İqtisadiyyata giriş fənni üzrə suallar və cavablar
İqtisadi sistemlərin təsnifatı
Yüklə 0,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
4. İqtisadi sistemlərin təsnifatı.
İqtisadi ədəbiyyatlarda təsərrüfat (iqtisadi) sistemlərinin inkişaf təmayüllərinə baxışlar müxtəlifdir. İqtisadçıların bir qismi hesab edir ki, sistemin inkişafının həlledici təmayülü eyniliyə, bütün quruluş elementlərinin unifikasiyasına yönümlənmiş inkişafdır. Müasir dünya ən müxtəlif iqtisadi sistemlərin mövcudluğu ilə səciyyələnir, onlar bu və ya digər tarixi şəraitdə yaranaraq dəyişilməz qalmayıb, daim inkişaf 15
etmişdilər. Cəmiyyət həyatındakı bu və ya digər hadisəni daha yaxşı başa düşmək üçün onu hər hansı bir xalqda və hər hansı bir dövrdə deyil, tarixi prosesdə nəzərdən keçirmək, yəni onu dəyişkən, formalaşan, müəyyən inkişaf fazaları, mərhələləri keçən bir şey kimi aydınlaşdırmaq lazımdır. Müasir dünya cəmiyyətin təbii tarixi inkişafının nəticəsidir. Tarixi prosesin ayrı-ayrı iqtisadçı alimlər tərəfindən dərki fərqlidir və bu həmin prosesin xarakteristikası üçün müxtəlif meyarlardan istifadə olunmasıdır. Bizə ən çox məlum olan ictimai həyatın hadisə və proseslərinin əsasında duran formasiya yanaşmasıdır. V.Zasuliçə məktubunda K.Marks üç böyük formasiya olduğunu göstərir: 1)
ilkin (arxaik), o bura ibtidai-icma və Asiya istehsal üsullarını aid edirdi; 2) ikinci, xüsusi mülkiyyətə söykənən (quldarlıq, təhkimçilik, kapitalizm); 3) kommunist. Formasiya yanaşması cəmiyyətin tarixi inkişafında qanunauyğun mərhələləri aşkarlamağa və həlledici rolun bilavasitə istehsal prosesinə və ya istehsal üsulüna məxsus olması fikrinə əsaslanaraq maddi istehsalın beş üsulunu (ibtidai-icma, quldarlıq, feodal, kapitalist və kommunist) fərqləndirməyə imkan verdi. XX əsrin əvvəllərində K.Byuher (1906) jəmiyyətdə istehsalla istehlak arasındakı əlaqənin xarakteri əsasında aşağıdakıları fərqləndirirdi: - qapalı ev təsərrüfatı – yaradılan nemətlərin hamısı mübadiləsiz təsərrüfatın özündə istehlak olunur; - şəhər təsərrüfatı – bilavasitə mübadiləyə yer var, nemət istehsalçı təsərrüfatdan istehlakçı təsərrüfata keçir; - xalq təsərrüfatı – istehlaka çatmazdan öncə nemət əmtəə-pul mübadiləsi əsasında bir sıra təsərrüfatdan keçir. Dünya iqtisadi ədəbiyyatında təsərrüfat sistemlərinin iki əlamətə görə təsnifatı daha geniş yayılmışdır: - istehsal vasitələrinin mülkiyyət fomasına; - iqtisadi fəaliyyətin koordinasiya və idarə edilməsi üsuluna görə. Bu əlamətlərə əsasən fərqləndirirlər: - amirlik (komanda) və ya totalitar iqtisadiyyat, burada müəssisələrin çoxu dövlət mülkiyyətində olur və öz fəaliyyətini dövlət direktivləri əsasında həyata keçirir: cəmiyyətdə nemətlər və xidmətlərin istehsalı, bölgüsü, mübadiləsi və istehlakı barədə bütün qərarlar dövlət tərəfindən qəbul olunur. Bura SSRİ, Albaniya və b. aiddir; - bazar iqtisadiyyatı və ya azad rəqabət dövrü kapitalizmi – resurslar üzərində xüsusi mülkiyyətlə, bazar və qiymətlər sistemindən iqtisadi fəaliyyəti tənzimləmək və idarə etmək üçün istifadə ilə səciyyələnir. Azad bazar iqtisadiyyatında resursların bölüşdürülməsində dövlət heç bir rol oynamır, bütün qərarlar bazar subyektləri tərəfindən, bütün məsuliyyəti özləri daşımaqla, müstəqil qəbul edilir. Bazar iştirakçıları öz şəxsi maraqlarından çıxış etsələr də, onların fəaliyyəti, A.Smitin sözlərinə görə, başqa insanların və bütövlükdə cəmiyyətin maraqolarını realizə etmək üçün «gözə görünməz» əllə (yəni rəqabətlə) istiqamətləndirilir. Buraya bu gün, məsələn, Honkonqu aid etmək olar; - qarışıq iqtisadiyyat, burada bütün resursların və maddi nemətlərin istehsalı, bölgüsü, mübadiləsi və istehlakında dövlət bölməsi də, özəl bölmə də (müəssisələr və ev təsərrüfatı) mühüm rol oynayırlar; burada dövlət bazar iqtisadiyyatına müdaxilə edir, lakin bazarın tənzimləyiji rolunu heçə endirəcək dərəcədə yox. Bura inkişaf etmiş ölkələri, o cümlədən ABŞ, İngiltərəni, Fransanı, Almaniyvanı və b. aid edirlər.
|