Iqtisodiy o’sishning ma‘zmuni, turlari va ko’rsatqichlari. Iqtisodiy o’sishning omillari

Nominal YaIM (mlrd so’m)	Real YaIMning o’sish so’rati
YaIMning aholi jon boshiga o’sishi(%) 28,0 mln.
1999	2128.7	4.3	2.8
2000	3255.6	4.0	2.5
2001	4868.4	4.2	3.1
2002	7469.3	4.2	3.2
2003	9664.1	4.4	3.2
2004	12189.4	7.7	6.5
2005	15932.4	7.0	6.0
2006	20759.3	7.3	6.2
2007	28186.2	9.5	8.0
2008	36839.4	9.0	8.0
2009		8.1

Iqtisodiy o’sish so’ratining ahamiyatini iqtisodchilar tomonidan qo’llanuvchi “70 miqdori qoidasi” yordamida ham ko’rsatish mumkin. Bu qoidaga ko’ra, milliy iqtisodiyotda ishlab chiqarilayotgan YaIMning 2 barovarga oshirishda qancha vaqt talab etilishini aniqlash uchun 70 sanini yillik o’sish suratiga bo’lish kerak bo’ladi. Masalan, mamlakatimizdagi o’sish suratining 9,5 % darajasida YaIM ning 2 barobar oshirish uchun 7,3 yil talab etilgan (70:9,5). Holbuki, iqtisodiy o’sishning 2000 yildagi 4,0 % darajasida bu ko’rsatiqichga 17,5 yilda (70:4) erishish mumkin bo’lgan. Keyingi yillarda iqtisodiy o’sish suratining yanada oshirilishi bu muddatning sezilarli ravishda qisqarishga olib keladi.
Ijtimoiy mahsulotning o’sish surati bilan ishlab chiqarish omillari miqdorining o’zgarishi o’rtasidagi nisbat iqtisodiy o’sishning ekstensiv yoki intensiv turlarini belgilab beradi.
Ishlab chiqarish omillari miqdorini ko’payishi va oldingi texnikaviy ta‘minlanishi saqlab qolgan holda iqtisodiy o’sishga erishish ekstensiv iqtisodiy o’sish deyiladi. Masalan, mahsulot ishlab chiqarishning ikki hissa ko’paytirish uchun mavjud korxona bilan bir qatorda o’rnatilgan uskunalarning quvvati, miqdori va sifati, ishchi kuchining soni va malaka tarkibi bo’yicha xuddi o’shanday yana bir korxona quriladi. Ekstensiv rivojlanishda, agar u sof hoda amalga oshirilsa, ishlab chiqarish samaradorligi o’zgarib qoladi.
Ishlab chiqarish omillarini sifat jihatdan takomillashtrish, modernizatsiya qilish – ilg’or ishlab chiqarish vositalarini va yangi texnikani qo’llash, ishchi kuchini malakasini oshirish, mavjud ishlab chiqarish potentsialidan to’laroq foydalanish yo’li bilan mahsulot ishlab chiqarish hajmini ko’paytirishga erishish iqtisodiy o’sishini intensiv turi deb aytiladi.
Bu o’sishni ta‘minlash - ishlab chiqarishga jalb etilgan resurslarning harbiy birligidan olinadi samara, pirovard mahsulot miqdorining o’sishi, mahsulot sifatining oshishiga erishmoq lozim.
Real hayotda ekstensiv va intensiv omillar sof holda ayrim-ayrim mavjud bo’lmaydi, balki ular bir-biri bilan qo’sh ilgan holda uyg’unlashadi.
Iqtisodiy o’sishning ko’rsatkichlari mavjud bo’lib, ularga quyidagilar kiradi:
Ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojlanish darajasi;
Mehnat unumdorligining o’sishi;
Ish vaqtini tejash
SHaxsiy daromad;
Foyda massasi;
Milliy iqtisodiyotning tarmoq tuzilishi ishlab chiqaruvchi kuchlar darajasi quyidagi ko’rsatkichlar bilan tavsiflanadi:
. Ishlab chiqarish vositalarining rivojlanganlik darajasi;
. Xodimning malakasi va tayyorgarlik darajasi;
. Ishlab chiqarishning moddiy va shaxsiy omili o’rtasidagi nisbat;
. Mehnat taqsimoti
. Ishlab chiqarishning tashkil etilishi;
. Ishlab chiqarishning ixtisoslashtirilishi va kooperatsiyasi.
Iqtisodiy o’sish tarmoqlari bo’yicha hisoblab chiqilib YaIM ko’rsatkichi asosida ham tahlil qilinadi, moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish tarmoqlari o’rtasidagi nisbat o’rganiladi.