Iqtisodiyot nazariyasi

Mazkur nazariyaga ko‘ra, valyutalar uch guruhga bo‘linadi:

1. 
   Yetakchi valyutalar (AQSH dollari va Buyuk Britaniya funt sterlingi).
   

2. 
   Qattiq valyutalar (rivojlangan 10 ta davlatning valyutalari).
   

3. 
   Yumshoq valyutalar (konvertirlanmaydigan valyutalar).
   

Fikrimizcha, mazkur qoida XX asrning 80-yillariga qadar amal qildi. Haqiqatdan ham, 1944 yilda tashkil topgan uchinchi jahon valyuta tizimida AQSH dollari va Buyuk Britaniya funt sterlingiga xalqaro zaxira valyutalari maqomi berilgan bo‘lsada, haqiqatda AQSH dollari xalqaro zaxira valyutasiga aylanib qoldi. Ya’ni, amaldagi jahon valyuta tizimining ishtirokchisi bo‘lgan boshqa barcha mamlakatlar milliy valyutalarining kursi AQSH dollariga nisbatan belgilanadigan bo‘ldi. Bundan tashqari, AQSH dollarining 1934 yildan 1974 yilga qadar qat’iy belgilangan narx bo‘yicha (1 unsiya = 35 dollar) cheklovlarsiz oltinga almashtirib berilishi va xalqaro miqyosda qat’iy belgilangan kurs rejimining joriy etilishi AQSH dollariga bo‘lgan yuksak ishonchni ta’minladi. Ammo 1976 yilda, oltinni demonetizatsiya qilish jarayoni rasman tugallangandan so‘ng, AQSH dollari kursining tebranishlari kuchaydi, bu esa, dollardan qochish tendensiyasini yuzaga keltirdi. Buning ustiga, yevroning muomalaga kiritilishi Yevropa valyuta tizimiga a’zo bo‘lgan mamlakatlar valyuta siyosatining AQSH hukumati va Federal zaxira tizimining (FZT) valyuta siyosatidan mustaqilligini ta’minladi. Shunisi xarakterliki, dunyoning ko‘plab mamlakatlari (Xitoy, Rossiya va boshq.) milliy valyutalarining kursini AQSH dollariga emas, balki yevroga, Yaponiya iyeniga, valyuta savatiga nisbatan aniqlamoqdalar.

J.M.Keyns nazariyasining boshlang‘ich tizimi, kichik ochiq iqtisodiyot asoslarini o‘zida mujassam etgan, kengaytirilgan IS-LM modeli hisoblanadi. Bu holatda muvozanat tovar va pul bozorida hamda valyuta bozorida ham hisobga olinadi. Ushbu modelning birlamchi variantlari asoschilari Mandell (1963) va Fleming (1962) hisoblanishadi. Mandell-Fleming (F-M) modeli asosida, valyuta kursini aniqlashning eng keng tarqalgan yondoshuvlaridan biri, odatiy to‘lov balansi modeli hisoblanadi. Uning mohiyati shundaki, sof tebranishlarda valyuta kursi chet el valyutasiga bo‘lgan talab va taklif oqimini muvozanatlashtiradi, ya’ni to‘lov balansi saldosi nolga teng bo‘ladi. Sof suzib yuruvchi valyuta kurslari holatida joriy operatsiyalar balansining har qanday ijobiy saldosi (chet el valyutasi taklifi oqimi) kapital balansi defitsitini aniq qoplashi kerak. Shunday qilib, valyuta kursini J.Keyns nazariyasiga ko‘ra modellashtirish joriy va kapital balanslari o‘zgarishlari darajasiga qarab aniqlanadi. Valyuta kursini keynscha uslubda aniqlash to‘lov balansiga ta’sir etuvchi boshlang‘ich va o‘zgaruvchi asoslar miqdorining ortishi natijasiga asoslanadi. J.Keynsning ochiq iqtisodiyot modeli doirasida valyuta kursini aniqlash to‘lov balansini muvozanatlashtirishga asoslangan valyuta bozoridagi muvozanatni ta’minlash taklifi muhim ahamiyat kasb etadi.
Shuni e’tiborga olish kerakki, M-F modelida savdo balansi joriy hisob balansiga teng, deb hisoblanadi va shuning uchun ham bu ikki balansdan hoxlagan birining ishlatilishi to‘g‘ri bo‘ladi. Savdo balansi, valyuta kursi va milliy emissiyaning funksiyasi hisoblanadi. Savdo balansi valyuta kursiga (milliy valyutaning bir birligini chet el valyutasining bir birligiga nisbati) nisbatan ijobiy funksiya hisoblanadi, bunda Marshal-Lerner shartining saqlanishi nazarda tutiladi, ya’ni valyuta kursi oshganda (milliy valyuta kursi pasaysa) savdo balansi yaxshilanadi. Savdo balansi milliy emissiyaga nisbatan manfiy funksiya hisoblanadi. Milliy emissiya ortganda import ham oshadi, deb hisoblanadi. Natijada savdo balansi yomonlashadi. Bunda xorijiy valyutalar emissiyasi darajasi o‘zgarmas, deb olinadi. Kapital harakati balansi foiz stavkasiga nisbatan ijobiy funksiya hisoblanadi, ya’ni aktivlar uchun foydaning o‘zgarmas me’yorlari saqlab qolingan sharoitda, milliy qimmatli qog‘ozlar daromadliligini ortishi kapital oqimining kuchayishiga olib keladi. Foiz stavkalari oshganda kapital oqimining darajasi uning egiluvchanligiga ko‘ra aniqlanadi.
Valyuta kursi milliy daromadga nisbatan ijobiy, foiz stavkasiga nisbatan salbiy funksiya hisoblanadi, ya’ni kursning ko‘tarilishi milliy daromadning o‘sishi va foiz stavkasining pasayishi natijasida ro‘y beradi. Milliy emissiyaga nisbatan kursning elastiklik darajasi qancha yuqori bo‘lsa, Marshal-Lerner shartlarining saqlanish darajasi qanchalik kam bo‘lsa, milliy emissiya oshirilganda valyuta kursining oshish darajasi shuncha yuqori bo‘ladi. Foiz stavkasi pasayishiga nisbatan valyuta kursining tushishi qanchalik yuqori bo‘lsa, kapitallar oqimi darajasi shunchalik yuqori va joriy operatsiyalar muvozanati yaxshilanishiga valyuta real kursi o‘sishining ta’siri shunchalik kam bo‘ladi. Bu esa valyuta kursining pasayishiga olib keladi.
Shunday xulosaga kelish mumkinki, milliy emissiyaning ko‘payishi milliy valyutaning kadrsizlanishiga olib keladi, natijada mamlakatda milliy valyutaning qadrsizlanishiga chek qo‘yish maqsadida kreditlarning foiz stavkalarini oshirishga to‘g‘ri keladi.
J.Keyns valyuta kursi nazariyasining izohi juda oddiy hamda real voqelikdan uzoqdir va o‘z oldiga valyuta kursi nazariyasi mohiyatini tushuntirishni osonlashtirishni maqsad qilib qo‘yadi. Uning istiqbolda rivojlanishi kamchiliklarni aniqlashga bog‘liqdir, ya’ni to‘lov balansiga izoh beruvchi u yoki bu o‘zgarishlarni hisobga olgan holda, kurs siyosatining yetarlicha samarali amalga oshirilmayotganligidan dalolat beradi.
J.Keyns nazariyasi cheklovlaridan biri bu milliy daromadning to‘lov balansiga ta’sir etishidir. Boshlang‘ich modelda milliy daromad faqatgina savdo balansiga ta’sir etadi. Haqiqatda esa milliy daromadning o‘sishi kapital harakati balansiga ham ta’sir etadi. Bunday sharoitda kapital harakati funksiyasini kengaytirish lozim.
To‘lov balansi muvozanati egri chizig‘i musbat egilishga ega bo‘lganda muvozanatga erishish uchun foiz stavkalarining o‘sishini, milliy daromadning oshishini ta’minlash lozim.
Demak, kapital harakati oqimining o‘sishi faqatgina milliy foiz stavkalari o‘sganda emas, balki milliy daromad o‘sganda ham vujudga keladi. Ushbu holatni izohlashda quyidagi yondoshuvlardan foydalaniladi:
portfelli balans nazariyasi nuqtai-nazariga ko‘ra izohlash;
nisbatan oddiylashtirilgan yondoshuv: iqtisodiy faollikni kengaytirishga olib keluvchi milliy daromadning ko‘payishi kapital oqimiga ijobiy ta’sir etadi.
Ikkinchi holatda biz milliy daromadni to‘lov balansiga bir-biriga qarama-qarshi bo‘lgan ikki xil ta’sirini ko‘rishimiz mumkin: bir tomondan savdo balansiga an’anaviy salbiy ta’sir (M-F modelidagi kabi), boshqa tomondan – emissiyani oshirish ehtimoliga ko‘ra kapital oqimiga ta’sir etish. Agar oxirgi natija ustunlik qilsa, masalan, milliy emissiyaga nisbatan importning elastikligi yuqori bo‘lsa va foiz stavkalari tushib ketganda to‘lov balansi muvozanatini tiklash uchun milliy emissiyani ko‘paytirish talab qilinsa u holda to‘lov balansi muvozanati egri chizig‘i M-F modelidan farqli o‘laroq manfiy egilishga ega bo‘ladi.
Agar daromadning kapital oqimiga ta’siri natijasi ustunlik qiladi, deb faraz qilinsa, unda milliy daromadning oshishida M-F modelidagi kabi valyuta qadrsizlanishi emas, balki uni ushlab turish holati kuzatiladi. Shunday qilib, valyuta bozorida muvozanat bo‘lishi uchun milliy daromadning o‘sishi foiz stavkalarining tushishi hisobiga qoplanishi kerak. Bu esa milliy valyuta kursining pasayishini faollashtiradi va to‘lov balansi muvozanatini tiklaydi.
Xulosa qilish mumkinki, M-F modelining bu o‘zgarishida J.M.Keyns nazariyasining asosiy xulosalaridan biri, ya’ni pulga bo‘lgan talab milliy daromadning ijobiy funksiyasi ekanligi tasdiqlanadi.
M-F modelining navbatdagi kamchiliklaridan biri - bu qisqa muddatli davrda ish haqi va narxlarning o‘zgarmasligi farazidir. O‘rta muddatli tahlil olib borish uchun ish haqi va narxlarni tenglashtirish asoslarini joriy etish lozim bo‘ladi. Yangi modelda yuqorida ko‘rsatilgan uch bozordan tashqari mehnat bozori ham ishtirok etadi. Valyuta bozori muvozanati tenglamasi, avvalo, real valyuta kursi va milliy emissiya darajasi bilan aniqlangan joriy operatsiyalar funksiyasidan farq qiladi. Pulga bo‘lgan talab tenglamasi pulga bo‘lgan real talab tushunchasini kiritilishi bilan o‘zgaradi, ya’ni pulga bo‘lgan yalpi talab narxlar darajasiga mutanosibdir.
Ish haqi to‘lovlari 1 ga teng darajada indeksatsiya qilinganda emissiya darajasi faqatgina real valyuta kursiga qarab aniqlanadi. Shunga muvofiq, agar real valyuta kursi oshsa, ya’ni real devalvatsiya yuz bersa, unda emissiya pasayishi kerak. Emissiya real valyuta kursiga nisbatan manfiy funksiyadir.
Yuqorida amalga oshirilgan tahlil natijalariga asoslangan holda xulosa qilish mumkinki, nominal valyuta kursi o‘zgarishi sharoitida real valyuta kursining o‘zgarishi milliy narxlarning o‘zgarish tezligi darajasiga bog‘liq bo‘ladi, ya’ni nominal devalvatsiya har doim ham real devalvatsiyaga olib kelmaydi. Masalan, milliy valyuta kursining o‘sish darajasi ichki narxlar o‘sish darajasidan yuqori bo‘lsa, unda real valyuta kursi pasayadi, ya’ni milliy valyutada ifodalangan import tovarlar narxi milliy tovarlar narxlariga nisbatan oshadi. Ichki narxlarni istiqbolda tenglashtirish (iste’mol va indeksatsiya darajasi 1 ga teng) import tovarlarning yalpi iste’mol mahsulotlari hajmidagi hissasiga bog‘liq ravishda import va milliy tovar narxlari o‘rtasidagi o‘zgarishlar davrida sodir bo‘ladi.
Agar valyuta kursining o‘sish sur’ati ichki narxlarning o‘sish sur’atidan past bo‘lsa, unda import tovarlarining narxlari milliy tovarlarning narxlariga nisbatan kamayadi, shunga muvofiq, nominal devalvatsiya bo‘lishiga qaramasdan real devalvatsiya sodir bo‘lmaydi va nihoyat, agar nominal valyuta kursining o‘sish sur’ati ichki narxlarning o‘sish sur’atiga teng bo‘lsa, unda real valyuta kursi o‘zgarmaydi.
Xulosa qilib aytganda, valyuta kursi xususidagi nazariyalarning qoidalarini qiyosiy tahlil qilish natijasida shakllantirilgan ilmiy xulosalardan milliy valyutaning barqarorligini ta’minlashning nazariy-uslubiy asoslarini takomillashtirishda foydalanish mumkin. Jumladan, F.Maxlupning import kvotalari mavjud bo‘lgan sharoitda mamlakat eksportiga xorijiy talabning elastikligi xususidagi xulosasi Respublikamiz amaliyoti uchun muhim ahamiyat kasb etadi.
Shuningdek, J.M. Keynsning tartibga solinadigan valyutalar nazariyasining valyuta kursi rejimlaridan foydalanish xususidagi qoidalari to‘lov balansini muvozanatlashtirish muammosi mavjud bo‘lgan o‘tish iqtisodiyoti mamlakatlari uchun amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan qoidalar hisoblanadi. Lekin, shu bilan birga, valyuta kursining ayrim qoidalari amaliyotda o‘zining yashovchanligini ko‘rsata olmadi. Jumladan, suzib yuruvchi valyuta kursi nazariyasining “suzib yuruvchi kurslardan foydalanish to‘lov balansini avtomatik tarzda muvozanatlashtirish imkonini beradi” degan qoidasi amaliyotda o‘zini oqlamadi.