Iqtisodiy o’sish jarayonini

Makroiqtisodiy ekonometrik modellarning turlari va ularni iqtisodiy tahlilda qo’llanilishi.

Makroiqtisodiy jarayonlar butun milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlarini qamrab oladi. Makroiqtisodiy jarayonlar asosan uchta katta jarayonlarni o’rganadi va tushuntirib beradi. Bular:

1. 
   Ishsizlik.
   
2. 
   Inflyatsiya.
   
3. 
   Iqtisodiy o’sish.
   

Ishchsizlik - bu mamlakat miqyosida faol, mehnatga yaroqli aholining ish bilan band bo’lmasligi tushuniladi.
Inflyatsiya - mamlakat miqyosida umumiy baholarning o’sishini ko’rsatadi.
Iqtisodiy o’sish - mamlakat aholisiga yal’i ichki mahsulotning yildan-yilga ko’proq ishlab chiqarilishi tushuniladi.
Ushbu uchta ko’rsatkich makroiqtisodiy muammolar hisoblanadi. Iqtisodiyotning beqaror rivojlanishi tufayli yuqoridagi muammolar vujudga keladi. Ushbu muammolarni hal qilishning bir necha usullari mavjud.
Ushbu muammolar turli xil sharoitlar, davlat olib borayotgan iqtisodiy siyosati, fiskal va monetar siyosat orqali vujudga kelishi mumkin.
Milliy iqtisod darajasida shakllantiriladigan kengaytirilgan takror ishlab chiqarish modeli o’sish surhati va ‘ro’ortsiyalarni aniqlash uchun xizmat qiladi. Iqtisodiy o’sishning bir sektorli va ikki sektorli modellarini ko’rib chiqish mumkin. Bunday modellarni yaratish uchun quyidagi belgilar qabul qilinadi.
X (t) - bir yilda ishlab chiqarilgan milliy daromad;
Y (t) - noishlab chiqarish sohasidagi asosiy fondlarning o’sishiga ketgan harajatlar hamda qo’shiladigan milliy daromadning istehmol qilinadigan qismi;
J (t) - asosiy ishlab chiqarish fondlarining o’sishiga ka’ital qo’yilmalar;
S (t) - sof ishlab chiqarishga ka’ital qo’yilmalar mehyori (hissasi). Bunday iqtisodiy mazmunga binoan quyidagi ifodani yozish mumkin: X(t)=Y(t)+J(t)
Jamg’arma mehyori esa

S (t) 
J (t)


X (t)

formula bo’yicha aniqlanadi.
Jamg’arma mehyorini miqdori bilan iqtisodiy o’sish surhati o’rtasida uzviy aloqa mavjud. Bu bog’liqlikni ifodalash uchun V(t) parametri belgilanadi. U milliy daromadning joriy o’sishi bilan asosiy ishlab chiqarish fondlariga (yahni, sarflangan ka’ital samarasining darajasi) sof ka’tal qo’yilmalar yig’indisi o’rtasidagi nisbati xarakterlaydi:
_{U (t) } X (t 1)  X (t) _ X (t)

Y (t)
Y (t)  S(t)  X (t)
bo’lganligi uchun

Y (t)

U (t) 
X (t) _;
S(t)  X (t)
^{X (t)}  S(t) U (t)
X (t)

ega bo’lamiz.
Binobarin, milliy daromadning o’sish surhati sarflangan ka’ital samarasining jamg’arma iqtisodiy o’sish shaklini ifodalaydi. Agar jamg’arma mehyori va ka’ital qo’yilma bilan tahminlanganlik iqtisodiy o’sish va oshish (kamayish) ning mustaqil parametrlari bo’lsa, jamg’arish mehyori boshqa teng sharoitlarda milliy daromad o’sish surhatlarining ‘ro’ortsional ortishi (kamayishi) bilan birga kechadi. Sarflangan ka’ital samaradorligini doimiylik darajasini qabul qilib, Xarrod-Domarning iqtisodiy o’sish modeliga ega bo’lamiz.
X (t)  Y (t)  J (t)
K (t)  J (t)
J (t)  S  X (t)
X (t)  q  K (t)
Bunda K(t) iqtisodiyotdagi asosiy ishlab chiqarish fondlarining hajmini belgilaydi. q fondlarning samaradorlik koeffitsientidir q=X/K. Bu modelda
«kechiqish» yo’q bo’lganda, iqtisodiy o’sishning uzoq muddatli surhati tenglamasini chiqarish mumkin:
  ^{X (t)}  q  S
X (t)
Iqtisodiy o’sishning nazariy modelida yangi ishlab chiqarish quvvatlarini ko’rish va o’zlashtirish mahlum vaqtni (lagni), yahni L va K o’rtasidagi vaqt lagi mavjud) olishi fakti abstraklashtiradi.
‘irovard xilma-xil nisbatdan differentsial tenglama orqali uzluksiz yozish shakliga o’tamiz.
Bunda mehnat unumdorligining o’sish surhati
q(t)  ^{X (t)}
L(t)
va uning fond bilan tahminlanganligini
q(t)  ^{K (t)}
L(t)
bog’lovchi o’zaro nisbatga asoslanamiz; bu yerda L(t) ijtimoiy ishlab chiqarishda band bo’lgan ishchilar sonini ifodalaydi. Demak,
q(t) ^ U (t) ^
 F^{ } .
q(t) U (t) 
Rejali iqtisodiyot sharoitida ish bilan band bo’lganlar o’sish surhatining L/L=n qandaydir barqaror ekzogen shakllantiruvchi mavjud deb taxmin qilish mumkin.
Iqtisodiy o’sishning bir sektorli makroiqtisodiy modeli («Solou modeli») quyidagicha yoziladi:
X (t)  Y (t) U (t)  K(t)  I (t)

q^(t)


q(t)
^ U ^(t) ^
 F 
U (t)
L^(t)


L(t)
 const  n .

 
Rasman yuqorida keltirilgan model iqtisodiy rivojlanishning statsionar traektoriyasini beradi. Bunda daromadning o’sishi jamg’arish mehyoriga bog’liq bo’lmaydi. Jumladan, (F chiziqli funktsiyasi uchun) biz quyidagini olamiz:
SHunga ko’ra statsionar traektoriyadagi o’sish surhati jamg’arish mehyorining darajasidan qathiy nazar ish bilan bandlikni o’sishi hamda  va  parametrlari (texnik taraqqiyot surhati) bilan aniqlanadi.