Ishda noanqlik sharoitidagi chiziqli tizim uchun maximin tipdagi terminal

MATEMATIKA FANLARINI O‗QITISHDA INNOVATSION VA AXBOROT 
TEXNOLOGIYALARIDAN FOYDALANISH 
Sharipova Sadoqat Fazlitdinovna 
O‗zbekiston Milliy universitetining Jizzax filiali 
 ―Amaliy matematika‖ kafedrasi katta oʻqituvchisi 
 
Annotasiya: Matematika oʻqitish vositalari orasida axborot texnologiyalari azaldan 
muhim oʻrinni egallab kelmoqda. Multimediali taqdimotlar, test snaryadlari, elektron darsliklar, 
funksiya grafiklari yoki geometrik jismlarni chizish uchun maxsus dasturlardan foydalanish 
matematika o‗qitish jarayonining ajralmas qismiga aylandi. Axborot texnologiyalarining doimiy 
rivojlanishi ushbu maqolada muhokama qilingan o'quv jarayonida ulardan foydalanishning 
boshqa variantlarini taklif qiladi. Interfaol mashqlar, mobil qurilmalar, interaktiv onlayn 
doskalar, aqliy xaritalar yaratish xizmatlari, mikrobloglar, toʻldirilgan reallikka asoslangan 
ilovalardan foydalanish matematika oʻqitish jarayoniga innovatsion yondashuvlarni amalga 
oshirish imkonini beradi. Ushbu maqolada ushbu imkoniyatlarni amalga oshirish imkonini 
beruvchi ilovalar tahlili berilgan, ularni o‗quv jarayonida qo‗llash yo‗nalishlari ko‗rib chiqilib, 
matematika o‗qitish jarayonida bilim faolligi va qiziqishini oshirish maqsadida ulardan 
foydalanish bo‗yicha uslubiy ko‗rsatmalar berilgan.

---

353 
Kalit soʻzlar: matematikani o‗qitish, o'qitishda innovatsion texnologiyalar, o‗qitishda 
axborot texnologiyalari, o‗qitishda onlayn xizmatlar, onlayn doskalar. 
Hozirgi vaqtda jamiyat axborot texnologiyalari kundalik hayot va kasbiy faoliyatning 
ajralmas qismiga aylanib borayotgan bosqichda. Shu bilan birga, ta‘lim tizimi ham chetda 
qolmayapti, chunki bu fuqarolarimizning raqamli iqtisodiyotga o‗tishga qanchalik tayyor 
bo‗lishiga bog‗liq. 
Ta‘lim muassasalarini raqamlashtirish doirasida zamonaviy texnologiyalarni individual 
fanlarni o'qitish jarayoniga, shu jumladan virtual va to'ldirilgan reallik asosida ishlaydiganlarga 
integratsiya qilish lozim, bu esa tegishli vakolatlarga ega yuqori malakali kadrlarni tayyorlash 
imkonini beradi. Bundan tashqari, axborot texnologiyalari sohasidagi zamonaviy ishlanmalardan 
foydalanish uzluksiz ta'lim tizimida alohida fanlarni o'qitish jarayonini faollashtirish, maktabdan 
universitetgacha va undan keyingi ta'lim darajalarini har tomonlama qurish imkonini beradi[1]. 
―Matematika‖ fan yo‗nalishi o‗quv jarayonida axborot texnologiyalaridan foydalanish 
uchun katta imkoniyatlar yaratadi. Ular o'quv jarayonining turli bosqichlarida (yangi materialni 
o'rganishda, ilgari o'rganilgan materialni mustahkamlash va tizimlashtirishda, bilimlarni va 
o'rganilgan faoliyat usullarini nazorat qilishda, materialni umumlashtirish va takrorlashda) va 
darslarning turli bosqichlarida (bilimni yangilashda, yangi materialni taqdim etish va hokazo) va 
albatta, o'quv jarayonining ajralmas qismi bo'lgan sinfdan tashqari mashg'ulotlarda qo‗llanilishi 
mumkin.
Matematika o'qituvchilarining ish tajribasini tahlil qilish matematika o‘qitish jarayonida 
an‘anaviy tarzda qo‘llaniladigan axborot texnologiyalarining asosiy vositalarini aniqlashga 
imkon beradi..Bularga quyidagilar kiradi[2]: 
- ko'pincha nazariy materialni o'rganish uchun foydalaniladigan multimedia taqdimotlari; 
- o'rnatilgan videokliplar, test savollari va o'z-o'zini nazorat qilish uchun savollarga ega elektron 
darsliklar; - algebrani o‗qitish jarayonida qo‗llaniladigan chizmachilik dasturlari (Exsel, 
AdvancedGrapher, MathCad va boshqalar); 
- geometriyani o'qitishda qo'llaniladigan virtual konstruktorlar ("Live Geometry", WinGeom, 
"Stereoconstructor" va boshqalar). 
Hozirgi kunda axborot texnologiyalarining o'quv jarayonida muvaffaqiyatli qo'llanilishi 
mumkin bo'lgan zamonaviy jadal rivojlanishi ushbu ro'yxatni sezilarli darajada yangilaydi. 
Zamonaviy axborot texnologiyalari vositalari nafaqat turli manbalardan tayyor ma'lumotlarni 
olish, balki mustaqil ravishda xulosalar chiqarish va natijalarni olish uchun ma'lumotlarni 
to'plash va tahlil qilish imkonini beradi, bu esa o'qituvchilar oldida turgan vazifalarga mos 
keladi. Matematika o‗qituvchilari bilan suhbatlar shuni ko‗rsatadiki, ularning aksariyati o‗quv 
jarayoniga zamonaviy axborot texnologiyalarini joriy etishga tayyor, ammo quyidagi 
qiyinchiliklar bu jarayonga to‗sqinlik qilmoqda: 
-zarur moddiy-texnik ta'minotning etishmasligi: maktablarda 
-zarur jihozlar majmuasi har doim ham mavjud emas (asosan informatika kabinetlari 
jihozlangan) yoki o‗quv jarayonida foydalaniladigan jihozlar axborot texnologiyalarining 
mavjud imkoniyatlarini ro‗yobga chiqarishga imkon bermaydi; 
- zamonaviy axborot texnologiyalarini qo'llash sohasida o'qituvchilarning (ayniqsa, o'rta va katta 
yoshdagi) zaruriy tayyorgarligi yo'qligi; 
- axborot texnologiyalaridan foydalanishga innovatsion yondashuvlarning uslubiy jihatdan 
yetarli darajada ishlab chiqilmaganligi, o‗quv materiallarini mustaqil tayyorlash va ishlab chiqish 
juda katta vaqtni talab qiladi, o‗qituvchida esa ko‗pincha yetarli vaqtbo‗lmaydi. 
Shu munosabat bilan axborot texnologiyalarining zamonaviy imkoniyatlarini o‗rganish 
va ularni maktabda, keyin esa o‗rta maxsus va oliy o‗quv yurtlarida matematika fanini o‗qitish 
jarayonida qo‗llash bo‗yicha uslubiy ko‗rsatmalar ishlab chiqish zaruratidan iborat muammo 
yuzaga keladi. 
Ushbu muammoni hal qilish bizga innovatsion texnologiyalarni o'quv jarayoniga tatbiq 
etish haqida gapirishga imkon beradi, bunda biz o'qituvchilar va talabalar o'rtasidagi o'zaro 

---

354 
munosabatlarning yangi usullaridan foydalanishni nazarda tutamiz, bu natijaga samarali 
erishishni ta'minlaydi[3].
Shunday qilib, matematikani o‗qitishda axborot texnologiyalaridan foydalanishga 
innovatsion yondashuvlar deganda biz o‗quv jarayonining barcha ishtirokchilarining 
interaktivligini, masofaviyligini va harakatchanligini ta‘minlovchi kompyuter dasturlari, maxsus 
ilovalar va internet resurslaridan foydalanishni tushunamiz. 
Shu bilan birga, shuni ta‘kidlash joizki, zamonaviy axborot texnologiyalaridan 
foydalanish o‗quvchilarda nafaqat ma‘lum bilim va fan ko‗nikmalarini, balki o‗rta maxsus va 
oliy ta‘lim muassasalarida o‗qishni davom ettirishda foydalanishi mumkin bo‗lgan zarur AKT 
kompetensiyalarini ham shakllantirish imkonini beradi[4].
Matematika oʻqitish jarayoniga axborot texnologiyalarini joriy etishning innovatsion 
yoʻnalishlaridan biri onlayn xizmatlardan foydalangan holda yaratilgan interaktiv mashqlarni 
ko‗rib o‗tamiz. 
Interfaol o'qitish usullari o'quv jarayonida o'quvchilarning nafaqat o'qituvchi bilan, balki 
bir-biri bilan kengroq muloqot qilishiga, shuningdek, o'quv jarayonida o'quvchilar faoliyatining 
ustunligiga qaratilgan o'zaro ta'sir shaklini anglatadi. 
Bugungi kunda pedagogik tadqiqotlar interfaol mashqlar va vazifalarning juda ko'p turli 
shakllarini taklif etadi: ijodiy va munozarali vazifalar, kichik guruhlarda ishlash, o'quv o'yinlari, 
POPS formulasi, loyiha usullari, aqliy hujum, oltita shlyapa, intervyu, keys usuli, trening va
SMART interaktiv texnologiyalari. 
Interfaol usullarni amalga oshirishda axborot texnologiyalaridan foydalanish darsning 
turli bosqichlarida yoki darsdan tashqari mashg‗ulotlarda qo‗llanilishi mumkin bo‗lgan maxsus 
interfaol mashqlarni yaratishni nazarda tutadi. Siz bunday mashqlarni maxsus kompyuter 
dasturlari (masalan, HotPotatoes va boshqalar) yordamida yoki Internetdagi onlayn xizmatlardan 
(LearningApps, Kahoot, Quizizz, Flippity va boshqalar) foydalanishingiz mumkin. Keling, 
ushbu xizmatlarning o'ziga xos xususiyatlarini va ularning matematikani o'qitishdagi 
imkoniyatlarini batafsil ko'rib chiqaylik. 
Ko'pgina interaktiv mashqlarni yaratuvchilar Web 2.0 xizmatlaridir va ularning funksionalligi va 
interfeysi vaqti-vaqti bilan yangilanadi. Ular yangi ma'lumotlarni taqdim etish yoki allaqachon 
olingan bilim va ko'nikmalarni sinab ko'rish uchun matn, formulalar, rasm va videolarni kiritish 
qobiliyatiga ega tayyor shablonlarga ega xizmatlar; krossvordlar, rebuslar va boshqotirmalarni 
yaratish xizmatlari; didaktik o'yinlarni yaratish xizmatlari va boshqalar. 
Ko'p sonli onlayn xizmatlar yordamida biz quyidagi xarakterdagi interaktiv vazifalarning 
butun to'plamini yaratishimiz mumkin: interaktiv ma'ruzani o'rganish va berilgan savollarga 
javob berish; test savollariga, viktorinalarga javob berish (bir yoki bir nechta to'g'ri javoblar 
bilan); vaqt jadvalini tuzish va boshqalar. 
Hozirda eng mashhurlaridan biri LearningApps xizmatidir (http://learningapps.org/). U 
nafaqat turli fanlar bo'yicha tayyor mashqlarning boy kutubxonasiga ega, balki tayyor 
shablonlardan foydalangan holda o'z vazifalaringizni yaratishga imkon beradi. 
Ushbu interaktiv mashq konstruktori yordamida o'rnatilgan savollarga ega video ma'ruza 
shablonidan foydalangan holda yangi materialni o'rganishni tashkil qilish mumkin (1-rasm) 

---

355 
1-rasm. LearningApps xizmatida tayyorlangan videoma‘ruzaga misol 
Materialni taqdim etishning bunday formati talabalar tomonidan uni qanchalik yaxshi 
o'rganganligini darhol kuzatish va uni mustahkamlash uchun keyingi ishlarni sozlash imkonini 
beradi. 
Shu bilan birga, shuni ta'kidlash kerakki, talabalarga videoma'ruza tomosha qilish 
jarayonida taqdim etiladigan topshiriqlar ham turli formatga ega bo'lishi mumkin: oddiy test 
topshiriqlari, boshqotirmalar ko'rinishidagi nostandart elementlar va hokazo (2-rasm). 
2-rasm. Videoma‘ruzaga topshiriq 
Dars davomida, shuningdek, darsdan tashqari mashg‗ulotlarda o‗quvchilar bilimini 
yangilash va nazorat qilish bosqichlarini tashkil etish bo‗yicha ushbu onlayn xizmatning 
imkoniyatlari yanada qiziqroq. Buning sababi shundaki, unda nostandart (o'yin) shaklida 
javoblar tanlovi bilan vazifalarni yaratishga imkon beruvchi juda ko'p turli xil andozalar mavjud. 
Shunday qilib, o'quv jarayonida interaktiv mashqlarni yaratish bo'yicha onlayn 
xizmatlardan foydalanish quyidagilarga imkon beradi: o'quv jarayonini o'quvchilarning shaxsiy 
xususiyatlari va ehtiyojlariga mos ravishda individuallashtirish; o'quv materialini o'quv 
faoliyatining turli usullarini hisobga olgan holda tashkil etish; vizual idrokni kuchaytirish va 
o'quv materialini o'zlashtirishni osonlashtirish; talabalarning kognitiv faolligini faollashtirish.