Iqtisodiyot nazariyasi

2.Xalqaro valyuta tizimining rivojlanish shart-sharoitlari.
Valyuta so‘zi italyancha valuta so‘zidan olingan bo‘lib, ,,qiymat” degan ma’noni anglatadi. Har qanday mamlakatning milliy pul birligi uning milliy valyutasi hisoblanadi.
Xalqaro amaliyotda valyutalarning quyidagi turlari mavjud:

• 
  Erkin ishlatiladigan valyuta (freely usable currency) – to‘lov balansining joriy operatsiyalar bo‘limida valyutaviy cheklashlar bo‘lmagan mamlakatlarning milliy valyutalari.
  
• 
  Qattiq valyuta (hard currency) – iqtisodiy va siyosiy jihatdan barqaror hisoblangan mamlakatlarning almashuv kursi barqaror bo‘lgan valyutalari.
  
• 
  Yumshoq valyuta (soft currency) – xalqaro miqyosda to‘lov vositasi vazifasini bajara olmaydigan, ya’ni tashqi konvertirlikka ega bo‘lmagan valyutalar.
  
• 
  Xalqaro rezerv valyutalar (reserve currency) – dunyoning barcha mamlakatlarida xalqaro to‘lov vositasi sifatida qabul qilinadigan yetakchi valyutalar.
  

Yetakchi valyutalarga “xalqaro rezerv valyuta” degan maqomni Xalqaro valyuta fondi (XVF) ekspertlari beradi. XVF mezonlari bo‘yicha, xalqaro rezerv valyuta deganda davlatlarning xalqaro zaxiralari nominali aks ettiriladigan valyuta tushuniladi. XVF tomonidan hozirgi kunda AQSH dollari (USD), yevro (EUR), Buyuk Britaniya funt sterlingi (GBP), Yaponiya (JPY) iyeni va Shveysariya frankiga (CHF) xalqaro rezerv valyuta maqomi berilgan. AQSH dollari va Buyuk Britaniya funt sterlingiga xalqaro rezerv valyuta maqomi 1944 yilda, Bretton-vuds jahon valyuta tizimi shakllanayotganda berilgan edi. 1976-1978 yillarda Yamaykada bo‘lib o‘tgan xalqaro konferensiyada to‘rtinchi jahon valyuta tizimi tashkil topdi va unda yana ikkita valyutaga – Yaponiya iyeni va GFR markasiga xalqaro rezerv valyuta maqomi berildi. 1999-yilning 1-yanvaridan boshlab yevroning muomalaga kiritilishi doychemarkani muomaladan chiqib ketishiga sabab bo‘ldi va uning maqomi yevroga berildi.
Xalqaro rezerv valyutalar nominal almashuv kursining barqaror emasligi, ularni sezilarli diapazonlarda tebranayotganligi jahon valyuta tizimining dolzarb muammolaridan biri bo‘lib turibdi. Ayniqsa, AQSH dollari va yevroning nominal almashuv kurslarini tez-tez tebranib turishi kuzatilmoqda. AQSH davlat qarzining nisbatan katta ekanligi, savdo balansida katta miqdordagi defitsitning mavjudligi, davlat budjeti defitsitining katta ekanligi Federal zaxira tizimi (FZT) tomonidan amalga oshirilayotgan qayta moliyalash siyosatining moslashuvchanlik darajasining yuqori ekanligi dollarning nominal almashuv kursini sezilarli darajada katta diapazonlarda tebranishiga sabab bo‘lmoqda. Bu esa, o‘z navbatida, jahon valyuta tizimining barqarorligiga nisbatan salbiy ta’sirni yuzaga keltiradi.
Valyuta kursi (exchange rate, foreign exchange rate) – bir mamlakat valyutasining boshqa mamlakat valyutasida ifodalangan bahosidir. Valyuta kursiga oid ilk nazariyalardan biri valyutalarning xarid qobiliyati nazariyasi hisoblanadi va ushbu nazariya angliyalik iqtisodchilar D. Yum va D. Rikardolarning nazariy qarashlariga asoslanadi. D.Rikardoning fikriga ko‘ra, savdo balansining defitsiti funt sterling qiymatining pasayishiga olib keldi, valyutalarning xarid qobiliyati ularning muomaladagi miqdorining nisbati bilan belgilanadi.
Valyutalarning xarid qobiliyati nazariyasining asosiy qoidasi shundan iboratki, valyuta kursi ikki mamlakat valyutasining nisbiy qiymati bilan belgilanadi, o‘z navbatida, valyutalarning o‘zaro nisbiy qiymati esa, baholar darajasiga bog‘liqdir. Shunisi xarakterliki, mazkur nazariyaga ko‘ra, tovarlar va xizmatlarning bahosi muomaladagi pulning miqdori bilan belgilanadi.
Valyutalarning xarid qobiliyati nazariyasining asoschilari to‘lov balansining muvozanatlashgan holatini ta’minlash imkonini beradigan mo‘’tadil kursni aniqlash g‘oyasini ilgari suradilar. Shu sababli, ular, to‘lov balansini avtomatik tarzda o‘z-o‘zidan tartibga solinishiga ishonadilar.
Valyutalarning xarid qobiliyati nazariyasi ilmiy jihatdan birinchi marta shved iqtisodchisi G. Kassel tomonidan 1918-yilda asoslab berildi. Uning fikriga ko‘ra, mo‘’tadil savdo sharoitida shunday valyuta kursi shakllanadiki, bu kurs tegishli valyutalarning xarid qobiliyatini o‘zida aks ettiradi. G. Kasselning fikridan aniq ko‘rinib turibdiki, valyuta kursining shakllanishi bevosita valyutalarning xarid qobiliyati bilan bog‘liq va bunda asosiy e’tibor miqdoriylikka qaratiladi.
Valyutalarning xarid qobiliyati nazariyasida valyuta kursining shakllanishiga ta’sir qiluvchi ob’ektiv omillar va ularga Markaziy bank tomonidan ta’sir etish holatlari e’tiborga olinmagan. Holbuki, hozirgi davrda valyuta kursining shakllanish jarayoniga ta’sir qiluvchi omillar ichida siyosiy omillar, spekulyativ kapitallarning harakati kabi ob’ektiv omillar muhim rol o‘ynaydi.
Tartibga solinadigan valyutalar nazariyasining asoschisi J.M. Keyns hisoblanadi. Ushbu nazariyaning yuzaga kelishiga sabab bo‘lib, 1929-1933-yillarda yuz bergan jahon iqtisodiy inqirozi hisoblanadi. Jahon iqtisodiy inqirozi natijasida erkin raqobat va davlatning iqtisodiyotga aralashuviga chek qo‘yish g‘oyalarini ilgari surgan neoklassik maktablarning valyuta kursi xususidagi nazariy qarashlari o‘zlarining nobarqarorligini ko‘rsatdi. XX asrning 50-60- yillarida keynschilik rivojlangan davlatlarda asosiy iqtisodiy nazariyaga aylandi.
Suzib yuruvchi valyuta kurslari nazariyasi valyuta kursi xususidagi nazariyalar orasida o‘ziga xos o‘rin egallaydigan nazariya hisoblanadi. Ushbu nazariyaning asoschilari bo‘lib, neoklassik yo‘nalishga mansub bo‘lgan iqtisodchilar hisoblanadi. Ular jumlasiga M.Fridmen, F.Maxlup, A.Lindbek, G.Jonson, L.Erxard, G. Girsh, E.Dyurrlarni kiritish mumkin. Suzib yuruvchi valyuta kurslari nazariyasi namoyondalari suzib yuruvchi kurslar rejimini qattiq turib himoya qiladilar. Ularning fikriga ko‘ra, suzib yuruvchi kurslarning muhim afzalliklari quyidagilardan iborat:

• 
  to‘lov balansini avtomatik tarzda muvozanatlashtirish imkonini beradi;
  
• 
  milliy iqtisodiy siyosat usullari tashqi tazyiqsiz tanlanadi;
  
• 
  valyutaviy spekulyativ amaliyotlarni jilovlash imkonini beradi;xalqaro savdoni rag‘batlantiradi;
  

Valyuta kursini valyuta bozorida erkin shakllantirish imkonini beradi. M. Fridmenning fikriga ko‘ra, valyuta kursi talab va taklif asosida erkin shakllanishi va davlat uni tartibga solmasligi lozim. Ayni vaqtda, suzib yuruvchi valyuta kurslarining yuqorida qayd etilgan ijobiy jihatlari har doim ham amaliy ahamiyat kasb etmasligi, milliy valyutaning erkin suzish rejimida ham valyuta bozorini davlat tomonidan tartibga solishning saqlanib qolishi ayrim iqtisodchilar tomonidan e’tirof etildi. Masalan, J. Vaynerning fikriga ko‘ra, erkin bozor baholari dunyosida ham xorijiy valyutalar bozorini davlatning bevosita yoki bilvosita aralashuvisiz tasavvur qilish mumkin emas. Jahon iqtisodiyoti rivojlanishining hozirgi bosqichida milliy valyuta almashuv kursining keskin tebranishiga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida uning kursiga ta’sir etish, shu jumladan, valyuta intervensiyasini o‘tkazishning maqsadga muvofiqligi o‘z isbotini topdi. Spekulyativ kapitallarning xalqaro miqyosdagi oqimining kattaligi Markaziy banklarni shunga majbur qilmoqda.
Valyuta kursi xususidagi nazariyalardan yana biri belgilangan paritetlar va kurslar nazariyasi hisoblanadi. Mazkur nazariyaga ko‘ra, valyuta kursining o‘zgarishi to‘lov balansini tartibga solishning samarasiz usuli hisoblanadi. Chunki, xalqaro bozorlarda baholarning valyuta kurslarining o‘zgarishiga bog‘liq ravishda tebranishiga tashqi savdo yetarli darajada reaksiya bermaydi. Importga bo‘lgan talabning oshishi xorijiy valyutalarga bo‘lgan talabning oshishiga olib keladi. Bunda eksport va import muvozanatlashgan sharoitdagi almashuv kursi qisqa muddatli davriy oraliqqa mos keladi. Bu davrda ortiqcha talab miqdoridagi xorijiy valyuta bozorda mavjud bo‘lmaydi. Shu sababli, valyutaning bahosi oshadi va vaqtinchalik davriy oraliq xorijiy valyutalar taklifi va milliy valyutaning almashuv kursi o‘rtasidagi ta’sir jarayonida yuzaga kelmaydi.
Valyuta kursi xususidagi zamonaviy nazariyalardan biri sifatida F.Maxlupning “Valyuta kursi nazariyasi” deb nomlangan ilmiy ishini keltirish mumkin. F. Maxlup valyuta kursiga xorijiy valyutalar taklifining ta’sirini faqatgina tashqi savdo operatsiyalari misolida ko‘rib chiqqan. Uning tahlilida valyuta kursiga ta’sir qiluvchi boshqa omillar hisobga olinmagan. Taniqli iqtisodchi olim F. Maxlupning fikriga ko‘ra, eksport va importning hajmi o‘rtasidagi muvozanat ta’minlangan sharoitda xorijiy valyutalar taklifining o‘zgarishi milliy valyutaning almashuv kursiga ma’lum davriy oraliqdan so‘ng ta’sir qiladi. Agar bunday sharoitda importga bo‘lgan talab keskin oshsa, u holda, xorijiy valyutalar taklifi bilan milliy valyutaning almashuv kursi o‘rtasidagi bog‘liqlik borasida vaqtinchalik davriy oraliq yuzaga kelmaydi. Valyuta kursi nazariyalarining amaliy ahamiyatini baholash ularning yashovchanligi nuqtai-nazaridan muhim ahamiyat kasb etadi. Shu sababli, F.Maxlupning mazkur nazariy qarashini qay darajada amaliy ahamiyatga ega ekanligini baholash uchun O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyoti misolida, eksport va import o‘rtasidagi muvozanat sharoitida, valyutalar taklifining milliy valyuta kursiga ta’sirini ko‘rib chiqamiz. Respublikamizda 2002-2006-yillar mobaynida tashqi savdo aylanmasining ijobiy saldosi yillik o‘rtacha 1,1 mlrd. AQSH dollarini tashkil qilgani holda, so‘mning AQSH dollariga nisbatan o‘rtacha yillik qadrsizlanish sur’ati 6,5 foizni tashkil etdi. Agar F. Maxlupning nazariyasi har qanday iqtisodiy sharoitda real voqelikni aks ettirganida eksport-import o‘rtasidagi muvozanat ta’minlangan sharoitda milliy valyuta almashuv kursining keskin pasayishi kuzatilmagan bo‘lar edi. Holbuki, rivojlanayotgan mamlakatlarning ko‘pchiligida, shu jumladan, O‘zbekiston Respublikasida to‘lov balansi tushum va to‘lovlar summasining sezilarli qismi eksport operatsiyalaridan olingan tushumlar va import operatsiyalari bo‘yicha to‘lovlar summasiga to‘g‘ri keladi. Bunday sharoitda, eksport hajmining import hajmidan oshishi milliy valyuta kursi barqarorligini ta’minlovchi muhim omil bo‘lib hisoblanishi lozim.
Fikrimizcha, F.Maxlupning valyutalar almashuv kursi nazariyalarining evolyutsiyasiga qo‘shgan muhim hissasi shundaki, u xorijiy valyutalarga bo‘lgan talab va taklifning elastikligini hamda xorijiy valyutalarga bo‘lgan talabning o‘sishiga valyutalar taklifi elastikligining ta’sir mexanizmini asoslab berishga muvaffaq bo‘ldi. Uning fikricha, mamlakat eksporti bilan bog‘liq bo‘lgan xorijiy valyutalar taklifining o‘zgarishiga ta’sir qiluvchi asosiy omil boshqa mamlakatlarda importga nisbatan cheklovlarning joriy etilishi hisoblanadi. F.Maxlupning fikriga ko‘ra, bizning eksportga nisbatan xorijiy davlatlarning hukumatlari tomonidan importning barcha moddalari bo‘yicha kvotalarning joriy qilinishi xorijiy valyutalar bahosining o‘sishi natijasida mamlakat eksporti hajmining o‘sishiga, xorijiy valyutaga bo‘lgan talabning oshishiga olib kelmaydi. Bizning eksportga bo‘lgan xorijiy talabning elastikligi yoki boshqacha qilib aytganda xorijiy valyutalar taklifining elastikligi, u ma’lum darajaga yetgandan so‘ng, nolga teng bo‘ladi. Ushbu darajadan past holatda valyutalar taklifi mutlaqo noelastik bo‘ladi. Lekin xorijiy davlatlarning import bo‘yicha kvotasi qo‘llanilmaydigan import pozitsiyalari mavjudki, bizning esportyorlar mana shu ochiq kenglikda erkin harakatlanishlari, ya’ni xorijiy valyutalar bahosining o‘sayotganligi yoki pasayayotganligiga qarab, tovarlar va xizmatlar bahosini oshirishlari yoki pasaytirishlari mumkin.
F.Maxlupning fikriga ko‘ra, import bo‘yicha xorijiy davlatlar tomonidan o‘rnatilgan boj solig‘i stavkalari va almashuv kursining mavjud holati sharoitida ma’lum miqdordagi tovarlarni sotish mumkin bo‘lgan bo‘lsa, u holda, eksport qilinayotgan tovarlar miqdorini oshirish uchun xorijiy valyutalarning milliy valyutaga nisbatan bahosi oshishi lozim. Buning natijasida mazkur tovarlar xorijlik xaridorlar uchun arzonlashadi. Agar norezidentlar tomonidan sotib olinayotgan tovarlarning bahosida maxsus import poshlinalarining salmog‘i sezilarli darajada yuqori bo‘lsa va bu tovarlar milliy valyutada to‘lansa, u holda, xorijiy valyuta bahosining o‘sishi import tovarlari bahosining foiz nisbatida juda past darajada pasayishiga olib keladi. Bunday sharoitda bizning eksportga nisbatan xorijiy talab almashuv kursining o‘zgarishiga nisbatan past darajada ta’sirchan bo‘lib qoladi. Tovarlarni tashish va xorijda taqsimlash xarajatlarining eksportga ta’siri tariflarning eksportga ta’siri bilan bir xil bo‘ladi. Ya’ni, ushbu xarajatlar qanchalik katta bo‘lsa, talabning almashuv kursining o‘zgarishiga ta’sirchanligi shunchalik past bo‘ladi. F.Maxlup xorijiy davlatlarda ishlab chiqariladigan va ularning bozorlarida bizning eksport bilan raqobatlasha oladigan tovarlarning elastikligi qanchalik yuqori bo‘lsa, xorijiy valyutalar taklifining elastikligi ham shunchalik yuqori bo‘ladi, degan xulosaga keldi va uni quyidagicha izohlaydi: “mamlakatdan eksport qilinayotgan ayrim tovarlar xorijiy davlatlarda ham ishlab chiqarilishi mumkin.
Xorijiy xaridor uchun eksportimiz bahosining pasayishi xorijiy valyutaning dollardagi bahosining o‘zgarishi bilan birgalikda yuz beradi. Shuning uchun mamlakat eksport hajmining o‘sishi qisman bizning eksport bilan raqobatlashadigan xorijda ishlab chiqarilayotgan tovarlar hajmining qisqarishiga bog‘liq. Agar xorijda ishlab chiqarilayotgan tovarlarning taklifi juda elastik bo‘lsa, ya’ni ularni ishlab chiqarish hajmining qisqarishi bizning eksportyorlar taklifining kamayishidan kuchli bo‘lsa, u holda, bizning eksportyorlar xorijiy valyutadagi baholarni keskin pasaytirishlari lozim”.
F.Maxlupning fikriga ko‘ra, mamlakat eksportining ayrim moddalariga nisbatan xorijiy talabning elastikligi 1 dan past bo‘lsa, u holda, xorijiy valyutalar taklifi egri chizig‘i ijobiy bukilishga ega bo‘ladi, ya’ni chapdan o‘ngga tomon yuqoriga qarab harakatlanadi. Bunday sharoitda talab qilinadigan tovarlarning hajmi, ya’ni unga bo‘lgan talab, tovarlar bahosining pasayishi sharoitida, o‘sishi lozim. Ammo foizli nisbatda tovarlar hajmining o‘sish sur’ati baholarning pasayish suratidan past bo‘ladi. To‘lanadigan xorijiy valyutaning miqdori kamayadi, xorijiy
valyutalar taklifining elastikligi salbiyga aylanadi va uning taklifi egri chizig‘i chapdan o‘ngga tomon pastga qarab harakatlanadi. Bizning eksport moddalari bo‘yicha xorijiy bozorlardagi talabning elastikligi hatto 1 dan past bo‘lgan sharoitda ham jami eksportga bo‘lgan xorijiy talabning elastikligi, xorijlik ishlab chiqaruvchilar – raqobatchilar taklifining yetarli darajada elastikligi hisobiga, 1 dan yuqori bo‘lishi mumkin.
Importni qoplash uchun zarur bo‘lgan miqdordagi xorijiy valyutalarga bo‘lgan talab va taklif elastikligini boshqarish, F.Maxlupning fikriga ko‘ra, quyidagi to‘rt fundamental prinsipga asoslanishi lozim:

• 
  import qilinadigan tovarlarga bo‘lgan ichki talabning elastikligi qanchalik yuqori bo‘lsa, xorijiy valyutaga bo‘lgan talabning elastikligi ham shunchalik yuqori bo‘ladi;
  
• 
  ichki bozorda import qilinadigan tovarlar bilan raqobatlashadigan mamlakat tovarlari taklifining elastikligi qanchalik yuqori bo‘lsa, xorijiy valyutaga bo‘lgan talabning elastikligi shunchalik yuqori bo‘ladi;
  
• 
  xorijlik ishlab chiqaruvchilarning bizning import moddalari bo‘yicha taklifining elastikligi qanchalik yuqori bo‘lsa, xorijiy valyutaga bo‘lgan talabning elastikligi shunchalik yuqori bo‘ladi;
  

Xorijda ularning o‘z tovarlariga bo‘lgan talabning elastikligi qanchalik yuqori bo‘lsa, xorijiy valyutaga bo‘lgan talabning elastikligi shunchalik yuqori bo‘ladi, fikrimizcha, F. Maxlupning xorijiy valyutalarga bo‘lgan talab va taklif elastikligini boshqarish prinsiplari uning empirik tadqiqotlarining natijalariga asoslanadi va muhim amaliy ahamiyat kasb etadi. Masalan, F.Maxlup xorijiy valyuta bahosining o‘sishi va taklifning noelastikligi sharoitida, ya’ni xorijlik tovar ishlab chiqaruvchilar taklifining mamlakatning import moddalari bo‘yicha noelastikligi sharoitida, import hajmining keskin qisqarishi mumkinligini asoslab berdi. Mazkur qisqarish, uning fikriga ko‘ra, mamlakat importining yuqorida e’tirof etilgan moddalari bo‘yicha xorijda tovarlar iste’molining o‘sishi va ularning valyutasida tovarlar bahosining pasayishi hisobiga yuz beradi.
F.Maxlupning valyuta kursi nazariyasida valyutalarning almashuv kursi sifatida faqatgina nominal almashuv kursi olingan. Fikrimizcha, valyutalarning real almashuv kursining o‘zgarishi mamlakat eksporti va importi hajmining o‘zgarishiga bevosita va kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli, xorijiy valyutalarga talab va ular taklifining elastikligiga valyutalarning real almashuv kursining ta’sirini tadqiq qilish va tegishli ilmiy xulosalarni shakllantirish nafaqat rivojlangan sanoat mamlakatlari uchun, balki valyuta kursi siyosatini shakllantirishda yetarli nazariy-uslubiy asosga ega bo‘lmagan o‘tish iqtisodiyoti mamlakatlari uchun ham muhim amaliy ahamiyat kasb etadi. F. Maxlup tijorat banklari tomonidan xorijiy valyutalarni sotib olinishi va sotilishining muomaladagi pul massasiga ta’sirini tahlil qilar ekan, shunday xulosaga keldi: “majburiy zaxiralarni Markaziy bankning ixtiyoriga berib qo‘yish yetarli darajada moslashuvchan instrument hisoblanadi va tijorat banklariga, deflyatsiya samarasini yuzaga keltirmagan holda, xorijiy valyutalarni sotib olish va sotish imkonini beradi”. R. Mandellning fikricha, “inflyatsion gep va to‘lov balansining defitsiti foiz stavkalari va baholarning o‘sishiga olib keladi. Ayni vaqtda, defitsit valyuta zaxiralari miqdorining kamayishiga olib keladi”. Valyuta zaxiralarining kamayishi esa, Markaziy bankning kurs siyosatiga nisbatan salbiy ta’sirni yuzaga keltiradi. To‘lov balansining defitsiti valyuta zaxiralari miqdorining kamayishiga va tashqi muvozanat chizig‘ini chap tomondan yuqoriga qarab siljishiga olib keladi. Demak, milliy valyuta kursining barqarorligi Markaziy bank tomonidan ko‘riladigan chora-tadbirlarning ta’sir kuchiga bog‘liq.
R. Mandellning ushbu nazariy qoidasi o‘tish iqtisodiyoti mamlakatlari uchun amaliy ahamiyatga ega emas. Ushbu mamlakatlarda foiz stavkalari bilan milliy valyutaning almashuv kursi o‘rtasida bevosita bog‘liqlik mavjud emas. Buning sababi shundaki, birinchidan, milliy valyutadagi depozitlar va kreditlarning bozor stavkalari faqat milliy ssuda kapitallari bozorida shakllanadi; ikkinchidan, Markaziy bank milliy ssuda kapitallari bozori orqali depozitlar va kreditlarning foiz stavkalariga samarali ta’sir ko‘rsata olishi mumkin. Shu sababli, o‘tish iqtisodiyoti mamlakatlarida kreditlarning foiz stavkalari bilan milliy valyutaning nominal almashuv kursi o‘rtasida uzviy aloqadorlik kuzatilmaydi. Valyuta kursi xususidagi asosiy nazariyalardan yana biri “yetakchi valyutalar” nazariyasidir. Ushbu nazariyaning asoschilari bo‘lib, AQSHlik iqtisodchilar – J. Vilyams, A. Xansen, angliyalik iqtisodchilar –R. Xoutri, F. Grexemlar hisoblanishadi.