Investitsiya loyihalari tahlili

12.2. Iqtisodiy tahlilning y o ’nalishlari. L oyihasiz va loyiha
asosida rivojlanishni qiyosiy tahlili
D arom adlar va xarajatlarning tahlili quyidagi tadbirlarni o ’tkazishdan 
iborat:
1.L oyiha m aqsadlarini aniqlash va bosh m aqsadning iqtisodiy 
m azm uni, oqibatlarini anglash;
2.Loyihani baholash chizm asini va bosqichlarini aniqlash;
3.Loyiha natijalari b o ’yicha talabni prognoz qilish;
4.D arom ad va xarajatlarning iqtisodiy k o ’rsatkichlarini hisoblash;
5. R entabellilik k o ’rsatkichlarini baholash;
6.T a’sirchanlik va tavakkal xavfi (qaltislik) darajasini tahlil qilish.
Loyiha m aqsadlari uni m oliyalashtiruvchi tashkilotning operativ
vazifalarini aks ettiradi. M asalan, transport sohasi b o ’yicha loyiha maqsadi 
transport qatnovi sam aradorligini ta ’minlash, sanoat loyihasining maqsadi 
esa m a’lum turdagi m ahsulot ishlab chiqarish hajmini oshirish b o ’lishi 
mumkin.
M uqobil variantlam i k o ’rib chiqish loyihani tayyorlash va uni ishlab 
chiqishning m uhim qismi hisoblanadi. Texnik, muqobil variantlar (y a’ni 
yoq ilg ’i uchun yo ko ’mir yoki gazni q o ’llash, tem ir y o ’lni uzaytirish yoki 
yangi avtom obil shossesini 
qurish)ni bir-biri bilan taqqoslash va eng 
m aqbulini tanlab olish kerak. A gar ham m a variantlar m iqdor va sifat 
jihatdan 
bir xil natija bersa, ham investitsiya, ham ekspluatatsiya 
xarajatlarini hisobga 
olganda eng kam xarajat talab etiladigan loyiha 
tanlanadi.
Iqtisodiy tahlil chizm asi turlicha b o ’lishi mumkin. Bunda loyiha 
m aqsadlariga salbiy ta ’sir etuvchi ham m a narsa xarajatlarga, ijobiy ta ’sir 
etuvchi ham m a narsa darom adlarga kiritiladi.
Loyiha tahlili daromad va xarajatlarni resurslardan foydalanishning 
boshqa variantlari b o ’yicha erishilishi mumkin b o ’lgan daromad va 
xarajatlar bilan qiyoslaydi. K o ’pincha loyihasiz va loyiha bilan degan 
chizm a q o ’llaniladi.
M asalan, tsem ent zavodi qurilishi b o ’yicha loyiha bor bo ’lsa, 
investorlar boshqa loyihalarga sarmoya q o ’yish im koniyatidan mahrum
155

---

b o ’ladi. A m m o tsem ent ishlab chiqarishning k o ’payishi natijasida uning 
narxi tushib ketishi, xaridorlar uchun tsem entga kam roq pul to ’lash, ayrim
xaridorlar uchun esa boshqa qurilish m ateriallari o ’m iga tsem ent ishlatish 
im koniyatini paydo qilishi mumkin.
Loyiha bilan va loyihasiz vaziyatlam i solishtirish loyihani am alga 
oshirish natijasida olinadigan q o ’shim cha va o ’sgan darom adlam i 
hisoblashning 
asosiy 
uslubidir. 
Loyihasiz 
vaziyatlarni 
istiqbolga 
baholashda xarajatlam ing taxm in qilinayotgan o ’suvi yoki darom adlarning 
pasayishiga nisbatan reaktsiyani hisobga olish kerak. B u loyihani am alga 
oshirish yuzaga keltiradigan o ’zgarishlam i to ’liq aks ettirish im konini 
beradi.
Loyiha natijalariga talabni tahlil va prognoz qilish kiritiladilgan 
resurslar va ishlab chiqariladigan m ahsulot bozorlarini tahlil qilishni o ’z 
ichiga oladi ham da talab va ta k lif o ’rtasidagi nisbatni bilishni, loyihaga 
taalluqli resurslar va m ahsulotlar m arketingi haqida m a’lum otga ega 
b o ’lishni talab etadi.