i fonemasi kabi talaffuz qilinadi. Qolgan jarangli unli laming talaffuzi rus tilidagi unlilarga mos keluvchi tovushlar talaffu/id;m farq qilmavdi.Chuvash tili dialektida о tovushi bo'lgani holda chuvash adabiy tilida uning o'm ida u fonemasi ishlatiladi. о tovushi esa faqatgina o'zlashgan so'zlarda uchrashi mumkin.

Ayrim turkiy tillarda unlilar uyg'unlashuvining buzilish holatlari kuzatiladi. Ushbu holat chuvash tilida ham uchraydi. Chuvash tilida qo'shim cha bo‘g ‘inlarda unlilar uyg'unlashuviga hamma hollarda ham amal qilinavermaydi. Masalan, - sem ko‘plik qo‘shimchasi chuvash tilida orqa qator asoslariga ham, old qator asosiariga ham bir xil ko'rinishda birikadi: ivilmzem “o'g'illarim ”, lajazem “otlar”, essem “ishlar”, enezem “sigirlar”.

Chuvash tili vokalizmintng boshqa bir o'ziga xosligi shundaki, bunda ikki unlining yonma-yon kelishi mavjud emas, Biror bir unli tovushdan keyin boshqa unli kelmaydi. Agar so‘z yasalishida yoki morfologik tuzilishda ikkita unlining ketma-ket kelishi zai'ur bo'lsa, bu holatda har ikki unlini bir-biridan ajratuvchi у yoki n tovushi keladi. Hozirgi vaqtda ikkita qo'sh unlilami talaffuz qilishning artikulyatsion qiyinchiliklari bartaraf etilgan va ular chuvash tilida erkin muomaladadir. Masalan, kooperatsiya, poet, poema va h.k.

Unlilarning o‘zgarishi. Chuvash tilida unlilarning o'zgarishi juda keng tarqalgan hodisadir. a, о unlilari gap oxirida talaffuz etilmaydi. unlisi so'z oxirida kelganda, ayniqsa, murakkab so'zlarda III shaxsga tegishli qo'shimchasi bo'lsa. bu affiksdan oldin sh tovushi keladi va qarindoshiik munosabatlarini, ya’ni kattalik va o'lchamni bildiradi.

Reduksiyaga uchragan unlilarning o'zgaruvchanlik holati ba’zan so'z o'rtasida ham kelishi mumkin. So'z yasalishida va so'z o'zgarishida esa tushib qoladi. a va yo unlilari so'z o'rtasida kelganda o'zi bilan alohida bo'g'in hosil qiluvchi undosh tovushlarni ham tushirib qoldiradi, masalan, karantak-kantak “oyna”, ankarti- karti “poliz”, asatte- atte “bobo” va h.k.

Urg‘u. Chuvash tilidagi urg'u rus tiliga nisbatan kuchsizroqdir, agarda urg'u reduksiyalangan unliga ega bo'lm asa, u taqdirda hamma vaqt so'zning oxirgi bo'g'inida keladi. Agar so'zning oxirgi bo'g'inida a yoki yo tovushi bo'lsa, urg'u to'la unlili eng yaqin bo'g'inga ko'chadi,

so'zda hamma unlilar reduksiyalangan bo'lsa, adabiy tilda urg'u birinchi bo'g'inga tushadi.

Hozirgi turkiy tilarning, deyarli, hammasida har bir unli paydo bo’lish o'rniga ko'ra oppozitsiya (ziddiyat) hosil qiladi: Orqa qator unlilar

a, o, u

Old qator unlilar

a, 6,ii

Hozirgi o‘zbek tili bundan mustasno, ya'ni old qator unlilar o‘zaro farqlanmaydi.34

Turkiy tillarda singarmonizm. Turkiy tillardagi singarmonizm hodisasi oldingi bo‘g‘in (yoki o‘zak)dagi unliga keyingi b o 'g 'in (yoki bo‘g'inlar)dagi unlilar, ba’zan undoshlarning artikulyatsiya o'rni va usuliga ko'ra moslashuvidir. A.M. Sherbak ta’kidlaganidek,

bir bo'g'inli so'zlardagi unli sifat jihatidan doimiy va mustaqil bo'lib, ko‘p bo‘g ‘inli so'zlardagi keyingi unlilar esa birinchi bo'g'inga muvofiqlashadi. Masalan, bar -gan -lar, kol-ga (o‘zbek tili qipchoq shevalari), yuksaltmak (ozarbayjon tili). Singarmonizmning bu ko‘rinishi - palatal yoki tanglay singarmonizmida birinchi bo‘g‘in unlisi mustaqil bo'lib, keyingi bo‘g‘indagi unlilar unga tobe bo'ladi, ya’ni birinchisiga moslashadi. Palatal yoki tanglay singarmonizmi qadimiy bo'lib, turkiy

bobo til davriga oiddir. Turkiy tillar oilasiga mansub bo'lgan hozirgi uyg'ur tilida singar- monizmning boshqa ko'rinishi ham mavjud. Bu tilning o'ziga xos xususiyati asl turkiy bir bo'g'inli so'zlarda (ba’zan ko'p bo'g'inli so'zlarda ham) keyingi bo'g'indagi tor i unlisi ta’sirida undan oldingi bo'g'indagi keng a unlisi torayadi va e tovushiga o'tadi: bas-besi, bala-belesi. Bu hodisa teskari singarmonizm deb ataladi. Teskari singarmonizm, uyg'ur tilidan tashqari, o'zbek tilining Namangan va Uychi shevalarida ham uchraydi: belik “baliq ”, jeyim “joyim ”, temirj “toming”, yeyi "yangi”.

O 'zaklar tarkibidagi unlilar turkiy tillarda, b a’zan bir turkiy til doirasida ham, birxilbo'laverm aydi: ayni bir so'zning birinchi bo'g'inida bir turkiy tilda yoki shevada oldingi qator unlisi, ikkinchi turkiy tilda ( shevada ) orqa qator unlisi kelishi mumkin. Bunday hodisa turkologiyada singarmonisdk variantlar deb yuritiladi. Masalan, qadimgi uyg‘. turna - tirna, qirg' .comul - cotnul, qoz. say-say, ozarb. okuz-dkuz.

Turkiy tillarda dastlabki bo'g'indagi unlilarning lablanishi natijasida keyingi bo'g'indagi unlilar ham lablanadi: qirg1. kollarda, alt. kalda, yoq. qorobun "ko'ryapm an”; turuoxput "turamiz”, ogolar “bolalar”, qirg'. quldor “qo'llar”, turk. kolu “q o 'li” .Turkiy tillardagi labial singarmonizm unli hosil bo'lishida labning ishtirokiga asoslanadi: o, 6, u, ii unlilarilablangan, a, a, 1, i, unlilari lablanmagan unlilardir. Labial singarmonizm, ayniqsa, qirg'iz tilida yaqqol ifodalanadi: duioloro “tuyalarga”, oglonloro “o'g'illarga”, qopoloq “kapalak”, tun do “tunda”, koldomnuzdim

“qo'llaringizdan” . Singarmonizmning buturi o‘g‘uz va qipchoq guruhiga mansub tillarda keng tarqalgan bo'lib, o'zbek va xakas tillarida kam kuzatiladi.

Hozirgi o'zbek adabiy tilida singarmonizm sezilmas darajaga kelib qolgan. Bu hodisa ayrim so'zlar tarkibidagina saqlangan. O 'zbek adabiy tilida singarmonizmning buzilishi, birinchi navbatda, o'zbek tilining ichki taraqqivoti asosida yuz berdi. Buni boshqa turkiy tillardagi singarmonizm qonuniyatiga bo'ysunmaydigan affikslar, singarmonistik variantlaming mavjudligi ham tasdiqlaydi. O 'zbek adabiy tilidagi singarmonizmning kuchsizlanishida sug'd, xorazmiy, saq va fors-tojik kabi sharqiy eroniy tillar hamda arab tilining ta ’siri katta bo'ldi. Bu tillar ta’siri natijasida turkiy til (eski o'zbek tili) fonetikasi, leksikasi. grammatikasida ayrim o'zgarishlar yuzaga keldi.

Turkiy tillarga oid fonetik xususiyatlar bobo til davridagi unlilar uyg'unligi misolida yaqqol namoyon bo'ladi. Keyingi bo'g'inlar sifati birinchi bo'g'inlar sifatiga moslashgan. So'zlarda, asos ( boginlarda) va qo'shim chalarda faqat orqa qator (tog'larda) yoki faqat old qator unlilari ishtirok etgan ( kollerde).

Singarmonizm yoki garmoniya chuvash tili vokalizmining o'ziga xos xususiyatlaridandir. Singarmonizm unli tovushlarning progressive assimilyatsiyasiga asoslanadi va birinchi bo'g'indagi jarangli tovush so'zda hukmron bo'ladi. Keyingi bo'g'inlam ing unlilari unga bog'lanadi va shu tufayli har bir so'zda alohida bir kategoriyali unli bo'ladi.

Shuningdek, oldingi va orqa qatordagi barcha tovushlar ham bir xil sifatga ega unli bo'lishi mumkin. Shu asosda unlilar orqa qatorda bo'lsa, affikslarda ham xuddi shunday reallashadi yoki aksincha bo'lishi ham mumkin. Masalan, ayan “ayb”, ayapan, ayappa, ayaplat “ayblash”, ayaplakan “ayblovchi”, ayaplanakan “ayblanuvchi” va boshqalar.

Ayrim turkiy adabiy tillarda singarmonizm o 'z kuchini yo'qotib bormoqda. Rus va boshqa tillardan kirib kelgan yangi so'zlar yordamida morfologik shakl tuzilganda singarmonizmga rioya qilinmaydi. Agar XX asr boshlariga qadar tilda singarmonizmning buzilishi 18-23 % bo'Isa, keyingi davrda bu holat nisbatan ko'proq foizni tashkil etadi.Turkiy tillar orasida unlilar mosligi ham mavjud. Tovush mosligi

deganda bir tildagi biror tovushga ikkinchi qardosh tildagi boshqa bir tovushning muntazam holda mos kelishi tushuniladi. Masalan o'zbek tilidagi e tovushiga tatar tilida i tovushi mos keladi : kel / / kil, et //it, bet //bit kabi; o'zbek tilidagi e tovushiga ozarbayjon tilidagi a tovushi mos keladi: men //man, kel //gal, ellik//alii va h.k.

Turkiy tillarda undoshlar tizimi. Turkiy tillar undosh tovushlar miqdori jihatidan, deyarli, farqlanmavdi. Turkiy tillar fonetikasiga bag'ishlangan adabiyotlarda undoshlar 20tadan - 30 tagacha bo'lgan miqdorda ko'rsatiladi.

Undoshlar tizimida umumiy jihatlar bilan birga farqli xususivatlar ham mavjud. Masalan, turkiy tillarda undoshlar so'z tarkibida qo'llanish o'rni nuqtayi nazaridan o'zaro farqlanadi.

Turkiy tillarda undoshlar tizimidagi umumiy jihatlar quyidagicha:

- sof turkiy so'zlar sonor tovush bilan boshlanmaydi (bunday so'zlar uchrasa, ular boshqa tildan o'zlashgan yoki keyingi fonetik taraqqiyot natijasida yuzaga kelgan bo'ladi);

- sonorlar ko'proq so'zning oxirgi qismida uchraydi. Sonor bo'lm agan undoshlar esa so'zning boshida ham, oxirida ham keladi. Bu hodisa turkiy tillar tarixining eng qadimgi davrlarida kuchli bo'lgan;

- turkiy bobo til va undan keyingi davrlarda jarangli undoshlar so'z boshida juda kam qo'llangan. Umuman, turkiy tillar taraqqiyotida so'z boshida jarangli undoshlarning kelishi kam kuzatiladi;

-tu rk iy bobo til davrida r, 1, m, n, b, d, с kabi undoshlar so'z boshida kelmagan. A.Sherbak tiklagan bir bo'g'inli turkiy bobo til o'zaklari ichida na (nima) o'zagidan boshqa sonor yoki jarangli undosh bilan boshlangan o'zak uchramaydi (y bilan boshlangan o'zaklar bundan mustasno).

Hozirgi turkiy tillarda jarangli undoshlar bilan boshlanadigan o'zaklar fonetik o'zgarishlar orqali hosil bo'lgan ikkilamchi hodisadir.

Turkiy tillarning o 'g 'u z guruhi (turkman, turk, ozarbayjon tillari)da so'z boshida undoshlarning jaranglilashuvi keng tarqalgan: boshqa turkiy tillarda so'z boshida keladigan k, p, t kabi jarangsiz undoshlar o'rnida bu tillarda g, b, m, d jarangli undoshlari keladi. Masalan, o'zbek tilidagi kel, ko'r, tog', tosh35 so'zlari ozarbayjon tilida gal, gur, dag, das ko'rinishiga ega. So'z boshida undoshlarning jaranglilashuvi qarluq, qipchoq tillaridaham uchrab turadi. Masalan, o'zbek tili va uning shevalarida bir so‘zning teraza-deraza, tokcha-dakcha, tala-dala kabi jarangsiz va jarangli tovush

bilan boshlanuvchi variantlari mavjud; qozoq tilida bayga “poyga” di.rmen “tegirmon” kabi so‘zlar jarangli tovush bilan boshlanadi. So‘z boshida jarangsiz undoshlarning ko‘proq saqlanishi Sibir hududidagi turkiy tillar va chuvash tili uchun xarakterlidir.

Turkiy tillarga xos fonetik hodisalardan biri so'z o‘rtasidagi jarang- siz undoshlarning intervokal pozitsiyada jaranglilashuvidir. Shu nuqtayi nazardan turkiy tillami ikki guruhga ajratish mumkin:

1) b irb o ‘g ‘inli so'zlar tarkibida jaranglilashish sodir bo'ladigan turkiy tillar. Bu guruhga mansub tillarda bir bo‘g‘inli o'zaklarga unli bilan boshlanuvchi affiks qo‘shilsa, o'zak oxiridagi jarangsiz undosh jarang- lilashadi. Masalan, xak. pas-pazi “bosh-boshi”, at-adi “ot-oti”; tuv. as- azip "osib": qoz. siq-sigib “chiqib” , kap-kabi "qopi” ; tat. aq-agim "oqim" kabi;

2) bir bo‘g ‘inli so /Jar tarkibida jaranglilashish sodir bo’lmaydigan turkiy tillar. Bu tillarda bir bo'g'inli o ‘zaklarda har qanday sharoitda ham jarangsiz undosh saqlanadi. Masalan, o'zbek tilida: ot-oti, ek-ekib, oq-oqib. Ammo bu tillarda ham ko‘p bo‘g ‘inli so'zlar oxiridagi k, q, p

jarangsiz undoshlari intervokal pozitsiyada jaranglilashadi: u y g \ yazlik-yazligi “yozligi”, ayaq-ayigim “oyog'im ”. o ’zb.о 'rtoq-o 'rtog'i, о ‘simlik- o'simligi; Bunday jaranglilashuv undoshlardan keyin egalik affiksi qo'shilgandagina sodir bo'ladi, boshqa hollarda esa ular jarangsizligicha qoladi: qishloqi, qo'rqib, qiziqib va h.k. Qarluq va o ‘g ‘uz guruh tillariga boshqa tillardan kirgan so'zlarda ham bu undoshlar jaranglilashmaydi.

Turkiy tillarda ayrim jarangli undoshlar (masalan, b, d) ning so'z oxirida kelishi chegaralangan, shuning uchun o'zbek tiliga boshqa tillardan jarangli undoshlar bilan tugagan so'z qabul qilinsa, bunday undosh jarangsizlashadi. Masalan, uyg4. javop, qrim-tat. sarap, qoz. mektep o4zb. kitop, yot ( kitob, yod) va h.k. Bu so4zlarga unli bilan boshlanadigan affiks qo‘shilsa, ular yana jaranglilashadi: kitabi, yadida,javabi,

sarabi, mektebi singari.

Turkiy tillarning konsonantizmi (undoshlar tizimi)da kuzatiladigan hodisalardan biri undoshlar geminatsiyasi, ya’ni undoshning miqdor jihatdan o'zgarib, cho'ziq tovushga o'tishi, ikkilanishidir. Yozuvda bunday undoshlar ikkita bir xil harf bilan ales ettiriladi. A.Sherbakfikricha, intervokal pozitsivada undoshlar jaranglilashuvi mavjud b o'lgan tillardagina geminatlar bo‘lishi mumkin. Intervokal pozitsiyada undoshlarning jaranglilashuvi esa barcha turkiy tillarga xos. Bu holat turkiy bobo til davrida ham undoshlar geminatsiyasi mavjud bo'lganligini ko'rsatadi.

Undoshlar geminatsiyasining assimilyatsiya natijasida vujudga kelishi turkiy tillarda eng ko‘p tarqalgan: o‘zb. yetti “yetdi". shaharri "shaharni";

qum. minni ‘mmdi”, qoz. atti “otai” kabi. Geminat tovushlaming o'zak tarkibida uchrashi turkiy tillarda bir xil emas. Qarluq, o ‘g‘uz va bulg'or tillarida bunday tovushlar ko'p kuzatilsa, qipchoq guruhi va Sibirhududidagi tillarda (yoqut tili bundan mustasno) bu hodisa kam uchraydi.

Masalan.

to ‘qqiz so'zi o'zbek tilida to ‘qqiz, chuvash tilida taxhar, qozoq tilida toguz;

qirg‘iz tilida togus shaklida keladi.

Turkiy tillar o ‘zaro yaqinligiga qaramay, har bir turkiy til o‘ziga xos fonetik taraqqiyot jarayoniga ega. Shu bois turkiy bobo tilda ayni bir undosh bo‘lgani holda, muayyan turkiy tillarda boshqa-boshqa undosh qo'llana boshlagan. Bu jihatdan, ayniqsa, y-j-d-c undoshlarining qo‘llanishi xarakterlidir:

o‘zb. turkm. qoz. olt.

yil, y o q yil. y o q jil, jo q dil, doq

Misollardan ko‘rinib turibdiki, qarluq va o ‘g ‘uz guruhi tillarida so'z boshida keladigan у tovushi o'rnida qipchoq va Sibir guruhi tillarida j, d tovushlari qo‘llanadi.

Qarluq, qipchoq va Sibir guruhi tillarida so‘z boshida keladigan k, t tovushlari o ‘rnida o ‘g'uz tillarida g, d tovushlari ishlatiladi:

o'zb. ozarb. uyg- turkm.. yoq. tat. boshq.

kel G al kal gel kel kil kil

tosh D as tas das tas tas las

Rotatsizm va labdaizm chuvash tili bilan boshqa turkiy tillar undosh tovushlari qiyosidayaqqol namoyon bo‘ladi. Masalan, o‘zbektilida giyuz, ez, to ‘qqiz, qozon, kuz, eshik, eshit, yetmish, oltmish so'zlari chuvash tilida serr, taxhar, xitran, ker, alak (darvoza), ilt, sifnicl, utmal ko'rinishlarigaega. Bu jihatdan chuvash tili m o'g'ui tillariga ancha yaqin. M o'g'ui tillari bilan boshqa turkiy tillar orasida ham l-s mosligi mavjud (tanil — tanis). Bu holat chuvash-m o'g'ul tillari munosabati qadim davrlardan boshlanganini ko'rsatadi.

Rotatsizm va labdaizm qoldiqlari boshqa turkiy tillarda ham uchrab turadi: ozarb., turkm. desik-delik "'teshik”; boshq. kasik- kalak “choy

qoshiq”, o'zb. semir-semiz, ko'rar-ko'rmas, sergak-sez.

Turkiy tillarning yuqorida ta’kidlangan xususiyatlari bu tillar fonetik tizimidagi asosiy jihatlar hisoblanadi. Ba’zi o'rinlarda umumiy fonetik xususiyatlardan chekinish hollari ham kuzatiladi. Masalan, qarluq guruhi tillarida so'z boshida ba’zan у emas j keladi: o'zbek tilida jo ‘namoq, jun;

uyg'ur tilida jurak (yurak) kabi. O 'g 'u z guruhi tillarida so’z boshida t o'rnida d tovushi qo'Uanishi xarakterli bo'lgani holda, ozarbayjon tilida ayrim so'zlarda aksincha holat kuzatiladi: tanis, tarla "dala”, tutasma- “ushlamoq” kabi. O 'zbek tilida so'z boshida у va d tovushlarini parallel qo'llash hollari ham mavjud: dumaloq / yumaloq kabi. Bu holat turkiy tillarning umumtaraqqiyot bosqichlariga xos xususiyatlar bilan bir qatorda xususiy taraqqiyot jarayoniga doir jihatlarni ham namoyon eta borishi bilan izohlanadi.

q>g: chuvash tilida so'z o'rtasidagi q muntazam ravishda g ga almashadi: saqal — sugal “soqol”, saqiz — sagiz "daraxt yelimi , caqir- — sugar - “chaqirmoq” ; q>g almashuvi xakas, tuva tillarida ham kuzatiladi:

tat. ja.qa, tuv. caga, xak. caga “yoqa”, cagm “yaqin”.

Chuvash tilida so'z oxiridagi q tovushining tushib qolishi kuzatiladi:

baliq “baliq” — chuv. pul ’, azaq “ o y o q ” — chuv. ura; aciq “ochiq” — chuv. uz.

Hozirgi turkiy tillar ichida chuvash tili o'zining fonetik tizimi jihatidan alohida ajralib turadi. Shuning uchun boshqa turkiy tillar bilan chuvash tili tovushlarining mosligini solishtirish farqli jihatlarni kuzatish imkonini beradi.

Boshqa turkiy tillardagi a unlisiga hozirgi chuvash tilida, aksariyat hollarda, u unlisi mos keladi. Turkiy tillardagi z fonemasi o'rnida chuvash tilida r fonemasi ishlatiladi:

Turkiy tillarda Chuvash tilida: Turkiy tillarda Chuvash tilida:

bar//par p u r “bor” buz p ar “m uz”kazz//ga x u r “ oz” qaz- hur- “qozmoq”

atla//xatla ot "hatlamoq” qazan huran “qozon”

y a t y u t “yotmoq” om uz am ar “коЧсгак”

baliq p u la “baliq” buzau paru “buzoq"

bavan pujan “boy” sem iz sam ar “ semiz”

alti u lt “olti” okiiz vakar “hokiz”

B a’zan, aksincha, turk tilidagi r ro‘rnida z ishlatiladi: gir - yaz, her- kiz~his.

Chuvash tilidagi asl so‘zlarda quyidagi undosh tovushlar uchraydi: v, y,

к, 1, m, n, r, p, s, t, x, c, s hamda yumshoq va qattiq ko‘rinishdagi belgilar. Bu tovushlarni ovoz va shovqin ishtirokiga ko‘ra ikki guruhga ajratish mumkin:

sonor va shovqinli. Sonorlar guruhiga - v, у, 1, m, n, r, shovqinlilar guruhiga

- k, p, s, t, x, c, s tovushlari kiradi. v fonemasi doim jarangli talaffuz qilinadi, uning jarangsiz holati chuvash tilida mavjud emas. Boshqa turkiy tillardagi jarangsiz talaffuzi o‘zlashma so‘zlar ta’siri natijasidir.

Chuvash tilida shovqinli undoshlar ikki ko‘rinishda bo‘ladi. Jarangli va jarangsiz undoshlarning talaffuzi ularning so‘zlardagi artikulyatsion o‘rniga bog'liq. Ular ikki holatda jarangli talaffuz qilinishi mumkin:

a) unli tovushlar orasida kelganda. sakar-sagar “non", epir—ebir

“biz”, lasa —laja “ot”;

b) bir tomonda sonor undosh, ikkinchi tomonda unli bo‘lganda: kurka - kurga “cho‘mich”, kampa - kamba “qo‘ziqorin” va h.k.

Chuvash tilidagi jarangli undoshlar o‘zining akustik jihatidan rus tilidagi jarangli undoshlardan farq qiladi. Ular ovoz bog‘lamlarining kuchsiz artikulyatsiyasida talaffuz etilgani uchun nisbatan kuchsiz tebranishda ekanligi, ya’ni to ‘laligichamusiqiy ohang bermasligi seziladi.

Shovqinli undoshlarning jarangsiz talaffuzi ushbu fonetik holatlarda kuzatiladi:

a) so‘zning to‘liq talaffuz etilishida: kayak “qush”, paxar “asal”;

b) so‘z oxirida: ak- “ekmoq”,pux- “yig‘moq”;

d) so‘z o'rtasida barcha undoshlar, ya’ni sonor va shovqinlilardan oldin kelganda: xapxa “darvoza”, utmal “oltmish” va shu kabilar;

e) shovqinli undoshlarning jarangsiz talaffuzi cho‘zilganda ular jarangli bo‘lib ham kelishi mumkin, bunda ularning ikki xil farqi kuzatiladi: unlilar orasida - kukka, appa; unlilar va sonorlar orasida: ultta “olti”, karkka “kurka” kabi.

Tovushlar cho‘ziqligi. Chuvash tilida shovqinli tovushlar faqat jarangsiz ko‘rinishda bo‘ladi. Tovushlar cho‘ziqligining fonetik holatiikkita unli orasida kelishi bilan aniqlanadi. Masalan, kukka, alia, anne,

appa, eppin, perre, atte, cecce va boshqalar.

Chuvash tilida barcha undoshlar qattiq va yumshoq ko‘rinishda bo4adi. Undoshlarning so‘zlardagi yumshoqligi yo, ya, i, и unlilari bilan birgalikda namoyon bo‘ladi. Undoshlar unlilardan oldin yoki keyin kelishidan qat’iy nazar undoshlarga palatalizatsiyalanuvchi bo'lib ta’sir etadi. Bu xususiyat chuvash tilini ms tilidan farqlaydi. Rus tilida undoshlarning yumshoq talaffuz etilishida faqat regressiv assimilyatsiya holatlari kuzatiladi, chuvash tilida esa assimilyatsiyaning regressiv va

progressiv holatlari kuzatiladi.

Chuvash tilining rus tilidan yana bir farqi - oldingi qator unlilarining qattiq undoshlar bilan mos kelmasligi. Bu tartibga rioya qilmaydigan yagona holat s tovushining jarangsiz va jarangli ko‘rinishidir. Bu tovush yumshoq talaffuz etilmaydi: sive “sovuq”, kekse “qisqa”, simes “yashil”,

ese “sen", esir “siz” va h.k.

Chuvash tilida undoshlarning yumsbashi old qator unlilarining undan oldin yoki undan keyin keluvchi undoshlarga assimilyativ ta’siri asosida yuzaga keladi. Singarmonizm ta’siri tufayli so‘ziarda faqat old qator unlilar bilan orqa qator unlilari paiatalizatsiyalashgan bo'ladi. ammo shu bilan birga, chuvash tiliga xos bo'lmagan orqa qator unlilarining yumshoq undoshlar bilan birga kelishi kuzatiladi. Bunday hollarda quyidagi 6ta yumshoq undosh kelishi murn-Jn: y, s, с, 1, n, t.

Masalan, tuy, somrak, pus lax, cuxan, pacat; tapac va h.k; s tovushidan qadimgi

dj affrikati shakllangan, shuning uchun turk tilida unga dj,j, d, c, y mos

keladi. Masalan, tat. suk, turk.yo£, qirg\yw£, shor. dok.

Ushbu hollarda yumshoq 1, n, t tovushlarining bo'lishi hamda turli fonetik o'zgarishlar natijasida у tovushining va oxirgi reduksiyalangan yo uniisining tushib qolishi kuzatiladi.

Undoshlarning o‘zgarishi. Morfologik xususiyatga ega bo'lgan jarangsiz t tovushining jarangli с tovushi bilan ketma-ketligi otlarda III shaxs egalik shaklida kuzatiladi, fe’lllarda esa o‘tgan zamon III shaxs shaklida keladi. Masalan. у at “ism” - yace “uning ismi”, pasport “pasport” - pasporce “uning pasporti”, suk “daraxt” - suce “daraxti”.Turkologlar turkiy bobo til davrida so‘z boshida jarangli va jarangsiz

undoshlar birdek ishtirok etganligini m a’lum qilishgan. Ayrim hollarda so‘z boshida b undoshining bo‘lmasligi haqida fikr bildirilgan, tovush o‘zgarishlarining anlautdagi ko'rinishlari ko'p uchrashi ta ’kidlangan.

Anlautdagi tovush almashuvi:

p~b: ozarb. palta - balta “bolta”, qoz. sheva. pal ~ bal “asal”, qirg‘.

sheva.putaq ~ butoq; no‘g‘. dm\. p isa k - foiafc “mushuk”;putun ~ butun;

t ~ d: ozarb. dial: tovsan ~ dovsan “quyon”.

Fonetik xususiyatlar turkiy tillarning ichki farqlanishida ham muhim belgi sanaladi. Masalan, qozoq tilining uch asosiy lahjasi bor: shimoli- sharqiy, janubiy va g'arbiy.

Shimoli-sharqiy lahja qozoq adabiy tilining asosini tashkil qiladi.

Janubiy lahja lug‘at qurilishi jihatidan adabiy tildan ba’zi bir fonetik farqlarga ega:

a) к ning g ga o‘tish holati kuzatiladi: guris (ко ‘ris o ‘rnida) “ko‘rish”,

gen, (квц o ‘rnida) “gung”;

b) j ning у ga o‘tishi: yaq (jaq o ‘rnida) “yoq”;

d) s ning § ga o'tishi: rhisiq (misiq o ‘rnida) “m ushuk”;

e) I shaxs ko‘plikdagi - ahq/-yetiq buyruq-istak mayli qo'shimchasi

oxiridagi undoshning tushishi: boral’i (barayiq o'rnida) “boraylik”;

f) bilan ko‘makchisining to ‘liq shakli -rhinan qo'llanadi (-man

o'rnida).

G 'arbiy lahja janubiy lahjadan quyidagi asosiy xususiyatlari bilan farqlanadi:

a) keng unlilarning tor unlilarga (o>u) o ‘tishi, masalan: qul (qol o'rnida) “qo‘l”;

b) y>n (so'roq olmoshlarida kuzatiladi): qanda (qayda o'rnida)

“qayerda”;

d) I shaxs ko'plikdagi kishilik olmoshlarida qaratqich kelishigi qisqargan shaklining qo'llanishi: biziij (bizdiy o'rnida) “bizniki”;

e) bard’I / baruvl’i fe’llarining teng qo'llanishi.

Tatar milliy tili uch lahjadan iborat. Tatar tili lahjalari fonetik jihatdan quyidagicha farqlanadi:

Markaziy yoki o 'rta lahja Volganing o'rta oqimida yashovchi tatarlar tili bo'lib, Tataristonning asosiy xalq tili hisoblanadi. Ular qozon tatarlari (kazanli) nomi bilan yuritiladi. Markaziy lahjaning asosiy xususiyatlari:

a) so 'z boshida у o'rnida j qo'llanadi: jir “yer” ;b) k>q, g>g almashuvi kuzatiladi;

d) a unlisining ikki varianti mavjud: rus tilidagi a ning hamda lablanlangan a ning qo'llanishi kuzatiladi;

e) lablanmagan tor i tovushi mavjud: qis o ‘rnida qis.

G ‘arbiy lahja yoki tatar tilining mishar lahjasi. Bu lahja vakillari

Tataristondan tashqarida Rossiya Federatsiyasining Gorkiy, Tambov,

Voronej, Ryazan, Orenburg viloyatlari, Mordova Avtonom Respublikasi

va Boshqirdistonda yashaydi. Bu lahjaning asosiy fonetik xususiyatlari:

a) so‘z boshida j> у o ‘zgarishi uchraydi: jir >yir "yer”;

b) q>k, g>g almashuvi kuzatiladi: qarga о ‘rnida karga “qarg'a";

d) unlilarning lablanmasligi xarakterlidir: у (о), u (e): ken (kym

o ‘rnida, yozuvda kon) “kun”; begen o ‘rnida, yozuvda bogen “bugun”;

lablangan a mavjud emas;

e) с > s: barabanlilar tilida aksa (akca o ‘rnida) “pul”;

Sharqiy lahja yoki si bir (turinsk, babarin, tomsk, tyumen, ishim,

yalutar. irtish, tobolsk ) tatarlari Iahjasining asosiy xususiyatlari:

a) jarangli undoshlarning jarangsizlashishi: b > p, d > t, z > s;

b) so‘z boshida j > у ning с ga o ‘tishi.

Qosimov tatarlari Iahjasining asosiy belgilari:

a) til orqa q, g, undoshlarining ishlatilmasligi va ular о ‘rnida arab

tilidagi £ga yaqin bo‘g ‘iz tovushining qo‘llanishi, masalan: al-(qal-

o'rnida) “qolmoq”;

b) so'z boshida у o 'rn id a j qo‘llanishi: jn l (yol o‘rnida) “y o T \

d) ; unlisining boshqa lahjalardagi e oTnida qo‘llanishi, masalan:

trirzi (tereze о ‘rnida) “deraza".

Boshqirdistondagi permlik yoki gazli tatariari aralash lahjada

gaplashadi; ularning tili tatar va boshqird tillari oralig‘ida turadi.

Ural tatarlari, jumladan, oldingi Shimoliy Ural uyezdida yashovchi

nasroniy-tatarlar tilining asosiy fonetik xususiyatlari:

a) so'z boshida у o ‘rnida j qo‘llanishi, masalan: jigit iyeget o ‘rnida)

“yigit” .

b) qo‘shimchalarda с > s almashuvi kuzatiladi: kilgtis (kilgic o ‘rnida)

yozilishi “kilgec”.

d) diftonglarning cho‘ziq unlilarga almashuvi, masalan: bozau (buzav o‘rnida, yozilishi buzau) “buzoq”; suh (suliy o ‘rnida) “shunday”; atci (ayta o‘rnida) “aytib” va h.k.

37Shimoliy yoki cho'l tatarlari tilining quyidagi fonetik xususiyatlari bu lahjaning qipchoq-polovets kichik guruhiga mansubligini asoslaydi:

a) so‘z boshi va oxiridagi ning tushib qolishi: ava (jiavak o'rnida) “kovak”, saba (sabaK o'rnida) "sabo";

b) qipchoq-no'g'ay tilida boshqa turkiy tillardagiga nisbatan biroz orqa qator (chuqur orqa qator emas) k ning mavjudligi, masalan: kim “kun” (k.un emas);

d) old qator, keng unlilardan keyin keladigan undoshlarning yumshoq talaffuz etilishi: soz (sez o'rnida) “so 'z” ;

e) у undoshidan keyin keluvchi undoshlarning yumshoq talaffuz etilishi; masalan: sayl..amaq< saylamoq, bayl.,amaq< baylamaq.

Xulosa

Hozirgi o‘zbek adabiy tili janubi-sharqiy (qarluq) guruhi negizida yuzaga keldi. Qipchoq dialektlari eng qadimiy bo‘lib, ularda singar- monizm, 8 fonemali unlilar tizimi saqlanib qolgan. Aksincha, qarluq dialektlari asosida shakllangan o‘zbek adabiy tili tovush tizimi eroniy tillar ta'sirida muayyan o‘zgarishlarga uchradi, unli fonemalar soni qisqarib,

6 taga tushib qoldi.

Keyingi davrlarga kelib m o‘g ‘ul guruhidagi turkiy tillar - uyrot, qalmiq, buryat tillari shakllandi. Amur bo‘ylarida tungus-manchjur guruhiga mansub nanay, ulch, udegey tillari yuzaga keldi. Ohangdoshlik unli tovushlarning moslashuvi, ohangdoshligi, uyg'unligi demakdir. Bu hodisa faqat turkiy tillarda uchraydi.