Iqtisodiyot asoslari fani predmeti vazifasi va ahamiyati

Narxlarni shakllantirish

Narxni shakllantirish – bozor xo‘jaligining eng muhim unsurlaridan biridir. Narx – foyda olishga bevosita ta’sir qiluvchi omildir, chunki:

- foyda sotishlardan tushgan tushum summasi bilan xarajatlar summasi o‘rtasidagi farqdir;

- sotishlar hajmi narxlarning darajasiga bog‘liqdir.

Narxning maksimal (eng katta) darajasi mahsulotni ishlab chiqarish va sotishga ketgan xarajatlar bilan belgilanadi.

Ishlab chiqarish xarajatlari doimiy, o‘zgaruvchan va yalpi yoki umumiy xarajatlarga bo‘linadi.

Doimiy xarajatlar – xarajatlarning ishlab chiqarish hajmlariga bog‘liq bo‘lmagan holda o‘zgarmay qoladigan qismi (ijara, issiqlik ta’minoti va boshqa xizmatlar uchun to‘lanadigan haq)dir.

O‘zgaruvchan xarajatlar – xarajatlarning ishlab chiqarish miqyoslariga bog‘liq ravishda kattaligi o‘zgaradigan qismidir.

Yalpi xarajatlar – doimiy va o‘zgaruvchan xarajatlarning yig‘indisidir.

Narx ishlab chiqarishning yalpi xarajatlarini va muomala xarajatlarining o‘rnini qoplashi hamda ma’lum miqdordagi foyda olishni ta’minlashi kerak. Narxning maksimal chegarasi talab tomonidan belgilanadi. Narx qanchalik baland bo‘lsa, talab shunchalik past bo‘ladi va teskarisi. Ko‘pchilik tovarlar uchun narx oshganida talab ko‘rsatkichlari pastga qarab egilgan yoki to‘g‘ri chiziq bo‘ylab intiladilar obro‘ keltiradigan, ularga ega bo‘lish obro‘ sanaladigan tovarlar uchun bog‘liqlik ancha murakkab kechadi. Xaridlarining hajmi nuqtai nazaridan olganda xaridorlarning narxlar o‘zgarishini sezuvchanligi narxlarning egiluvchanligi bilan belgilanadi.

Narx ko‘pincha tovarning sifati bilan bevosita bog‘liqligiga amin bo‘lgan xaridorlarning ko‘zi oldiga tovarning ma’lum bir «obrazi»ni yaratadilar. Buning oqibatida narxning pasayishi xaridlar sonining oshishiga emas, balki kamayishiga olib kelishi mumkin, chunki xaridorlar bu tovarlarni sifati past deb hisoblaydilar.

Narxning aniq kattaligi kompaniyaning maqsadlari bilan belgilanadi.

Narxni belgilashning roli raqobatning holati va darajasiga bog‘liqdir.

Katta miqdordagi sotuvchilar va xaridorlar mavjud bo‘lgan bozorda kuzatiladigan sof (erkin) raqobat sharoitida narxga ongli ravishda, ataylab ta’sir qilish mumkin emas. U stixiyali ravishda shakllanadi. Cheklangan miqdordagi hatto bitta sotuvchi bo‘lgan monopolistik bozor tuzilmasida sotuvchilarning narxlarini o‘z xohishlariga ko‘ra, xohlaganlaricha, hech qanday cheklovlarsiz qo‘yishlari uchun sharoitlar yaratiladi.

Narxlar belgilash jarayonini izchillik bilan keluvchi quyidagi bosqichlarning yig‘indisi sifatida tasavvur qilish mumkin. Bular:

 vazifaning qo‘yilishi;

 talabni aniqlash;

 xarajatlarni baholash;

 raqobatchilarning narxlar va tovarlarini siyosiy tahlil qilish;

 narx belgilash usulini tanlash;

 uzul-kesil narxni belgilash.

Narxni belgilash usulini tanlashga quyidagi omillar ta’sir qiladi:

- bozorning aniq sharoitlari (monopoliyalashish darajasi, egiluvchanlik, xaridorlar doirasi);

- sotilayotgan mahsulotning holati (yangilik darajasi, boshqa tovarlar bilan o‘zaro almashinilinishi, patentlik himoyalanganlik darajasi).

- firmaning tarmoqdagi ahvoli (yetakchi yoki yetakchilikka da’vogar).

Narxni belgilar ekan, sotuvchi xaridorning narxni ruhiy-psixologik qabul qilish darajasini ham, albatta hisobga olishi kerak.

Firmalar standart yoki shaklini o‘zgartiruvchi narxlar siyosatini olib borishadi. Standart baholar – shunday baholarki, ular uzoq vaqt davomida o‘zgarmasdan qoladilar. Standart narxlar qo‘llanilayotgan holatda, agar firmaning xarajatlari oshib ketgan bo‘lsa, u narxni oshirishdan ko‘ra, o‘rash (upakovka)dagi mahsulotni miqdorini kamaytirishni afzal deb biladi. Shaklni o‘zgartiruvchi narxlar siyosati qo‘llanilganida narxlar xarajatlar, talab, raqobatchilarning narxlardagi o‘zgarishlarga javob beradilar, ularga qarab o‘zgaradilar.

Iste’molchini himoya qilish

Yakka tartibdagi iste’molchi bozorda tovarlar va xizmatlarni taqdim etuvchilar bilan aloqaga kirishganida juda noqulay vaziyatga tushib qoladi. Shaxsda ishbilarmonlik olamida texnik bilimlar yetishmay qolishi mumkin. Yakka iste’molchi aldanib qolmasligi yoki chalg‘itib qo‘yilmasligi uchun hukumat uni himoya qilish choralarini ko‘rgan.

Savdo va tovarlarni taqdim etish qoidalari

Qonunchilik taqdim etilayotgan tovarlarning juda bo‘lmaganda uchta shartga javob berishlarini talab qiladi:

 tovarlar sifatli bo‘lishlari lozim. Masalan, agar xaridor o‘ralgan kiyimni uyda ochganida unda teshik borligini aniqlasa, u yaroqsiz kiyimni qaytarib berish huquqiga ega bo‘lishi kerak;

 tovarlar o‘zlari mo‘ljallangan maqsadlarga javob berishlari kerak. Masalan, gazon o‘ruvchi uskuna o‘tni o‘rishi, idish yuvuvchi mashina idish-tovoqlarni yuvishi kerak va hokazo;

 tovar nimaga mo‘ljallanganligi va undan foydalanish usuli sotish joyida uning o‘ramasi (upakovkasi) ustida, yozilgan bo‘lishi yoki xaridor bu haqda sotuvchidan bilib olish imkoniga ega bo‘lishi kerak.

Mana shu shartlardan hatto bittasiga rioya etilmaganida xaridor o‘z pulini qaytarishni talab qilishga haqlidir. Sotuvchilar e’tiborli va madaniyatli, bo‘lishlari lozim. Xaridor o‘zi sotib olgan tovarni o‘rgangan va tovarning nuqsonlari xarid paytida unga namoyish qilingan hollarda u sotuvchiga hech qanday talab qo‘yishi mumkin emas.