Iqtisodiy va ijtimoiy sohadagi 14ta ustuvor reyting Reja

Iqtisodiy va ijtimoiy sohadagi 14ta ustuvor reyting
Reja:

1. 
   Iqtisodiy va ijtimoiy sohadagi ustuvor reytinglar va ularda O’zbekistonning o’rni
   
2. 
   Iqtisodiy va ijtimoiy sohadagi 14ta ustuvor reytinglarning ahamiyatlilik darajasi
   
3. 
   Iqtisodiy va ijtimoiy sohadagi 14ta ustuvor reytinglar va ularda O’zbekistonning o’rnini yaxshilashn usullari va yo’llari
   

O‘zbekiston nufuzli xalqaro reytinglar va indekslarda o‘z pozitsiyalarini jiddiy ravishda oshirish, shuningdek bugungi kunda qayd etilmaydiganlarida o‘zini ko‘rsatish niyatida. Iqtisodiyot vazirligi tomonidan ishlab chiqilgan, QHTBT portalida e'lon qilingan loyiha shundan guvohlik bermoqda.
Hujjatni ishlab chiquvchilar mamlakatimiz o‘z ko‘rsatkichlarini yaxshilash niyatida bo‘lgan xalqaro reytinglar va indekslarni tasnifladilar. Ularni shartli ravishda uchta: iqtisodiy, sud-huquq va ijtimoiy-siyosiy blokka ajratdilar.
Norma nashrida e'lon qilingan maqolada ularning har biriga batafsil to‘xtalib o‘tilgan.
Avvalo bizni u yoki bu reyting (indeks) nimani ifodalashi, uni tuzish uslubiyati (ya'ni qanday mezonlar baholanishi), O‘zbekistonning joriy pozitsiyasi va uni yaxshilash bo‘yicha xatti-harakatlar rejasi qiziqtiradi.
I. Iqtisodiy blok
a) Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkilotining (IHTT) kredit reytingi. Ayni paytda 35 ta davlat IHTT a'zosi hisoblanadi. Tashkilot byudjyeti – 374 mln yevro.
1997 yilda Rasman qo‘llab-quvvatlanadigan eksport kreditlari bo‘yicha kelishuv (The Arrangement on Officially Supported Export Credits) ishtirokchilari mamlakatlarning kredit xatarini baholash uslubiyatini ishlab chiqib, davlatlarni ushbu uslubiyat bo‘yicha tasnifladilar. Uning xususiyati shundaki, ushbu tasnif faqat IHTT bilan kredit munosabatlari doirasida amalga oshiriladigan tranzaksiyalar uchun haqning eng kam stavkalarini aniqlash maqsadida qo‘llaniladi.
Shu sababli ikkita guruhdagi davlatlar umuman hech qanday jihatdan tasniflanmaydi. Birinchisi – juda kichik, odatda orol davlatlar bo‘lib, ular qoida tariqasida IHTTdan rasman moliyaviy ko‘mak olmaydilar (masalan, Kiribati, Mikroneziya, Nauru, Marshall orollari va h.k.). Ikkinchisiga IHTTga a'zo mamlakatlar va Yevrohududdagi iqtisodiy rivojlangan, bunday yordamga muhtoj bo‘lmay, balki aksincha, o‘zlari moliyaviy donor bo‘lib chiqadigan boshqa mamlakatlar kiradi.
Qolgan barcha mamlakatlar turli iqtisodiy ko‘rsatkichlar bo‘yicha baholanadi (odatda XVF indikatorlari asos sifatida olinadi) va sakkizta guruhdan biriga kiritiladi. «0» guruhida bo‘lgan mamlakatlar – moliyaviy jihatdan eng farovon, oxirgi «7» guruhida esa iqtisodiy ko‘rsatkichlari eng past bo‘lgan davlatlar joylashgan.
So‘nggi ma'lumotlarga ko‘ra MDH mamlakatlari IHTT kredit reytingida quyidagicha joylashgan:

Ko‘rinib turganidek, so‘nggi yilda MDH mamlakatlari orasida faqat bittasi – Belarus reytingda ko‘tarila olgan. Unga ergashish maqsadida reytingni hisoblash uchun statistik bazani tayyorlash – mamlakatimizga XVF missiyasi tashrifini uyushtirish hamda statistik axborotni to‘plash, umumlashtirish, ishlov berish va e'lon qilish xalqaro tajribasini tahlil qilishni rejalashtirmoqdamiz. Shuningdek reytingimizni qayta ko‘rib chiqish uchun IHTTga a'zo mamlakatlarning eksport kredit agentliklari (EKA) bilan hamkorlikni faollashtirish zarur.
b) Jahon iqtisodiy forumining Global raqobatbardoshlik indeksi (The Global Competitiveness Index). 2004 yildan buyon tuziladi, bugungi kunda dunyodagi turli mamlakatlar raqobatbardoshligi ko‘rsatkichlarining eng to‘liq majmui sanaladi. 113 ta o‘zgaruvchan ko‘rsatkichni o‘z ichiga oladi, ularning 2/3 qismi kompaniyalar rahbarlarini global so‘rovdan o‘tkazish natijalarini, 1/3 qismi esa umumfoydalanishdagi manbalarni (statistik ma'lumotlar, tadqiqotlar natijalari va h.k.) aks ettiradi.
Bugungi kunda o‘tkazilgan so‘nggi tadqiqotlarga (The Global Competitiveness Report 2017–2018) ko‘ra MDH mamlakatlari orasida reytingdagi o‘rinlar quyidagicha taqsimlangan:

Bu O‘zbekiston umuman o‘rin olmagan, to‘plamdagi yagona tadqiqotdir. Shu sababli avval indeksga kirishga tayyorgarlik ko‘riladi – indikatorlarni baholash uslubiyati o‘rganiladi, bizda quyi baho olishi mumkin bo‘lganlari aniqlanib, tuzuvchilar bilan aloqa o‘rnatiladi. Navbatdagi bosqichda mamlakatimiz Kompaniyalar rahbarlari global so‘rovida qatnashib, o‘z bahosini oladi. 

v) Jahon bankining «Biznes yuritish» (Doing Business) indeksi. Doing Business indeksidagi ko‘rsatkichlarimizni ko‘tarish uchun to‘rtta yo‘nalish bo‘yicha chora-tadbirlar majmuini amalga oshirish taklif etilmoqda:

korxonalarni ro‘yxatdan o‘tkazish jarayonini takomillashtirish;
kredit olish imkonini oshirish;
«Qurilish uchun ruxsatnoma olish», «Mol-mulkni ro‘yxatdan o‘tkazish», «Minoritar investorlarni himoya qilish» va «To‘lovga noqobillikni hal etish» singari reytingning boshqa komponentlarini takomillashtirish;
Jahon banki bilan hamkorlik qilish.
g) Iqtisodiy erkinlik indeksi (Index of Economic Freedom). 1999 yildan buyon iqtisodiy jarayonlarni o‘rganish yakunlari bo‘yicha har yili tuziladi. The Wall Street Journal gazetasi bilan hamkorlikda Meros jamg‘armasi (The Heritage Foundation) tomonidan nashr etiladi.
Tadqiqotlar 10 ta nazorat ko‘rsatkichi: mulk huquqi, korrupsiyadan xolilik, fiskal erkinlik, hukumat ishtiroki, tadbirkorlik erkinligi, mehnat erkinligi, monetar erkinlik, savdo erkinligi, investitsiya erkinligi va moliyaviy erkinlikka asoslanadi. Har biri bo‘yicha 0 dan 100 ballgacha baho qo‘yilib, shundan so‘ng o‘rtacha qiymat hisoblab chiqariladi.

Shu tariqa, Iqtisodiy erkinlik indeksi bo‘yicha MDH doirasidagi to‘rtta mamlakat o‘rtacha erkin iqtisodiyotga (60 dan 70 ballgacha), oltitasi – ko‘p jihatdan erkin bo‘lmagan iqtisodiyotga (50 dan 60 ballgacha) kiradi, ular orasida bizning mamlakat ham bor va iqtisodiyoti erkin bo‘lmagan bitta davlat (50 balldan past) mavjud.
Loyiha mualliflarining fikricha, tashkiliy-uslubiy, statistik va normativ-huquqiy bazani takomillashtirish vaziyatni o‘nglash imkonini berishi kerak. Xususan, indeks tuzuvchilar bilan bevosita muzokaralar o‘tkazish uchun O‘zbekiston missiyasini yuborish, Iqtisodiy erkinlik indeksini oshirish maqsadida Xalqaro standartlarni implementatsiya qilish bo‘yicha konsepsiya ishlab chiqish va uni amalga oshirish rejalashtirilmoqda.
II. Sud-huquq bloki
a) Qonun ustuvorligi indeksi (The Rule of Law Index). 2010 yildan buyon The World Justice Project xalqaro nohukumat tashkiloti uslubiyati bo‘yicha muntazam (bir necha yilda bir marta) tuziladi.
Indeks kombinatsiyalangan ko‘rsatkich bo‘lib, ekspert manbalaridan va jamoatchilik fikrini so‘rash orqali olingan ma'lumotlar asosida hisoblab chiqariladi. Jami 8ta nazorat ko‘rsatkichi: hokimiyat institutlari vakolatlarini cheklash, korrupsiyaning yo‘qligi, tartib va xavfsizlik, asosiy huquqlar himoyasi, hokimiyat institutlarining shaffofligi, qonunlarga rioya etish, fuqarolik sohasidagi odil sudlov va jinoyat sohasidagi odil sudlov baholanadi.
Bugungi kunda o‘tkazilgan so‘nggi tadqiqotda (The World Justice Project: The Rule of Law Index 2017) MDH mamlakatlari quyidagicha taqsimlandi:

b) Korrupsiyaga munosabat indeksi (The Corruption Perceptions Index). 1996 yildan buyon Transparency International xalqaro nohukumat tashkiloti uslubiyati bo‘yicha har yili tuziladi. U umumfoydalaniladigan statistik ma'lumotlar va global so‘rov natijalari kombinatsiyasidan iborat. Tekshirilayotgan mamlakatlar davlat sektoridagi korrupsiya darajasiga munosabati asosida 0 dan (eng yuqori korrupsiya darajasi) 100 gacha (eng quyi korrupsiya darajasi) shkala bo‘yicha ranjirovka qilinadi.
So‘nggi e'lon qilingan tadqiqotda (Transparency International: The Corruption Perceptions Index 2017) MDHga a'zo davlatlar ko‘rsatkichlari quyidagicha bo‘ldi:

Sud-huquq blokining ikkala reytingida pozitsiyani oshirish bo‘yicha umumiy xatti-harakatlar rejasi tuzilgan. Unda quyidagilar nazarda tutilgan:
tashkiliy-uslubiy bazani takomillashtirish;
hokimiyat institutlarini demokratlashtirish;
korrupsiyaga qarshi kurashish;
asosiy huquqlarni himoyalash, tartib va xavfsizlikni ta'minlash;
sud-huquq tizimida qonuniylikning yanada mustahkamlash.
III. Ijtimoiy-siyosiy blok 
a) Matbuot erkinligi jahon indeksi (Worldwide Press Freedom Index). U 2001 yildan buyon milliy mass-media faoliyatidagi 43 ta asosiy ko‘rsatkichlarni tekshirish asosida har yili tuziladi. «Chegara bilmas reportyorlar» («Reportyory bez granits») xalqaro nohukumat tashkiloti tomonidan nashr qilinadi.
Ushbu tashkilotning 2017 yildagi tadqiqoti ma'lumotlariga ko‘ra MDH mamlakatlarida quyidagi manzara kuzatilmoqda:

Audio-, video- va bosma materiallarni tarqatish miqyosini yanada kengaytirish; qo‘shma media-loyihalarni amalga oshirish; xorijiy tillarda qisqa axborot materiallarini tezkor tayyorlashtizimini yaratish yuzaga kelgan vaziyatni o‘zgartirishda yordam beradi. Xorijiy sotsiologik markazlar bilan hamkorlik o‘rnatish, jurnalistikaga o‘qitishning yangi dasturlarini joriy etishga ehtiyoj borligi ham qayd etildi;
b) Jahon mamlakatlarining demokratiya indeksi (The Democracy Index). Bu 2006 yildan buyon muntazam o‘tkazilayotgan siyosiy jarayonlar global tadqiqotidir. Yakunlar bo‘yicha reyting shakllantiriladi, uning uslubiyati muallifif Britaniyadagi The Economist Intelligence Unit tadqiqot markazi (Angliyadagi Economist jurnalining tahlil bo‘linmasi) hisoblanadi.
Reyting qisman ekspert baholariga va tegishli mamlakatlar aholisi orasida o‘tkazilgan jamoatchilik fikri so‘rovi natijalariga asoslangan. Saylov jarayoni va plyuralizm, hukumat faoliyati, siyosiy ishtirok, siyosiy madaniyat, fuqarolik erkinliklari toifalariga birlashtirilgan 60 ta asosiy ko‘rsatkichdan shakllantiriladi.
MDH mamlakatlarining joriy ko‘rsatkichlari (Democracy Index 2017. Free speech under attack):

MDH davlatlari bo‘yicha demokratiyaning yuqori indeksi yaqin o‘tmishda «rangli inqiloblar»ni boshidan kechirgan mamlakatlarga tegishliligi kishini bezovta qiladi. Ushbu dalil bilan mamlakatning reytingdagi o‘rni o‘rtasida bog‘liqlik bo‘lsa, tadqiqot siyosiy tusga ega bo‘lib, vaziyatni xolisona baholamasligi ko‘rinib qoladi.
Shunga qaramay, O‘zbekiston demokratiyasi indeksini oshirish uchun reytingdagi barcha beshta toifa bo‘yicha chora-tadbirlar «yo‘l xaritasi» loyihasiga kiritilgan. Ular sirasiga, masalan, saylov to‘g‘risidagi qonunchilikka tuzatishlar kiritish, ayrim hujjatlar mohiyati va mazmunini jahon jamoatchiligiga ma'lum qilish va boshqalar kiradi;
v) BMT Rivojlanish dasturining Inson rivojlanishi indeksi. 1990 yildan buyon belgilanadi (2013 yilgacha – Inson salohiyati rivojlanishi indeksi). Uning doirasida uchta asosiy ijtimoiy omil: kutilayotgan yashash davomiyligi, ta'lim va yalpi milliy daromad bo‘yicha ko‘rsatkichlar baholanadi.
So‘nggi e'lon qilingan tadqiqotlarga ko‘ra (United Nations Development Programme: Human Development Index 2016) MDH mamlakatlari quyidagi ko‘rsatkichlarga ega:

IRIni oshirish bo‘yicha ish rejasida – aholini ro‘yxatga olishga tayyorgarlik (avvalgisi 1989 yilda o‘tkazilgan) va multi-indikator klaster tadqiqoti o‘tkazish bor. 
Yakun chiqaramiz
Ijobiy o‘zgarishlar o‘zini namoyon etmoqda. Amaldorlar so‘zlarini real xatti-harakatlar bilan tasdiqlab qolmay, balki ishlar miqyosini ham ancha kengaytirmoqdalar. Misol uchun, avvalgi loyihalardan birida ham faqatgina bitta xalqaro reyting doirasida ancha katta maqsadlar belgilangan edi. Hozir esa ularning soni to‘qqiztaga yetdi!
Biroq taqdim etilgan «yo‘l xaritasi» loyihasi biroz qo‘shimcha ishlov berishni taqozo etadi. Muallifning fikricha, mamlakatimiz har bir xalqaro reyting/indeks bo‘yicha qanday maqsadlarga erishmoqchi ekanligini aniq raqamlarda ko‘rsatgan ma'qul. Shunda ayrim xatti-harakatlarning amalda bajarilishi bilan emas, balki ayni prognoz parametrlari bilan bog‘langan muddatlarni ham ko‘rsatish mumkin bo‘ladi. Masalan: «dastlabki bosqichda O‘zbekistonning Iqtisodiy erkinligi indeksini 8,5 bandga oshirib, 2018–2019 yillar davomida o‘rtacha erkin iqtisodiyotga ega mamlakatlar guruhiga kirish» va h.k.
Bu, birinchidan, vazifalar va ularni ijro etish muddatlari haqida aniq tasavvurga ega bo‘lish, ikkinchidan esa, mazkur yo‘nalishda amalga oshirilayotgan ishni monitoring qilish samaradorligini yanada oshirish imkonini berar edi.

XX asrning so’nggi 10 yilligi jahon tarixiga ijtimoiy dunyoqarashda, jahon hamjamiyatining jo’g’rofiy-siyosiy tuzilishida tub o’zgarishlar davri bo’lib kiradi. Jahon yangi davrga qadam qo’ydi. Bu davrning o’ziga xos belgilari, bir tomondan, davlatlar va xalqlar o’rtasida yaqinlashuv jarayonlari va hamkorliklarning kuchayishi, yaxlit siyosiy va iqtisodiy makonlarning vujudga kelishi, yagona xalqaro mehyorlar, qoidalar va andozalarga o’tish bo’lsa, ikkinchi tomondan, sotsialistik lagerning yemirilishi, totalitar tuzumlarning tugatilishi, bu tuzumlar o’rnida yosh mustaqil davlatlarning paydo bo’lishidir.

Hozirgi mustaqil O’zbekiston milliy istiqloliga erishgunicha sobiq SSSR deb atalgan qudratli, hukmron Markaz tasarrufida o’z erkinligidan, mustaqil ichki va tashqi siyosat yurgizish haq-huquqlaridan mahrum edi. SSSR Konstitutsiyasida bu Respublika “teng huquqli”, “mustaqil”, “suveren” davlat sifatida tahrif etilsa-da, amalda ko’zga ko’rinmas i’lar bilan qo’l-oyog’i bandi etilib qo’yilgan edi. Tabiiy boyliklar, resurslar, iqtisodiy imkoniyatlar, salohiyatga ega bo’lgan Respublikaning xo’jalik hayoti ham, madaniy-ma’naviy jabhalari ham ittifoq davlatining hoxish irodasi, oliy ko’rsatmasi bilan boshqarilib kelinar edi.
O’zbekistonning mustaqillikka erishuvi uning ko’p asrlik qaramlik va mutelik iskanjasida yashagan xalqi hayotida tarixiy voqea, burilish nuqtasi bo’ldi. SHu bilan birga uning davlat siyosatida, xalqaro maydondagi munosabatlarida ham o’ziga xos muhim bosqich bo’ldi. Avvalo, yosh, mustaqil, suveren davlatning jahonga yuz tutishi, uni ko’plab davlatlar, mamlakatlar tomonidan ehtirof etilishi, di’lomatik, savdo-sotiq va boshqa aloqalarni o’rnata borishi O’zbekiston Respublikasining xalqaro maydonga chiqishiga yo’l ochib berdi.
O’zbekiston qulay geostrategik mavqega ega. Hozirgi O’zbekistonning xududi tarixan shunday joy bo’lganki, bu yerda juda ko’p savdo yo’llari tutashgan, jo’shqin tashqi aloqalar va turli madaniyatlarning bir-birini boyitish jarayoni kechgan. Hozirgi kunda O’zbekiston o’zining mustaqil energetika va suv tizimlariga ega bo’lgan sobiq Sovet O’rta Osiyosining markazida turibdi, ko’pgina masalalarda Respublikalar o’rtasidagi bog’lovchi bo’g’in bo’lib xizmat qilmoqda va xorijiy mamlakatlar bilan munosabatlarni rivojlantirishda tobora faol rol o’ynamoqda.
O’zbekiston mustaqil Markaziy Osiyo Respublikalari orasida g’oyat kata eks’ort imkoniyatiga ega bo’lgan juda muhim xomashyo-’axta va undan tayyorlangan mahsulotlarni yetishtiruvchi hamda yetkazib beruvchi asosiy Respublikadir.
O’zbekiston Respublikaning siyosiy va iqtisodiy mustaqilligini himoya qilish imkonini beradigan yetarli ‘otentsialga ega. Yer bag’rining g’oyat qimmatli xomashyolarga boyligi chuqur tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish, Respublikaning jahon bozoriga chiqishini tahminlaydigan tarmoqlarni rivojlantirish imkonini beradi.
O’zbekiston o’z milliy manfaatlariga javob beradigan, mamlakatning jahon hamjamiyatiga qo’shilishini tahminlaydigan, milliy, mintaqaviy va jahon xavfsizligiga ko’maklashadigan tashqi siyosat yurgizmoqda. Uning asosiy qoidalari prezident I.A.Karimovning asarlarida, ma’ruza va nutqlarida asoslab berilgan, O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida qonunlashtirilgan. “Respublika davlatning, xalqning oliy manfaatlari, farovonligi va xavfsizligini tahminlash maqsadida ittifoqlar tuzish, hamdo’stliklarga va boshqa davlatlararo tuzilmalarga kirish va ulardan ajralib chiqishi mumkin” deyiladi O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 17-moddasida.
O’zbekiston Respublikasining tashqi siyosatiga quyidagi qoidalar asos qilib olingan:
- davlatning suveren tengligi va chegaralarning daxlsizligini hurmat qilish;
- boshqa davlatning ichki ishlariga aralashmaslik;
- nizolarni tinch yo’l bilan hal qilish;
- kuch ishlatmaslik yoki kuch bilan tahdid qilmaslik;
- inson huquqlarini va erkinliklarini hurmatlash;
- ichki milliy qonunlardan xalqaro huquqning umum ehtirof etilgan qoidalari va normalarining ustivorligini tan olish;
- tajavvuzkor harbiy bloklar va uyushmalarga kirmaslik;
- davlatlararo teng huquqli va o’zaro manfaatli hamkorlik. O’zbekiston Respublikasi tashqi siyosatida tinchlik, barqarorlik, hamkorlik tamoyillari ustunlik qiladi.
O’zbekiston Respublikasi o’z tarixida birinchi marta 1992 yil 2-martda jahon hamjamiyatining to’la, teng huquqli subhekti sifatida Birlashgan Millatlar Tashkilotiga qabul qilindi. O’zbekiston BMT Nizomi, xalqaro huquqiy mehyorlar, davlatlararo muomala qoidalari, shuningdek, BMT tarkibiga kiruvchi xalqaro tashkilotlarning talablariga rioya qilishini bildirdi. O’zbekiston amalda deyarli barcha xalqaro siyosiy, iqtisodiy va madaniy tashkilotlarning a’zosidir: “Evropada hamkorlik va xavfsizlik tashkiloti”, “‘arlamentlararo Ittifoq”, “Xalqaro valyuta fondi”, “Rekonstruktsiya va rivojlanish Yevropa banki”, “Jahon banki”, “Xalqaro mehnat tashkiloti” va boshqalar bunga misoldir. Toshkentda 50 dan ortiq xalqaro tashkilotlar vakolatxonalari ochilgan.
Mamlakatimiz prezidenti I.A.Karimovning BMT Bosh Asambleyasining 1993 yilda bo’lgan 48-sessiyasida ishtirok etishi va unda qilgan ma’ruzalari O’zbekistonni jahonga ko’hna va navqiron yosh davlat sifatida namoyon etdi.
1993 yil fevralda Toshkentda BMTning vakolatxonasi tahsis etildi va ish boshladi. O’zbekiston Respublikasi va BMT rahbarlarining sahy-harakatlari natijasida bugungi kunda Respublikamizda BMTning vakolatxonasi, mamlakatimizda BMTning taraqqiyot dasturi, qochoqlar ishi bo’yicha oliy qo’mita komissari, jahon sog’liqni saqlash tashkiloti, Aholi joylashish jamg’armasi, Narkotiklarni nazorat qilish dasturi, Bolalar jamg’armasi singari iqtisoslashgan muassasalarni o’z tarkibiga birlashtirishga muvaffaq bo’ldi.
O’zbekiston 1992 yil fevral’ oyida dunyoda tinchlikni mustahkamlash, inson huquqlarini himoya qilish bo’yicha katta tadbirlarni amalga oshirayotgan nufuzli xalqaro tashkilot - Yevropada Xavfsizlik va hamkorlik tashkilotiga a’zo bo’lib kirdi. I.A.Karimovning 1992 yil 9-10 iyulda bo’lib o’tgan Yevropada xavfsizlik va hamkorlik tashkilotining majlisida ishtirok etishi, unda nutq so’zlashi va Kengashning 10 iyulda bo’lgan majlisiga raislik qilishi O’zbekistonning jahon hamjamiyatida munosib o’rin egallayotganligining dalilidir.
EXHT Toshkentda va Urganchda atrof-muhitni qayta tiklash bo’yicha seminar tashkil qilib, Orol muammosini hal qilishga ko’maklashmoqda. YeXHTning Toshkentda aloqalar bo’yicha mintaqaviy byurosi ochilgani ham ijobiy ahamiyatga ega bo’ldi.
O’zbekiston jahondagi 105 mamlakatni birlashtiruvchi qo’shilmaslik harakatiga qabul qilindi, bo’lg’usi jahon ‘arlamentining timsoli bo’lmish ‘arlamentlararo Ittifoqqa kirdi. Islom konferentsiyasi O’zbekistonni kuzatuvchi sifatida qabul qildi va mamlakatimizga ishonchli va mashuliyatli sherik deb qarashmoqda.
O’zbekiston Respublikasi bir qator ixtisoslashgan nufuzli xal-qaro tashkilotlar - “Xalqaro mehnat tashkiloti”, “Jahon ‘ochta ittifoqi”, “Elektr aloqasi bo’yicha xalqaro ittifoq”, “Jahon meteralogiya tashkiloti”, “Xalqaro Olim’iada qo’mitasi”, Atom energiyasi bo’yicha xalqaro agentlikning a’zosi bo’ldi. Bularning hammasi O’zbekiston Respublikasining tarixan qisqa vaqtda xalqaro hamjamiyatga qo’shilganining, xalqaro hamjamiyatning teng huquqli a’zosi sifatida dunyo siyosatida faol qatnashayotganining yaqqol ifodasidir.
Bugungi kunda ham dunyo keskin ziddiyatlarga to’lib-toshib turibdi. “Sovuq urush” siyosati barham to’gan bo’lsada, milliy va diniy nizolar jahon tinchligiga xavf solib turibdi. Butun insoniyatni ekologik tanglik, biogenetik buzilishlar, uyushgan jinoyatchilik, ekstremizm, terrorchilik tashvishlantirmoqda. Jahon xavfsizligini tahminlash davrimizning eng dolzarb masalasiga aylangan. Jahon tinchligi mintaqalardagi tinchlikka, shuningdek, ayrim olingan har bir mamlakatdagi tinchlikka bog’liq bo’lib qoldi. Har bir mamlakatda milliy xavfsizlik tahmin etilgan bo’lsa, o’sha mamlakat joylashgan mintaqada xavfsizlik bo’ladi, mintaqalarda xavfsizlik tahminlansa, jahon xavfsiz bo’ladi. SHuning uchun ham jahon siyosatida milliy, mintaqaviy va jahon xavfsizligini tahminlash masalalariga alohida e’tibor berilmoqda.
O’zbekiston Respublikasi ham o’zining tashqi siyosatida milliy, mintaqaviy xavfsizlik masalalariga jahon xavfsizligining tarkibi qismi sifatida alohida e’tiborini qaratib kelmoqda. prezidentimiz o’zining “O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va tara qqiyot kafolatlari” asarida tahkidlaganiday, “Hozirgi sharoitda, umumiy xavfsizlikni tahminlash va muvozanatga erishish manfaatlari nuqtai nazaridan yangi mustaqil davlatlarning xavfsizligi va barqaror rivojlanish muammolari ulkan ahamiyat kasb etmoqda”.
Ma’lum ki, 1991 yil 7 dekabrda Belovej o’rmonida bo’lib o’tgan uchrashuvda haqiqatda yemirilib borayotgan SSSR o’rniga Mustaqil Davlatlar Hamdo’stligi (MDH) tuzilgan edi.
Boshqa mustaqil Respublikalar boshliqlari singari, O’zbekiston raxbariyati ham ish bitib bo’lganidan keyin undan habardor qilindi. SHunday bo’lsada, O’zbekiston raxbariyati MDHga kirishga qaror qildi. O’zbekiston hukumati hamdo’stlik davlatlari bilan ikki tomonlama va ko’ptomonlama asosda iqtisodiy, savdo va madaniy hamkorlik o’rnatishga harakat qildi. 1992 yilda O’zbekiston Respublikasi Rossiya federatsiyasi, Ukraina, Qozog’iston, Qirg’iziston va boshqalar bilan shartnomalar tuzdi. MDH davlatlari boshliqlarining 1992 yil may oyida Toshkentda bo’lib o’tgan uchrashuvida O’zbekiston prezidentining tashabbusi bilan kollektiv xavfsizligi to’g’risida shartnoma tuzildi. Bu shartnomani olti mamlakat rahbarlari imzoladilar. MDH davlatlari o’rtasida davlatlararo iqtisodiy qo’mitaning tuzilishi bu mamlakatlar o’rtasida iqtisodiy aloqalarni kengaytirishda muhim bosqich bo’ldi.
O’zbekiston Markaziy Osiyoda joylashganligidan, uning tinchligi, osoyishtaligi va xavfsizligi muayyan mahnoda shu mintaqada vaziyat muvozanatiga ham bog’liqdir. CHunki prezidentimiz tahkidlaganiday, “Markaziy Osiyo mintaqasida turli siyosiy, iqtisodiy, harbiy, trans’ort va ekologiyaga oid muammolar to’’lanib qolgan. SHuni nazarda tutadigan bo’lsak, butun mintaqaning sobitqadam va barqaror rivojlanishini tahminlash va mojaroli vaziyatlarning oldini olish uchun hozirgi kunda ichki va tashqi muvozanatni saqlash va qo’llab-quvvatlashgina birdan-bir maqbul tamoyildir. Mitaqada jo’g’rofiy-siyosiy muvozanatni va barqarorlikni saqlagan taqdirdlagina mazkur muammolarni hal etish imkoni tug’iladi. Bu esa o’z navbatida yal’i xavfsizlikni tahminlash muammolarini hal qilishga qo’shilgan salmoqli hissa bo’ladi”.
Markaziy Osiyo davlatlari boshliqlarining I.A.Karimov tashabbusi bilan 1993 yil 4 yanvarda Toshkenda chaqirilgan uchrashuvi shu davlatlar hayotida jiddiy voqea bo’ldi. Bu uchrashuvda umuman butun mintaqa taqdiriga taalluqli muammolar birinchi marta muhokamaga qo’yildi. Markaziy Osiyo davlatlaridan birining ‘oytaxtida muntazam chaqirilib turiladigan ana shunday uchrashuvlar mintaqa kuchlarini ji’slashtiruvchi muhim dastakka aylandi. Bu davlatlar tarixiy taqdirlari va geosiyosiy holatining mushtarakligi ularning o’zaro iqtisodiy, savdo-sotiq, siyosiy va ma’naviy hamkorlikni kengaytirish, inqirozli holatdan chiqib olishni taqozo qildi. SHu sababdan qo’shni Afg’onistonda ko’p yillardan buyon davom etib kelayotgan fuqarolar urushi yohud yon qo’shnimiz Tojikiston zaminida yuz berayotgan birodarqushlik urushlari shu mintaqadagi umumiy vaziyatga salbiy tahsir ko’rsatayotganligi, bundan O’zbekistonning ham tashvish chekayotganligi, shuni hisobga olib Respublikamiz rahbariyati mintaqadagi siyosiy iqlimni sog’lomlashtirishga astoydil harakat qilayotganligi hammaga ma’lum . Bu borada Respublikamiz prezidentining Birlashgan Millatlar Tashkiloti Assambleyalari sessiyasida so’zlagan nutqlarida, shuningdek BMT bosh Kotibi nomiga yo’llagan maktublarida va boshqa uchrashuvlar va anjumanlarda qayta-qayta uqtirib o’tganligi bejiz emas.
Respublikamiz prezidentining qondosh va qardosh Tojikiston xududida yuz berayotgan qonli urush-nizolarni bartaraf etish, tojik xalqi boshiga tushgan kulfatu musibatlarni yengillashtirish, moddiy va ma’naviy jihatdan ko’maklashish, mazkur davlatdagi muxolifatchi kuchlar o’rtasida tinch muzokaralar o’tkazish yo’li bilan umumiy kelishuv va yarashuv bitimlariga kelishish borasida tashabbuskor faoliyati taxsinga sazovordir. O’zbekiston prezidentining Tojikistondagi (1998 yil 30 noyabr’) voqealar haqidagi bayonotida shunday deyiladi: - “Tarixiy taqdiri va anhanalari bizga juda yaqin bo’lgan jafokash Tojikiston xalqiga hech kim bizchalik, ayniqsa, inson’arvarlik yordami sohasida ko’mak bermagan”.
Markaziy Osiyodagi qardosh Respublikalar o’rtasida o’zaro hamkorlik, integratsiya jarayonlari mintaqa xalqlari uchun, ularning yorqin kelajagi uchun milliy istiqlol butunlay yangi sahifa ochdi. O’z milliy boyliklari, resurslarini tasarrufiga kiritgan Markaziy Osiyo xalqlari istiqlol yo’lidan izchil bormoqdalar. prezidentimiz I.A.Karimov tahkidlaganiday, - “xalqlarimiz tarixi, madaniyati, anhanalari, diniy ehtiqodlarining mushtarakligi mamlakatlarimiz o’rtasidagi amaliy hamkorlik va hamjixatlikning muhim poydevori hisoblanadi... bizning maqsadlarimiz bir. Bizda milliy munosabatlarda keskinliklar yo’q, xal qilib bo’lmaydigan vaziyatlar ham yo’q. Integratsiya yo’lidan harakat qilayotganimiz ham buni tasdiqlab turibdi”.
1994 yil yanvarda Toshkentda O’zbekiston va Qozog’iston Respublikalari prezidentlari uchrashuvi ‘aytida ikkala davlat o’rtasida yagona iqdisodiy makonni yaratish to’g’risida shartnoma imzolanishi, ko’p o’tmay unga qardosh Qirg’iziston davlatining qo’shilishi shubhasiz, mintaqa xalqlari hayotida muhim voqea bo’ldi. Uchchala davlat o’rtasidagi shartnoma o’z samarasini bermoqda. Almati shahrida bitimda qatnashuvchi mamlakatlar vakillaridan iborat Davlatlararo ijroiya qo’mita tuzildi. Toshkentda mintaqa bank markazi ish boshladi. Sanoatni integratsiyalashtiradigan dastur ishlab chiqildi. Hozirda bu dastur asosida butun Markaziy Osiyo mintaqasi muxtoj bo’lgan mahsulotni ishlab chiqaradigan birgalikda sarmoya sarflanadigan obyektlar aniqlab olindi hamda ularni amalga oshirish borasida tegishli tadbirlar hayotga tadbiq etilmoqda. Mintaqada bunyod etilayotgan yagona iqtisodiy makon faoliyatida boshqa qo’shni davlatlar ham bemalol qatnashishlari mumkin. SHunga ko’ra Tojikiston ham bu shartnomaga qo’shildi.
Xalqaro miqyosda obro’-e’tibor, mamlakatlar va xalqaro hurmat-e’tibor katta siyosiy, ma’naviy hamda axloqiy ka’ital hisoblanadi, uni hech qanday pulga sotib olib bo’lmaydi. Bu mustaqil O’zbekistonning asosiy qadriyatidir.
SHu bilan bir vaqtda, xalqaro aloqalar, o’zaro foydali hamkorlik mavjud muammolarni hal etishga, istalgan mamlakatni taraqqiy ettirishga ulkan hissa qo’shadi. SHu mahnoda O’zbekistonning xorijiy mamlakatlar bilan hamkorligi o’zining yuksak samarasini bermoqda. Bugungi kunda O’zbekiston eng obro’li va nufuzli xalqaro tashkilotlar tarkibiga kirgan bo’lib, barcha qithalardagi o’nlab mamlakatlar bilan do’stona aloqalarni rivojlantirib bormoqda. O’zbekiston Respublikasi prezidenti o’zining “O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida ...” kitobida tahkidlaganiday, “O’zbekiston dunyo uchun ochiq. Biz ham dunyoning O’zbekistonga katta qiziqish bilan qarayotganligini his etmoqdamiz. Bu esa O’zbekistonning barqaror rivojlanishi uchun eng yaxshi kafolatdir. Biz buni O’zbekiston ka’ital sarflash nuqtai nazaridan ham, dune miqyosidagi keng qamrovli xavfsizlikning tarkibiy qismi sifatida mintaqada barqarorlikni tahminlash nuqtai nazaridan ham borgan sari e’tibor qozanayotganligining dalili deb bilamiz”.
O’zbekistonning xalqaro munosabatlarning turli subhektlari bilan aloqalari qanchalik chuqur va keng bo’lsa, ular bilan munosabatlarda noaniqliklar, yotsirashlar muammolar shunchalik kam bo’ladi. SHu mahnoda mamlakatimiz jahon hamjamiyatidagi integratsiyalashuv jarayonida aktiv ishtirok etmoqda. Bunda BMTning integratsiya sohasidagi imkoniyatlari g’oyat ulkanligini hisobga olmoqda.
O’zbekiston o’zining tashqi aloqalarini ham ko’p tomonlama, ham ikki tomonlama asosda tashkil etmoqda. O’zbekistonning AQSH bilan ikki tomonlama munosabatlari izchil va sobitqadamlik bilan rivojlanib bormoqda. Dunyoning yetakchi davlati bo’lgan, juda katta siyosiy, iqtisodiy, harbiy-texnikaviy, intellektual salohiyatga ega bo’lgan AQSH bilan ko’p tomonlama munosabatlarni rivojlantirish biz uchun ustivor ahamiyat kasb etmoqda. AQSH bilan aloqalar Respublikamizning davlat mustaqilligi va suverenitetini mustahkamlash jarayoniga salmoqli hissa qo’shmoqda.
So’nggi yillarda Yevropadagi ko’pgina mamlakatlar - Germaniya, Buyuk Britaniya, Frantsiya, Bel’giya, Gretsiya, CHexiya, Slovakiya va boshqa mamlakatlar bilan bevosita ikki tomonlama munosabatlarimiz ancha kengaydi va mustahkamlandi.
SHarqiy va Janubiy-SHarqiy Osiyo mamlakatlari - Ya’oniya, Janubiy Koreya, Xitoy, Vhetnam, Malayziya, Xindiston, Indoneziya, va boshqa mamlakatlar bilan aloqalarimiz mustahkamlanib borayotganligi muhim ahamiyat kasb etadi.
Keyingi vaqtlarda Ya’oniya mintaqamizning murakkab muammolarini - xavfsiz va barqaror tinchlikka erishish, atrof-muhit muhofazasi masalalarini hal etishda faol va manfaatdorlik bilan ishtirok etmoqda.
O’zbekiston Respublikasining tashqi siyosati xalq manfaatlari yo’lida xizmat qilishga, xalq turmushi, farovonligini yaxshilashga yo’naltirilgan. SHuning uchun xorijiy mamlakatlar bilan aloqalarda iqtisodiy omillar hal qiluvchi rol’ o’ynaydi. Xorijiy mamlakatlardan Respublikamizga ilg’or texnologiyalar, sarmoyalar kirib kelishi, qo’shma korxonalar qurilishi oqilona tashqi siyosatning natijasidir.
Bugungi kunda O’zbekistonda jahondagi 70 ga yaqin mamlakatlarning sarmoyalari ishtirokida tashkil etilgan 2400 dan ortiq qo’shma korxonalar ishlab turibdi. Ular istehmol mollari, eks’ort uchun sifatli tovarlar ishlab chiqarmoqda, aholiga xizmat qilmoqda. Mamlakatimiz har yili Davos shahrida o’tadigan jahon iqtisodiy anjumanida ishtirok etmoqda. Anjumanda qatnashish O’zbekistonni va uning imkoniyatlarini tanishtirish, chet el investitsiyalarini jalb etish uchun muhim ahamiyatga egadir. CHunki chet el investitsiyalari xalq xo’jaligining tarkibini qayta qurishga, takomillashtirishga va ishlab-chiqarishni jihozlashga, sermehnat va ko’p ilm talab qiluvchi ishlab chiqarishni bar’o etishga yo’naltiriladi. Hozirgi vaqtda O’zbekistonda 5 milliarddan ortiq AQSH dollari miqdoridagi xorijiy investitsiyalar ishtirokida loyihalar amalga oshirilmoqda. Zarafshon vodiysidagi Muruntovda AQSHning N’yumont Mayning kor’oratsiyasi bilan hamkorlikda tog’ jinslaridan oltin va kumush ajratib oluvchi “Zarafshon-N’yumont” qo’shma zavodining qurilishi, yiliga 200 ming yengil avtomabil’ ishlab chiqaruvchi “UzDEU avto”, Frantsiya va Ya’oniya bilan hamkorlikdgi strukturasida eng yirik bo’lgan neftni qayta ishlash zavodi, Farg’onada Germaniya bilan hamkorlikda “Uz salaman” ‘oyafzal fabrikasi qurilishi buning dalilidir. Respublikamizning Eron janubiy ‘ortlariga va o’nlab boshqa muhim obyektlariga yo’l ochgan temir yo’l bo’yicha harakati boshlandi. Bunday hamkorlikdan ikkala tomon ham manfaat ko’rmoqda. Qo’shma korxonalarning qurilishi natijasida ko’plab ish o’rinlari vujudga kelmoqda, bu Respublikada ishsizlik muammosii yechish, ishsizlarni ishga joylashtirishga ko’maklashmoqa.