Ishi kafedrada dastlabki himoyadan o`tdi

Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot tuzish

Respublikamiz iqtisodiyotining jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvi jarayonida buxgalteriya hisobi va hisobotini isloh qilish respublikamizda mavjud shart-sharoitlardan kelib chiqqan holda, xalqaro standartlar doirasida tashkil etish va yuritishni talab etadi. Buxgalteriya hisobotlarini tuzishda, avvalo, hisob yuritish siyosatiga amal qilish lozim. Hisob yuritish siyosati deganda, xo’jalik yurituvchi su’yekt rahbarining buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotni tamoyil va me’yoriy qoidalariga mos ravishda yuritish va tuzish uchun qo’llaniladigan usullar majmui tushuniladi.
«Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlar va shuba xo’jalik jamiyatlariga sarmoyalarni xisobga olish» nomli 8-son BHMA shuba korxonalari, filiallari va vakolatxonalari bo’lgan korxonalar buxgalteriya hisobining asosiy umumlashtiruvchi hujjati bo’lgan konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotni tuzish, taqdim etish tartibini belgilab beradi. Buxgalteriya hisobining milliy standartlari O’zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya xisobi to’g’risida”gi qonuni asosida ishlab chiqilgan va O’zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobini me’yoriy jihatidan tartibga solish tizimining elementi bo’lib hisoblanadi. Ushbu standartda shuba xo’jalik jamiyatlariga investitsiyalarni bosh jamiyatning alohida moliyaviy hisobotida
hisobga olish tartibi ham ko’rib chiqilgan.²
Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot tuzishdagi asosiy qoidalar ularda aks ettiriladigan xo’jalik mablag’larini aktivlar deb e’tirof etish paytini aniqlash, bu aktivlarga nisbatan qo’llanilishi lozim bo’lgan ularni qiymatini aniqlash, shuningdek, aktivlar yuzasidan amalga oshiriladigan operatsiyalarning qiymatidagi boshqa o’zgarishlarni aniqlash va hisobga olishdan iborat bo’ladi.
Mamlakatimiz iqtisodiyotida eksport va import operatsiyalarini amalga oshiradigan, yirik ishlab chiqarish bilan shug’ullanuvchi korxonalar, o’z shuba, qaram korxonalariga ega bo’lgan xo’jalik yurituvchi su’yektlarning ko’payishi, koorporativ boshqaruv va uning asosidagi operatsiyalarning amalda keng joriy etilishi, buxgalteriya hisobi va tahlil borasida ilg’or xorijiy usullarning qo’llanilishi,
buxgalteriya hisoboti ma’lumotlarini umumlashtirish hamda hisobot shakllarining
respublika va xorijiy foydalanuvchilarga aniq va tushunarli bo’lishini ta’minlash yuzasidan amalga oshirilayotgan ishlar hisobot shakllarini konsolidatsiyalashgan
(umumlashtirilgan) hisobot shaklida tuzish va taqdim etish masalalarini to’g’ri tashkil
qilishning naqadar dolzarb ekanligini ifodalaydi.
Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot asosiy, shuba, hamkorlikda nazorat
qilinadigan va qaram jamiyatlar hisobotlarining ma’lumotlarini o’z ichiga oladi.
Shu
bilan birga, moliyaviy hisobot korxona mulkiy va moliyaviy holati, shuningdek, faoliyat natijalarini bir butun ifoda etilgan holda tuzilishi kerak. Bu murakkab
² Norbekov D. , Ochilov I . “Moliyaviy hisobotlarning xalqaro standartlari” o`quv –uslubiy qo`llanma 2019
vazifa
Bosh va shuba korxonalari guruhi jamiyatlari hisobotlari ma’lumotlarini birinchidan,
bosqichma-bosqich birlashtirish yordamida, ikkinchidan, jamiyat shaklidan qat’iy
nazar o’z usuli yordamida hal etiladi. Uchinchidan, har bir usul maxsus birlashtirish
tartibidan tashkil topadi. Bizningcha, konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotni tuzishni quyidagi uchta asosiy bosqichga ajratish maqsadga muvofiq:
I bosqich: O’tish hisobotini tuzish;

2. 
   bosqich: Konsolidatsiyalashgan balans va moliyaviy natijalar to’g’risidagi konsolidatsiyalashgan hisobotni gorizontal jamlash natijasida jamlangan ma’lumotlarga ega bo’lish;
   
3. 
   bosqich: Bevosita umumlashtirish.
   

Birinchi va ikkinchi bosqich bevosita umumlashtirishga tayyorgarlik ko’rishni
amalga oshiradi.
Birinchi bosqichni zarurligi shunga bog’liqki, aksariyat hollarda ya’ni hisob siyosatida Bosh va shuba korxonalari guruhining barcha jamiyatlari uchun yagona
bo’lgan talablarga qaramasdan, ularning hisoboti turli muddatlarda va turli valutada
tuzilishi, o’z tuzilmasi va bandlarini baholash bo’yicha (Masalan, Bosh va shuba korxonalari guruhining xorijiy jamiyatlari mavjud bo’lsa) bir-biridan farq qilishi mumkin. Bunday hisobotlarni ushbu farqlarni hisobga olmasdan umumlashtirish
qonunchilikka nomuvofiqdir. Mazkur vaziyatda bosh va shuba korxonalari guruhining muayyan jamiyati hisobotini o’tish hisobotini tuzish yordamida
birlashtirishga tayyorlash maksadga muvofiqdir. O’tish hisobotining maqsadi - Bosh va shuba korxonalari guruhi jamiyatlarining hisob yuritish siyosatidan chetga chiqqan hisobotini o’zgartirish va uni asosiy jamiyatning hisob siyosati yagona talablariga muvofiqlashtirishdir.
Ikkinchi bosqichda birlashtirilayotgan jamiyatlar hisoboti gorizontal ravishda
jamlanadi. Natijada har bir bandi birlashtirilayotgan jamiyatlar hisobotining tegishli
pozitsiyalari summasini ifoda etadigan umumiy balans paydo bo’ladi. Ushbu bosqichda konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotni tuzish tartibi va unga Bosh va
shuba korxonalari guruhining birlashtirilishi lozim bo’lgan barcha jamiyatlari rioya
qilishi ustidan alohida nazorat qilish zarur. Shuni ta’kidlash joizki, ushbu bosqich
faqat shuba va hamkorlikda nazorat qilinayotgan jamiyatlarga tegishli. Bundan tashqari, Shuba jamiyatining ma’lumotlari to’liq jamlansa, hamkorlikda nazorat qilinayotgan jamiyatlar ma’lumotlari faqat Bosh va shuba korxonalari guruhining
ishtirok etish hajmiga mutanosib ravishda jamlanadi.
Uchinchi bosqich balans va moliyaviy natijalar to’g’ristdagi umumlashtirilgan hisobot tuzishni o’z ichiga oladigan bevosita birlashtirishni ifodalaydi. Uning
maqsadi Bosh va shuba korxonalari guruhi jamiyatlari to’grisidagi axborotni yagona
iqtisodiy tuzilma sifatida taqdim etishdir. Buning uchun bosh va shuba korxonalari
guruhi ichidagi muomalalar va ularning natijalarini istisno qilishga yo’naltirilgan birlashtirishning aniq tartibi ishlab chiqilgan. Birlashtirish tartibi shuba va
hamkorlikda nazorat qilinadigan jamiyatlar uchun bir xil bo’lib, qaram jamiyatlar hisoboti ma’lumotlarini kiritishdan ancha farq qiladi. Birinchisiga quyidagilar kiradi:

1. 
   Kapitalni umumlashtirish.
   
2. 
   Majburiyatlarni (debitorlik, kreditorlik qarzlari) umlashtirish.
   
3. 
   Oraliq majburiyatlarni istisno qilish.
   
4. 
   Daromad va xarajatlarni umumlashtirish.
   
5. 
   Birlik nazariyasiga rioya qilish bilan bog’liq ba’zi bir husiyatlarni umumlashtirish
   

Dastlabki uchta tartib konsolidatsiyalashgan balansni tuzishga, to’rtinchisi esa moliyaviy natijalar hisobotiga taalluqli. Beshinchi tartib barchasiga tegishlidir.
Konsolidatsiyalashgan hisobotlarni tuzuvchi korxonalar quyi korxonalarning barchasi bo’yicha hisobot ma’lumotlari umumlashtirilib, ularning ma’lumotlari birgina konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotda o’z aksini topadi.
Milliy ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligi, korxona salohiyatining yuqori natijaviyligi ko’p jihatdan konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot ko’rsatkichlarining miqdoriy o’sishiga emas, balki ulardan olinadigan samarani oshirishga, ya’ni konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotda aks ettirilgan mablag’larning har bir so’miga to’g’ri keladigan mahsulot hajmini ko’paytirishga, ayniqsa eksport hajmini kengaytirishga bog’liqdir.
Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot - (konsolidatsiya inglizcha consolidate - birlashtirmoq, mustahkamlamoq) hisobot sanasidagi moliyaviy ahvolni
va xo’jalik yurituvchi jamiyatlar guruhining hisobot davri uchun moliyaviy natijalarni
aks ettiruvchi umumlashtirilgan ko’rsatkichlar tizimi hisoblanadi. Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot alohida moliyaviy hisobotlar, ya’ni xo’jalik
yurituvchi jamiyatlar guruhi har bir a’zosining umumlashtirish lozim bo’lgan
hisobotlarini umumlashtirish asosida tuziladi.Bosh va shuba korxonalari guruhi hisobotining tavsifi mantiqan Bosh va shubakorxonalari guruhi mazmuni va konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot maqsadidan kelib chiqadi. Chunki, konsernni mavjudligini aniqlovchi xususiyat Bosh korxonaning Bosh va shuba korxonalari guruhi jamiyatlarini muayyan darajada nazorat qilish imkoniyati hisoblanadi.
Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotning maqsadi Bosh va shuba korxonalari guruhining mulkiy va moliyaviy holati, shuningdek, uning faoliyati natijalarini alohida mustaqil iqtisodiy birlik, konsern misolida ko’rsatish hisoblanadi. Ushbu maqsadga muvofiq konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot tarkibi oddiy
jamiyat hisobotiga muvofiq kelishi lozim. Shuning uchun u o’z ichiga quyidagilarni
oladi:

• 
  konsolidatsiyalashgan balans;
  
• 
  moliyaviy natijalar to’g’risidagi konsolidatsiyalashgan hisobot;
  
• 
  pul oqimlari to’g’risidagi konsolidatsiyalashgan hisobot;
  
• 
  tushuntirish xati
  
• 
  izohlar.
  

Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotning bunday tarkibi BHХSda ham belgilab qo’yilgan. Shuni ta’kidlash joizki, umlashtirilgan moliyaviy hisobot tarkibi muayyan mamlakatlar hususiyatlaridan kelib chiqqan holda ajratilishi mumkin. Masalan, Germaniyada AQShdan farqli o’laroq pul oqimlari to’g’risidagi konsolidatsiyalashgan hisobot asosiy tarkibiy qism hisoblanmaydi. Respublikamizda konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotda moliyaviy hisobot shakllarining barcha turlari to’ldiriladi.
Bosh va shuba korxonalari guruhi hisobotining tarkibi Yevropa mamlakatlarida
konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot tuzishning umumiy qoidalarini
aniqlaydigan
YIHning 7-yo’riqnomasiga muvofiq, o’z ichiga buxgalteriya balansi, foyda va zararlar to’g’risidagi hisobotni oladi hamda konsern moliyaviy holati to’g’risidagi
hisobot bilan to’ldiriladi. Bunda bosh korxona tashabbus tarzida pul oqimlari to’g’risidagi hisobotni qo’shimcha tuzishi, shuningdek, konsern moliyaviy hisobotini
o’zaro bog’liq korxonalar boshqaruvi rahbariyatining ma’ruzasi bilan to’ldirilishi mumkin.³
Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlarni tuzishda birlashtirish ob’yektlari
yoki birlashtirish doirasi ya’ni Bosh va shuba korxonalari guruhi hisobotiga kiritilishi
lozim bo’lgan jamiyatlarni aniqlash ancha murakkab hisoblanadi.
Korxonalar o’rtasidagi muomalalarni e’tiborga olmagan holda hisobotning bir
turdagi ko’rsatkichlarini jamlanishi ikki xil hisob paydo bo’lishiga, xo’jalik mablag’lari qiymatining, hisobot foydasi hajmining o’sishiga olib kelar edi. Shu sababli jamlanma hisobotdan foydalanishda moliyaviy va mulkiy holatni, shuningdek, birlashma faoliyatining amaldagi samarasini baholab bo’lmas edi. Mulkchilikning aksionerlik shakli va xususiylashtirish, moliya bozorlarining shakllanishi korxonalarning bosh va shuba korxonalari guruhiga birlashishida muhim
omil bo’ldi. Birlashish natijasida bir necha jamiyatlar Bosh va shuba korxonalari guruhlari - konsernlar, konsorsiumlar, xolding kompaniyalari paydo bo’lgach,
«hisobot tuzishga nisbatan yangi, alohida shartlar qo’yila boshlandi». Yangi tuzilma



³ Boshqaruv hisobi: darslik/ B.A.Xasanov 2013
hisoblangan bosh va shuba korxonalari guruhi hisobotini tuzishning nazariy va amaliy asoslarini yaratish dolzarb ahamiyat kasb etdi. Hisobotning ushbu turi umumlashtirilgan (buxgalteriya) hisoboti deya yuritilib, ko’p vaqtdan buyon g’arb
olimlari tomonidan tadqiq kilinmoqda, ko’p jihatlar ishlab chiqilgan. qayd etilganidek, mamlakatimizdagi birlashmalar va vazirliklarning jamlanma hisobotlari
va hozirgi ma’nodagi konsolidatsiyalashgan hisobot bir-biridan farq qiladi.
Ÿtmishda
bizning mamlakatimizda umumlashtirish muammolari batafsil o’rganilmagan, zero
bu hol mavjud tizimning iqtisodiy va siyosiy-huquqiy talablariga mos kelmas edi.
Shunday qilib, rejali iqtisodiyotga xos bo’lgan jamlanma hisobot bilan konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot o’rtasidagi farq birinchidan, ularning maqsadli yo’naltirilishida bo’lsa, ikkinchidan hisobotlarni tuzish usullari va ko’rsatkichlar tarkibiga bog’liq. O’xshash jihatlari shundaki, hisobotning har ikkala
turi o’zaro bog’liq tashkilotlarning yaxlit hisobotidir.
Bosh korxonaning o’z faoliyati haqidagi buxgalteriya hisoboti va shuba korxonalar bilan birgalikdagi umumlashtirilgan moliyaviy hisobot o’ziga xos qoidalar
bo’yicha tuziladigan ikki xil hisobot shaklidir.
Ikkinchidan, jamlanma hisobot nafaqat shuba, balki qaram korxonalar ma’lumotlarini ham qamrab oladi. Shu sababli bosh korxona o’z hisobotidan tashqari
nafaqat o’zining, balki shuba va qaram jamiyatlar ma’lumotlarini qamrab oladigan
konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlar tuzishi maqsadga muvofiqdir.
Bundan tashqari, jamlanma hisobotning boshqa ayrim kamchiliklari ham bor.
Masalan, biror jamiyatni shuba korxonalari guruhiga kiritish, umumlashtirish
uslubiyotini tavsiflash va shu kabilarning mezoni juda yuzaki tushuniladi. Ayni paytda Bosh va shuba korxonalari guruhi hisobotiga nisbatan
«konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot» atamasining maqsadga muvofiqligi:

• 
  konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotni tuzishda aniqlik va qisqalik
  
• 
  ta’minlanadi;
  
• 
  ushbu atama amaliyotda keng qo’llanilmoqda va noaniqlikka olib kelmaydi;
  
• 
  bunday nom xalqaro amaliyotda qo’llaniladigan atamaga mos keladi.
  
• 
  Umumlashtirish maqsadida bosh va shuba korxonalari guruhini bosh korxonaga qaram jamiyatlardan iborat yagona iqtisodiy tuzilma sifatida baholab,
  

bosh korxonaga qaram barcha jamiyatlarning aktiv va passivlari, daromad va xarajatlari umumlashtirilishi lozim. Mazkur jamiyatlar qatoriga turli mamlakatlarda
joylashgan, faoliyatning barcha huquqiy shakllaridagi konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotni har xil usullar hamda turli hisobot muddatidan foydalangan holda tuzadigan jamiyatlar va korxonalar kiradi.
Bosh korxonaning bosh va shuba korxonalari guruhning qolgan jamiyatlariga
muayyan darajada ta’sir qilishi konsern mavjudligining asosiy belgisi hisoblanar
ekan, xalqaro amaliyotda ushbu ta’sir quyidagi uchta turli darajaga bo’linadi:

1. 
   hal qiluvchi ta’sir,
   
2. 
   hamkorlikdagi ta’sir,
   
3. 
   ahamiyatli ta’sir.
   

Тa’sir (nazorat) - jamiyatning moliyaviy va tezkor faoliyatini moliyaviy yoki nomoliyaviy xususiyatga ega iqtisodiy foyda olish maqsadida boshqarish
imkoniyatidir.
Hal qiluvchi ta’sir - bu iqtisodiy siyosatni aniqlash imkonini beradigan va shuba korxonasi, bosh korxona tomonidan boshqaruv qarorlarni so’zsiz qabul qilinishini ta’minlaydigan nazoratdir.
Ahamiyatli ta’sir moliyaviy va rasmiy qarorlarni hal etishda ishtirok etish imkonini beradi, biroq, hal qiluvchi ta’sirdan farqli ravishda ularni aniqlamaydi. BHХSga ko’ra, bosh va shuba korxonalari guruhining jamiyatlari uchta alohida jamiyatga bo’linadi: shuba, birgalikda nazorat qilinadigan va qaram jamiyatlar. Shunday qilib, shuba va qaram jamiyatlar bosh va shuba korxonalari guruhi (konsern,
korporotiv oila) a’zolari hisoblanadi. Qaram jamiyatlar birlashish maqsadlariga qarab, bevosita qaram va qo’shma (hamkorlikda nazorat qilinadigan) jamiyatlarga
bo’linadi.
Yuqorida bosh va shuba korxonalari guruhi jamiyatlarining ularga bosh korxona ta’siri darajasidan qat’iy nazar bo’linishini ta’kidlagan edik. Biroq, bunda
muayyan jamiyatga ta’sir darajasini aniqlaydigan mezonlar yoki belgilar aniqlanmagan edi. quyida BHХS tarkibidagi ob’yektiv belgilar tahlil qilinadi.
Mazkur
belgilarga muvofiq hal qiluvchi, hamkorlikdagi va ahamiyatli ta’sir o’rtasidagi bo’linishni keltirish mumkin.
Agar bosh korxona shuba aksionerlik korxonasi ovozlarining yarmidan ko’piga
yoki mas’uliyati cheklangan jamiyat shaklida tashkil etilgan shuba jamiyati ustav
kapitalining yarmidan ko’piga ega bo’lsa umumiy holatda hal qiluvchi ta’sirning mavjudligi taxmin qilinadi. Chunki, shunday vaziyatlar bo’ladiki, ovozlar yoki kapitaldagi ulushning ko’pligiga qaramasdan bosh korxona shuba jamiyatiga
(masalan, uning Nizomida cheklanish qayd etilgan bo’lsa) hal qiluvchi ta’sir ko’rsata
olmaydi. IAS (BHХS) qoidalariga muvofiq, bunday jamiyatlar birlashtirilayotganda
shuba jamiyati hisoblanmaydi. Ayni paytda, teskari holat ham paydo bo’lishi mumkin. Bunda Bosh korxona shuba jamiyatda ovozlarning yarmidan kamiga ega
bo’ladi ya’ni:

• 
  aslida boshqa aksiyadorlar bilan shartnoma asosida ovozlarning yarmidan ko’piga ega bo’lsa;
  
• 
  ushbu jamiyatga shartnoma (g’arbda "Hukmronlik to’g’risida shartnomalar" deb nomlangan) asosida yoki Nizom qoidasiga muvofiq hal qiluvchi ta’sir ko’rsatish imkoniga ega bo’lsa;
  
• 
  boshqaruv a’zolarining aksariyat qismini tayinlash yoki chaqirish imkoniga ega bo’lsa;
  
• 
  ko’pchilik qaroriga ta’sir qilish ya’ni Boshqaruv va shunga o’xshash organ yig’ilishida o’z siyosatini o’tkazish imkoniyatiga ega bo’lsa.
  

Bunday holatlarda Bosh korxona aslida hal qiluvchi ta’sir qilishni amalga oshirgani sababli bu jamiyatlar shuba jamiyatlari sifatida ko’rib chiqiladi.
Amaliyotda, ishtirok etish tizimi tarmoqlarga bo’linishi ya’ni bunda bitta
Shuba jamiyati o’z navbatida boshqa jamiyatlarga ega bo’lish holatlari uchrab turadi.
Shuningdek, o’ziga xos kichik korxonalar ham paydo bo’ladi. Ushbu korxonalar shuba, qaram yoki hamkorlikda nazorat qilinadigan bo’lishi. Muayyan kichik korxonalar qaysi turga kirishini aniqlash uchun quyidagi qoidaga amal qilish kerak:
bosh korxona ovozlarning foizini yoki nabira kompaniya kapitalidagi ulushini aniqlashda kompaniya ovozlari (ulushi) uning shuba kompaniyalariga tegishli ovozlar
ulushi bilan qo’shilishini hisobga olish lozim.
Odatda, jamiyatlar ikkita katta Bosh va shuba korxonalari guruhiga bo’linadi: birlashtirishning tashqi doirasi jamiyati va ichki doirasi jamiyati.
Bosh va shuba korxonalari guruhi ichki doirasiga yaqin bo’lgan dastlabki tuzilma Shuba jamiyatlari hisoblanadi. Chunki asosiy jamiyat ularga hal qiluvchi ta’sir ko’rsatish orqali to’liq nazorat qiladi. Iqtisodiy nuqtai-nazardan qaraganda mazkur jamiyatlar konsernning tashkiliy qismini hosil qiladi. Aynan shu sababli, shuba jamiyatlarining moliyaviy hisoboti konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotga
to’liq umumlashtirish usuli yordamida kiritiladi, ya’ni ulardan to’liq hajmda foydalaniladi. Bunda umumlashtirish jarayonlariga quyidagilar kiradi: kapitalni umumlashtirish, «majburiyatlarni» (debitorlik, kreditorlik qarzlarini va rezervlarni)
umumlashtirish, «oraliq natijalarni» chiqarib tashlash, daromad va xarajatlarni umumlashtirish. Ushbu holatda shuba jamiyatlari birinchi ichki doira-to’liq umumlashtirish doirasini ifoda etadi.

2. 
   Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotni tuzish uslubiyoti
   

Iqtisodiyotda chuqur tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish, ishlab chiqarishni

doimiy ravishda modernizatsiyalash va texnologik jihatdan yangilab borish iqtisodiyotni isloh etishning strategik vazifalaridir. Bu strategik vazifalarni amalga
oshirishda shuba korxonalari, filiallari va vakolatxonalari bo’lgan xo’jalik yurituvchi
su’yektlar tomonidan buxgalteriya hisobi ma’lumotlarini konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlar asosida umumlashtirishni yo’lga qo’yish va ularni to’g’ri
tashkil
etish hamda qoida va tamoyillarga muvofiq tuzishga to’g’ri keladi.
Bu esa ko’p jihatdan shuba korxonalari, filiallari va vakolatxonalari bo’lgan xo’jalik yurituvchi su’yektlarda quyi tashkilot va korxonalarning buxgalteriya hisobi
va hisobotini to’g’ri tashkil qilish va yuritishga, ularning ma’lumotlarini belgilangan
tartib va bosqichlar asosida to’g’ri hisobga olish hamda ularni to’g’ri umumlashtirishni optimal variantda tashkil etishga bog’liqdir. Buni shunday izohlash
mumkinki, ushbu tizimda milliy standartlarning amaliyotga kiritilishi tegishli korxonalarda bu turdagi hisobot shakllarini tuzishning yangicha tartibini belgilab
bermoqda.
Ushbu qoidalar doirasida konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotni tuzish tashkil etiladi va amalga oshiriladi. Hisob tamoyillari va standartlari konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot tuzishda asos bo’lish bilan birgalikda,
Respublikada konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotning yagonaligini ta’minlanishiga xizmat qiladi. O’zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi qonunining 17-moddasida shunday deyiladi:⁴

1. 
   “Shuba korxonalari, filiallari va vakolatxonalari bo’lgan korxonalar konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot tuzadi.
   
2. 
   Shuba korxonalarga qo’shilgan hissalar bosh korxonaning moliyaviy hisobotida uning moliyaviy qo’yilmalari sifatida aks ettiriladi.
   
3. 
   Yuridik shaxslar o’z filiallari, vakolatxonalari va boshqa tarkibiy
   

bo’linmalarini mustaqil balansga ajratishlari mumkin bo’lib, ularning balanslari va



⁴ O'zbekiston Respublikasi “Buxgalteriya hisobi to`g`risida” gi Qonuni 1996 – yil.
boshqa hisobot shakllarini o’zlarining konsolidatsiyalashgan hisobotiga kiritishlari
shart.

4. 
   Konsolidatsiyalashgan hisobotga bosh korxona, uning shuba korxonalari, filiallari va vakolatxonalarining moliyaviy hisobotlari ilova qilinadi.
   
5. 
   Konsolidatsiyalashgan hisobot buxgalteriya hisobi standartlariga muvofiq tuziladi.
   
6. 
   Ushbu moddaning talablari vazirliklar, idoralar va byudjet tashkilotlarining jamlama moliyaviy hisobotiga nisbatan tatbiq etilmaydi.
   
7. 
   Bozor iqtisodiyoti sharoitida shuba korxonalari, filiallari va vakolatxonalari bo’lgan xo’jalik yurituvchi su’yektlar moliya-xo’jalik faoliyatini buxgalteriya hisobini umumlashgan ma’lumotlarini aks ettirishda konsolidatsiyalashgan moliyaviy
   

hisobotlarning o’rni nihoyatda kattadir.
Shuba korxonalari, filiallari va vakolatxonalari bo’lgan korxonalar konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisoboti, shuba korxonlarga qo’shilgan bosh korxona ulushini hisobotlarda aks ettirilish tartibi, yuridik shaxslar o’z filiallari, vakolatxonalari va tarkibiy bo’linmalarini mustaqil balansga ajratish va ularni bitta
umumlashgan hisobotda aks ettirilishi, konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlarga
asos bo’luvchi buxgalteriya hujjatlari, konsolidatsiyalashgan hisobotlarni tuzish va
uning usullari, ma’lumotlarni jamlash, konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlarni
taqdim etish, shuba xo’jalik jamiyatlariga investitsiyalarni bosh jamiyatning alohida
moliyaviy hisobotida hisobga olish tartibini belgilab beradi. O’zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi Qonuni, O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002-yil 25-iyundagi 227-sonli “Statistika va
moliya hisobotini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarori,
«Hisob yuritish siyosati va moliyaviy hisobot» nomli 1-son BHMA,
«Konsolidatsiyalashgan moliyaviy xisobotlar va shuba xo’jalik jamiyatlariga sarmoyalarni xisobga olish» nomli 8-son BHMA, «Хo’jalik yurituvchi su’yektlar moliyaviy-xo’jalik faoliyatining buxgalteriya hisobi schyotlari rejasi va uni qo’llash
bo’yicha yo’riqnoma» nomli 21-son BHMA kabi me’yoriy huquqiy hujjatlar tashkil
etadi va bu me’yoriy huquqiy hujjatlar asosida konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlarni tuzish, taqdim etish tartibi va qoidalari amalga oshiriladi.
«Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlar va shuba xo’jalik jamiyatlariga sarmoyalarni hisobga olish» nomli 8-son BHMA hamda buxgalteriya hisobi va auditning milliy standartlarini ishlab chiqilishi buxgalteriya hisobi ma’lumotlarini
umumlashtirib ko’rsatishda konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot, ularni tuzish va
foydalanuvchilarga taqdim etishning yangicha tartibini belgilab berdi.
Respublikamiz iqtisodiyotining jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvi jarayonida buxgalteriya hisobi va hisobotini isloh qilish respublikamizda mavjud
shart-sharoitlardan kelib chiqqan holda, xalqaro standartlar doirasida tashkil etish va
yuritishni talab etadi. Buxgalteriya hisobotlarini tuzishda, avvalo, hisob yuritish siyosatiga amal qilish lozim. Hisob yuritish siyosati deganda, xo’jalik yurituvchi su’yekt rahbarining buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotni tamoyil va me’yoriy
qoidalariga mos ravishda yuritish va tuzish uchun qo’llaniladigan usullar
majmui tushuniladi.
«Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlar va shuba xo’jalik jamiyatlariga sarmoyalarni xisobga olish» nomli 8-son BHMA shuba korxonalari, filiallari va vakolatxonalari bo’lgan korxonalar buxgalteriya hisobining asosiy umumlashtiruvchi
hujjati bo’lgan konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotni tuzish, taqdim etish tartibini belgilab beradi. Buxgalteriya hisobining milliy standartlari O’zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya xisobi to’g’risida”gi qonuni asosida ishlab chiqilgan
va O’zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobini me’yoriy jihatidan tartibga solish tizimining elementi bo’lib hisoblanadi. Ushbu standartda shuba xo’jalik jamiyatlariga investitsiyalarni bosh jamiyatning alohida moliyaviy hisobotida hisobga
olish tartibi ham ko’rib chiqilgan.⁵
Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot tuzishdagi asosiy qoidalar ularda aks
ettiriladigan xo’jalik mablag’larini aktivlar deb e’tirof etish paytini aniqlash, bu aktivlarga nisbatan qo’llanilishi lozim bo’lgan ularni qiymatini aniqlash, shuningdek,
aktivlar yuzasidan amalga oshiriladigan operatsiyalarning qiymatidagi boshqa o’zgarishlarni aniqlash va hisobga olishdan iborat bo’ladi.
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, Shuba jamiyatlarini to’liq birlashtirishda shuba jamiyatining 100 %dan kamroq kapitaliga ega bo’lgan ozchilik ulushi moddasini alohida aks ettirish muhimdir. Ozchilik ulushi (boshqa ishtirokchilar ulushi) deganda bosh va shuba korxonalari guruhi shuba jamiyatlarining kapitali yoki



⁵ «Hisob yuritish siyosati va moliyaviy hisobot» nomli 1-son BHMS
aktivlari hajmida, shuningdek, uning tarkibiga kirmaydigan jamiyatlarga tegishli va
ularning foizli ishtirokidan qat’iy-nazar ko’zda tutilgan daromadlari yoki xarajatlari
tushuniladi. Ushbu bandni o’z mablag’i sifatida (Birlik nazariyasini qo’llagan holda)
yoki qarz kapitali sifatida (Manfaatlar nazariyasini qo’llagan holda) ko’rib chiqish
mumkin.
Ikkinchi tuzilma yoki ichki birlashtirishning ikkinchi doirasida Bosh korxonaning ta’sir darajasi qo’shma jamiyatda shuba jamiyatiga nisbatan kamroq
bo’lib, u jamiyatning ishtirok ulushi bilan aniqlanadi. Demak, bosh va shuba korxonalari guruhiga hamkorlikda nazorat qilinayotgan (qo’shma) jamiyatdagi asosiy
jamiyat ishtirok etish ulushining ma’lum bir qismigina tegishlidir. Shuning uchun,
konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotga hamkorlikda nazorat qilinayotgan jamiyatlar moliyaviy hisoboti mutanosib birlashtirish usuli orqali kiritiladi. Bu usul
shuba jamiyatlarini to’liq umumlashtirish usuliga o’xshash, faqat uning quyidagi
o’ziga xos xususiyati mavjud:
-qo’shma jamiyat yoki hamkorlik faoliyatining aktiv va majburiyatlari, barcha xarajatlari hamda daromadlari kiritiladi;
-kapitalni umumlashtirish uchun sotib olish usuli qo’llaniladi, ayni paytda birlashtirish usulidan foydalanishga yo’l qo’yilmaydi;
-ozchilik ulushi hisobga olinmaydi va aks ettirilmaydi (bu balans bahosi va yangi qiymat usullarini bir-biriga mos kelishiga olib keladi).
Bosh va shuba korxonalari guruhi qo’shma jamiyati va jamiyatlari o’rtasidagi muomalalar bosh korxonaning ishtirok etish ulushiga mutanosib ravishda konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotdan chiqariladi.
Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotni tuzish oldidan shuba jamiyat sof daromadida shuba jamiyat xo’jalik faoliyatining sof daromadlari (zararlari) hamda
sof aktivlarining bosh jamiyatning bevosita yoki bilvosita shuba jamiyatlardagi ishtiroki ulushiga to’g’ri kelmaydigan kamchilik ishtirokining bosh jamiyatga tegishli
sof daromad miqdorini aniqlash hamda kamchilik ishtiroki ta’sirida guruhning daromadini kamaytiradigan ulushni aniqlash lozim. Kamchilikning ulushi konsolidatsiyalashgan balansda majburiyatlar va o’z sarmoyasidan alohida ko’rsatilishi, shuningdek, guruhlar daromadida kamchilik ulushi ham alohida ko’rsatilishi uchun ma’lumotlar umumlashtirishdan oldin tayyorlanishi lozim. Agar biror shuba jamiyatning moliyaviy hisoboti (masalan O’zbekistondan tashqarida joylashgan shuba jamiyatning moliyaviy hisoboti) konsolidatsiyalashgan
moliyaviy hisobot tuzilgan hisobot davri uchun tuzilgan bo’lib, lekin konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotning hisobot vaqtidan farq qiladigan hisobot
sanasida tuzilgan bo’lsa, bunday shuba jamiyat o’sha hisobot vaqti uchun oraliq
moliyaviy hisobot tuzishi lozim.
Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlar o’xshash operatsiyalar va moliyaviy-xo’jalik faoliyatining boshqa voqealari uchun yagona hisob siyosatidan
foydalanish asosida tayyorlanishi hamda yagona hisob siyosatidan kelib chiqib, guruh
jamiyatlari hisobotlari umumlashtirish uchun tayyorlanishi lozim. Agar guruh
ishtirokchilaridan biri o’xshash operatsiyalar bo’yicha konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot tuzish chog’ida qabul qilingan hisob siyosatidan farq qiladigan
hisob siyosatidan foydalangan taqdirda, konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotni
tuzishdan oldin bu moliyaviy hisobotlarga tegishli o’zgartishlar kiritiladi.
Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotni Alfa va Beta kompaniyalarining 2022-yil mart oyi holatidagi hisobotlari misolida ko`rishimiz mumkin:

Консолидированный отчет о финансовом положении на 31 марта 20Х5г.	ГРУППА	«Альфа»	«Бета»
	$’000	$’000	$’000	Ссылки на расчеты и коррек тировки
АКТИВЫ
Внеоборотные активы:				Расчет 2	Расчет 1	Расчет 3
Основные средства (Прим. 2 и 4)	583 000	380 000	185 000	18 000
Гудвил	44 337				46 800	-2 463
Оборотные активы:				НРП
Запасы (Прим. 3)	151 000	90 000	65 000	-4 000
Дебиторская задолженность по основной деятельности	150 000	100 000	50 000
Денежные средства и их эквиваленты	55 000	35 000	20 000

Итого активы	983 337
СОБСТВЕННЫЙ КАПИТАЛ И ОБЯЗАТЕЛЬСТВА
Собственный капитал:				Затраты	% на доп. Платеж	Расчет 1	Расчет 2	НРП	Расчет 3	Расчет 4
Акционерный капитал (номинал акции 1 доллар)	200 000	200 000
Нераспределенн ая прибыль	140 216	160 000		-10 000	-10 500		8 320	-4 000	-2 463	-1 141
Прочие компоненты собственного капитала	76 560	70 000								6 560
Неконтролирую щая доля	42 880					40 800	2 080
Итого собственный капитал
Долгосрочные обязательства:				Расчет 2					Расчет 4	Расчет 4
Долгосрочные заимствования (Прим. 4 и 5)	214 581	200 000	20 000						1 141	-6 560
Отложенный налог	33 600	20 000	10 000	3 600
Итого долгосрочные обязательства
Краткосрочные обязательства:				Расчет1	% на доп. Платеж

Кредиторская задолженность по основной
деятельности и прочая кредиторская задолженность	145 000	85 000	60 000
Текущая задолженность по налогу	70 000	40 000	30 000
Дополнительны й платеж	60 500			50 000	10 500
Итого краткосрочные обязательства
Итого собственный капитал и обязательства	983 337

Расчет 1. Гудвил Бета на дату приобретения
Денежная выплата	160 000
Дополнительный платеж	50 000	в ОФП Краткосрочные об-ва
Неконтролирующая доля (Расчет 2) х 20%	40 800	в ОФП
Минус Чистые активы (Расчет 2)	-204 000
Гудвил на дату приобретения	46 800	в ОФП
Расчет 2. Чистые активы Бена на дату:	Прио бретения	Отчетную	Изменение
			2 года
Акционерный капитал	100 000	100 000	0
Нераспределенная прибыль	60 000	80 000	20 000
Прочие компоненты	20 000	20 000	0
Корректировки:
Основные средства	30 000	18 000	(12 000)	в ОС
Отложенный налог 20%	(6 000)	(3 600)	2 400	в Отложенный

				налог
Итого:	204 000	214 400	10 400
			в том числе:
		в НераспрПрибыль 80%	8 320
		в НКД 20%	2 080
Расчет 3. Электростанция
Себестоимость строительства	60 000
Капитализированные % 4 мес с 1 августа по 30 ноября	1 600
Итого первоначальная оценка	61 600
Амортизация с 1.12.20Х4 (4 месяца)	-2 053
Балансовая стоимость ОС на конец года	59 547
Балансовая стоимость в предварительном отчете	62 010
Корректировка ОС и Нераспределенной прибыли	-2 463
Расчет 4. Конверируемый займ
Компонент Обязательства	73 440
Компонент Капитала	6 560
Начисление процентов по ставке 7%	-5 141
Сторно неправильно начисленных процентов	4 000
Корректировка Нераспр.Прибыли и Долгоср Займов	-1 141

Kapitalni umumlashtirish - bu balansning «O’z mablag’larining manbasi» bo’limida takroriy qo’shish natijasida konsolidatsiyalashgan balansda yuzaga keladigan takrorlashlarni chiqarib tashlashdir. Bunday takroriy hisoblashlar har doim
yuzaga keladi, chunki birinchidan bosh korxonaning Shuba jamiyati kapitalidagi ishtirok etish ulushi balansga tushadi, ikkinchidan, aynan shu kapital. Shuba jamiyatining noto’g’ri hisoblangan xususiy kapitali konsolidatsiyalashgan
hisobot
davomida to’g’irlanadi.
Ma’lumki, jamiyat balansida o’ziga nisbatan debitorlik yoki kreditorlik qarzini
ko’rsata olmaydi. Shuning uchun bosh va shuba korxonalari guruhi balansiga faqat
"uchinchiga" ya’ni uning tarkibiga kirmaydigan tashkilotlarga nisbatan ma’lumotlar
kiritilishi mumkin. Bu vazifani majburiyatlarni umumlashtirish orqali amalga oshirish
mumkin. Umumlashtirish jarayoniida Bosh va shuba korxonalari guruhi jamiyatlarining bir-biriga nisbatan qarzdorlik xususiyatiga ega barcha munosabatlari,
shuningdek, ularning natijalari istisno qilinishi kerak. Aks holda konsernning mulkiy
holati noto’g’ri taqdim etilishi mumkin. Majburiyatlarni umumlashtirilishi, birinchi
navbatda konsern jamiyatlarining bir-biriga nisbatan debitorlik, kreditorlik va boshqa
qarzdorligi, avans to’lovlari, qimmatli qog’ozlarga xarajatlar, kelgusi davrlar xarajatlari, shuningdek bosh va shuba korxonalari guruhi ichidagi munosabatlar
natijasida tashkil etilgan zaxiralarga taalluqlidir. Ushbu pozitsiyalarning barchasi bir-
biri bilan qayta hisoblashib, konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotga kiritiladi.
"Oraliq natijalarni" istisno qilish zaruratini quyidagi tarzda tushuntirish
mumkin: Bosh va shuba korxonalari guruhi jamiyatlaridan biri boshqasiga masalan,
mulk ob’yektini sotsa, bu jamiyat sotilgan ob’yektdan daromad oladi, ikkinchisi esa
sotib olish bo’yicha xarajat qiladi va bu xarajat sotib olingan mulk ob’yekti uchun
dastlabki baho hisoblanadi. Biroq, konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot tuzishning Birlik nazariyasiga muvofiq, ayrim jamiyatlar Bosh va shuba korxonalari
guruhi korxonalarining mustaqil bo’lmagan bo’linmasi hisoblansa, ob’yektni sotish
amalga oshirilmaydi. Bu muomala mahsulot ish yoki xizmatlar "uchinchi tomonga" -
Bosh va shuba korxonalari guruhi tarkibiga kirmaydigan tashkilotlarga sotilsagina
amalga oshiriladi. Natijada, bosh va shuba korxonalari guruhining bir jamiyatining
boshqasidan sotib olingan aktivlarning qiymati amalga oshirilmagan yoki oraliq
natija miqdori sifatida oshgan pasaygan hisoblanadi hamda buxgalteriya yozuvlarida
Bosh va shuba korxonalari guruhi daromadlari va xarajatlari hisobi tegishli ravishda
kamayishi (xarajat qilingan holda) yoki ko’payishi (oraliq daromad olingan holda)
zarur.
O’tish hisobotini tuzishda dastlabki bosqich Bosh va shuba korxonalari guruhining asosiy va birlashtirilayotgan jamiyatlari hisoboti tarkibi va tuzilmasini
o’rganish hamda taqqoslash hisoblanadi. Ko’pincha, bu holatda Bosh va shuba korxonalari moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotini guruhlash amalga
oshiriladi.
Ammo, birlashtirilayotgan jamiyatlar asosiy jamiyat bilan bir hududda joylashgan
bo’lsa va hisobotni tuzishning yagona usullaridan foydalansa, odatda bunga zarurat
tug’ilmaydi. Biroq, chet el jamiyatlarining o’z qoidalari bo’yicha tuzilgan moliyaviy
hisoboti asosiy jamiyat talablariga bizningcha, ikkinchi bosqichda moliyaviy hisobot
bandlari va mazmunini asosiy jamiyat tomonidan qabul qilingan hisob usullariga mos
kelishini qayta ko’rib chiqish lozim. Bunda asosiy e’tiborni ba’zi hisobot moddalari
qiymatini aniq aks ettirish masalasiga qaratish zarur. Agar Bosh va shuba korxonalari
guruhining xorijiy va mahalliy jamiyatlari qo’llayotgan hisob yuritish siyosati Bosh
korxona hisob siyosatidan farq qilsa tegishli o’zgartirishlar qilish lozim. Birlashtirilayotgan xorijiy jamiyatlar balanslarini asosiy jamiyat valutasida qayta hisoblash o’tish hisobotini tuzishning yakuniy bosqichi hisoblanadi. Shu sababli mazkur masala o’tish hisobotini tuzishda eng murakkab sanaladi.


II BOB . KONSOLIDATSIYALASHGAN MOLIYAVIY HISOBOT KO`RSATKICHLARI

2.1 Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot ko’rsatkichlarini izoh va

Konsolidatsiyalashgan balans va moliyaviy natijalar to’g’risidagi konsolidatsiyalashgan hisobot ichki va tashqi foydalanuvchilar tahlil uchun foydalanadigan muayyan miqdordagi ma’lumotlarni o’z ichiga oladi. Biroq, moliyaviy hisobotning mavhum-matematik tabiatga ega raqamlarining o’zi ko’pgina
muhim savollarga javob bera olmaydi. Shuning uchun konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlarning asosiy shakllari bilan bir qatorda izoh va tushuntirish xatlari konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlarning ajralmas qismi bo’lib hisoblanadi. Izoh va tushuntirish xatlari konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotning
asosiy matni (shakli)ga kiritilgan va kiritlmagan turli aspektlarga keng tushuntirish
berish, konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotda ko’rsatilgan raqamlarni foydalanuvchilar tomonidan tushunishga yordam beradigan ma’lumotlar bayonini
ifodalash maqsadida, konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlarni tuzuvchilar tomonidan foydalanuvchilarga hisobotlar to’liq bo’lishi uchun taqdim qilinadi.
Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlarining izohlari tushuntirish xati ko’rinishida muntazam ravishda tartibga solinadi. Тushuntirish xatlaridagi ma’lumotlar moliyaviy hisobotning qaysi bandiga tegishli bo’lsa, o’sha band ko’rsatilgan holda berilishi lozim.
Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlar o’xshash operatsiyalar va moliyaviy-xo’jalik faoliyatining boshqa voqealari uchun yagona hisob siyosatidan
foydalanish asosida tayyorlanadi. Yagona hisob siyosatiga muvofiq tayyorlangan
konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotda joylashgan izoh va tushuntirish xatlarining dastlabkisida hisob siyosati ochib beriladi. Dastlabki tushuntirish xatida
hisob siyosatini kelitirilishi konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotda keltirilgan
raqamlarni aniq tushunishga asos bo’ladi. Chunki, hisobotda buxgalteriya hisobining
qaysi tamoyili, yoki usuli, yoki hisobga olish qoidalari asosida raqamlar keltirilganligi yuzasidan aynan dastlabki tushuntiish xatidagi hisob siyosatiga muvofiq aniqlik kiritish mumkin bo’ladi. Misol sifatida keltirib o’tish mumkinki, asosiy vositalarga hisoblangan amortizatsiya summasi raqamlarda ko’rganda tushunarli bo’lmasligi mumkin, lekin hisob siyosatiga muvofiq asosiy vositalarga
amortizatsiya hisoblashning qaysi usulidan foydalanganligiga qarab, raqamlarni aniq
tushunish hamda ushbu amortizatsiya ajratmalarining xarajatlarga, daromadlarga,
soliqlarga ta’siri bo’yicha ham asosga ega bo’lish mumkin.
Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlarning birinchi tushuntirish xatida buxgalteriya hisobining milliy va xalqaro standartlari hamda buxgalteriya hisobini
tartibga soluvchi me’yoriy hujjatlar talablari qo’llaniladi. Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlarni ochib berish daromadni tan olish va xarajatlarni joriy va kelgusi davrlarda aktivlarga taqsimlashga tegishli tamoyillarga muvofiq ravishda
muhim xulosalar qiilishni talab etadi. Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlarni
izoh va tushuntirish xatlarida ochib berish:
-mavjud muqobilliklardan ma’qulini tanlash;
-ushbu soha uchun muhim bo’lgan tamoyil va usullardan foydalanish masalalariga tegishli bo’lgan buxgalteriya hisobining tamoyil va usullarini o’z ichiga
olishi lozim.
Тurli xo’jalik yurituvchi su’yektlar tomonidan o’z hisob siyosatlari va moliyaviy hisobotlarining muhim qismlarida turli izohlardan foydalaniladi.
Bunga
sabab, moliyaviy hisobotda ko’rsatilgan summalarni tushuntirish zarur bo’lgan va
foydalanuvchiga muhim bo’lgan hisobga tegishli barcha siyosat turlarini ochib berish
lozimligidir.
Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotdan foydalanadigan tashkilotlar
rioya qilishlari kerak bo'lgan ba'zi bir asosiy standartlar mavjud. Asosiysi, bosh kompaniya yoki uning biron bir filiali natijalarni o'zboshimchalik bilan yaxshilash yoki qarzdorlik soliqlarini kamaytirish uchun o'zaro pul mablag'lari, sotuvlar, aktivlar yoki majburiyatlarni o'tkaza olmasligini talab qiladi.
Biz quyidagi jadvalda “O`zbekiston Sanoat va Qurilish banki” va uning sho`ba korxonalarining 2022-yil 30-iyun holatiga konsolidatsiyalashtirilgan hisobotdagi ma`lumotlarni va raqamlarni izohlarda ko`rishimiz mumkin:

Amaldagi buxgalteriya hisobi qoidalariga ko'ra, konsolidatsiyalangan moliyaviy hisobotga sho'ba korxonani kiritish uchun zarur bo'lgan mulkchilik

ulushini belgilaydigan standartlar boshqacha bo'lishi mumkin. Yil oxirida XYZ kompaniyasining moliyaviy hisobotida juda kam xarajatlar bilan olingan barcha ish haqlaridan katta miqdordagi daromad ko'rsatilgan. Buning sababi shundaki, xarajatlar sho'ba korxonalarning daromadlari to'g'risidagi hisobotda qayd etiladi.
Faqatgina XYZ korporativ kompaniyasining moliyaviy hisobotlarini ko'rib chiqadigan har qanday investor XYZ faoliyatini osongina chuqur baholashi mumkin, Ammo, agar XYZ kompaniyasi o'zining moliyaviy hisobotlarini birlashtirsa, XYZning daromadlari to'g'risidagi hisobotlarini, balanslarini va pul oqimlari to'g'risidagi hisobotlarini to'rtta sho'ba korxonalari bilan "yig'ib" oladigan bo'lsa, natijalar XYZ kompaniyasining umuman olganda to'liq tasavvurini beradi.
Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotda u o'z faoliyatini sug'urta, keyin temir yo'llar, kommunal xizmatlar va energetika bilan taqsimlaydi.
Auditorlik tekshiruvidan oʻtkazilgan MHXS asosidagi konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot oʻz navbatida yevroobligatsiyalar chiqarilishida umuman har qanday qimmatbaho qogʻozlar chiqarilishida zarur boʻlgan “EMISSIYA PROSPEKTI” nomli hujjatni tayyorlashda ham muhim maʼlumot manba boʻlib hisoblanadi.⁶
MHXS asosida 2021-yilning 1-yarim yilligi uchun konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisoboti uchun “Ernst & Young” xalqaro auditorlik kompaniyasi tomonidan ijobiy auditorlik sharhi (xulosasi) mavjudligi “Oʻzbekneftgaz” AJ tomonidan keyingi yutuqlarga erishish, shu jumladan xalqaro fond bozorlarida oʻz yevroobligatsiyalar emissiya qilishida muhim turtki boʻlib xizmat qiladi.

1. 
   “Shuba korxonalari, filiallari va vakolatxonalari bo’lgan korxonalar konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot tuzadi.
   
2. 
   Shuba korxonalarga qo’shilgan hissalar bosh korxonaning moliyaviy
   

⁶ «Хo’jalik yurituvchi su’yektlar moliyaviy-xo’jalik faoliyatining buxgalteriya hisobi schyotlari rejasi va uni qo’llash bo’yicha yo’riqnoma» nomli 21-son BHMS
hisobotida uning moliyaviy qo’yilmalari sifatida aks ettiriladi.

3. 
   Yuridik shaxslar o’z filiallari, vakolatxonalari va boshqa tarkibiy bo’linmalarini mustaqil balansga ajratishlari mumkin bo’lib, ularning balanslari va boshqa hisobot shakllarini o’zlarining konsolidatsiyalashgan hisobotiga kiritishlari shart.
   
4. 
   Konsolidatsiyalashgan hisobotga bosh korxona, uning shuba korxonalari, filiallari va vakolatxonalarining moliyaviy hisobotlari ilova qilinadi.
   
5. 
   Konsolidatsiyalashgan hisobot buxgalteriya hisobi standartlariga muvofiq tuziladi.
   
6. 
   Ushbu moddaning talablari vazirliklar, idoralar va byudjet tashkilotlarining jamlama moliyaviy hisobotiga nisbatan tatbiq etilmaydi.”¹²
   
7. 
   Bozor iqtisodiyoti sharoitida shuba korxonalari, filiallari va vakolatxonalari bo’lgan xo’jalik yurituvchi sub’yektlar moliya-xo’jalik faoliyatini buxgalteriya hisobini umumlashgan ma’lumotlarini aks ettirishda konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlarning o’rni nihoyatda kattadir.
   

Shuba korxonalari, filiallari va vakolatxonalari bo’lgan korxonalar konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisoboti, shuba korxonlarga qo’shilgan bosh korxona ulushini hisobotlarda aks ettirilish tartibi, yuridik shaxslar o’z filiallari, vakolatxonalari va tarkibiy bo’linmalarini mustaqil balansga ajratish va ularni bitta umumlashgan hisobotda aks ettirilishi, konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlarga asos bo’luvchi buxgalteriya hujjatlari, konsolidatsiyalashgan hisobotlarni tuzish va uning usullari, ma’lumotlarni jamlash, konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlarni taqdim etish, shuba xo’jalik jamiyatlariga investitsiyalarni bosh jamiyatning alohida moliyaviy hisobotida hisobga olish tartibini belgilab beruvchi O’zbekiston Respublikasining
«Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi Qonuni, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining 2002-yil 25-iyundagi 227-sonli “Statistika va moliya hisobotini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarori, «Hisob yuritish siyosati va moliyaviy hisobot» nomli 1-son BHMA, «Konsolidatsiyalashgan
moliyaviy xisobotlar va shuba xo’jalik jamiyatlariga sarmoyalarni xisobga olish» nomli 8-son BHMA, «Хo’jalik yurituvchi su’yektlar moliyaviy-xo’jalik faoliyatining buxgalteriya hisobi schyotlari rejasi va uni qo’llash bo’yicha yo’riqnoma» nomli 21-son BHMA kabi me’yoriy huquqiy hujjatlar tashkil etadi va bu me’yoriy huquqiy hujjatlar asosida konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlarni tuzish, taqdim etish tartibi va qoidalari amalga oshiriladi.
Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot ayrim korxona moliyaviy hisoboti kabi bitta valutada ya’ni bosh korxona joylashgan mamlakat valutasida tuzilishi kerak. Shuning uchun xorijiy shuba jamiyati moliyaviy hisoboti ham ushbu valutada
konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot tuzilguniga qadar qayta hisoblanishi lozim.
Umuman olganda bu jarayonda ikkita holatni tahlil qilish maqsadga muvofiq:
-hisobot davrida valutada ifoda etilgan kundalik muomalalarni qayta hisoblash;
-hisobot davri uchun valutada tuzilgan hisobotni qayta hisoblash.
O’tish hisobotini tuzishda ikkinchi holat e’tiborga olinadi. Hamkor va shuba korxonalari guruhi hisobotini tuzishda valutani hisoblashning asosiy maqsadi qayta
hisoblash mazmuni va bo’yicha to’g’ri yo’lini tanlashdan iborat. Valutalar o’rtasidagi yagona va doimiy almashtirish kurslari bo’lsa,
birlashtirilayotgan jamiyatlar moliyaviy hisobotni qayta hisoblash oson bo’lar edi.
Biroq amaliyotda kurslar turli xil bo’lib, mazmuni bo’yicha: rasmiy, erkin bozir
kurslari va hokazolar, davri bo’yicha esa: tarixiy, hisobot davri kurslari va hisobot
davri uchun o’rtacha kurslar. Aynan ushbu kurslardan biror-birini tanlash va ularni moliyaviy hisobotning barcha moddalariga nisbatan qo’llashda muammo paydo
bo’ladi.
Keyingi paytlarda "funksional valuta" nomli konsepsiyaga ko’proq e’tibor qaratilmoqda. Hisobot moddalarini ushbu valuta yordamida qayta hisoblash tartibi
BHXSning 21-sonli «Valuta kursi o’zgarishining ta’siri» nomli standartida belgilab
qo’yilgan. Mazkur standartga muvofiq, Bosh korxonaning bog’liq shuba jamiyatlarining moliyaviy hisoboti hisobot davrida o’zgartirilgan kurslar bo’yicha,
bog’liq jamiyatlar hisoboti esa muomalani amalga oshirish muddati kursi bo’yicha
qayta hisoblanadi.⁷
«Funktsional valuta» konsepsiyasi qo’llanilayotgan jamiyatlarni mustaqil va mustaqil bo’lmagan jamiyatlarga bo’lish tushunchalarini tahlil qilish maqsadga muvofiqdir. Ularni ajratishning asosiy mezoni Bosh korxona pul oqimlari to’g’risidagi hisobotga kurslar o’zgarishining ta’siri hisoblanadi. Agarda bu ta’sir
sezilarli bo’lsa, jamiyatlar "mustaqil bo’lmagan", sezilarli bo’lmasa "mustaqil" deyiladi.⁸
21-sonli BHХSga muvofiq, mustaqil jamiyatlarga quyidagilar kiritiladi:
-o’z faoliyatini Bosh korxonadan mustaqil ravishda amalga oshiradigan;
-bosh korxona bilan muomalalarni ahamiyatsiz darajada o’tkazadigan; o’zini-o’zi moliyalashtirish yoki kredit mablag’laridan foydalanish (bosh korxonaning emas) asosida faoliyat yuritadigan;
- xarajatlarni asosiy jamiyatning valutasida emas, mahalliy valutada to’laydigan.



⁷ «Хo’jalik yurituvchi su’yektlar moliyaviy-xo’jalik faoliyatining buxgalteriya hisobi schyotlari rejasi va uni qo’llash bo’yicha yo’riqnoma» nomli 21-son BHMS


⁸ BHXSning 21-sonli «Valuta kursi o’zgarishining ta’siri»
Daromad va xarajatlarni umumlashtirish - bu Bosh va shuba korxonalari guruhi
ichidagi muomalalar natijasida ular o’rtasidagi qayta hisoblash orqali yuzaga kelgan
daromadlar va xarajatlarni istisno qilishdir. Bu holatda, konsern jamiyati o’z ichidagi
muomalalardan daromad olishi yoki xarajat qilishi mumkin emas. Jamiyatning moliyaviy natijalar to’g’risidagi umlashtirilgan hisobotiga faqat konsern tarkibiga
kirmaydigan uchinchi tashkilotlar bilan bo’lgan muomalalardan olingan natijalar
to’g’risidagi ma’lumotlar kiritilishi kerak.

Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot tuzishning

Rivojlangan mamlakatlar tajribasiga asoslangan holda ta’kidlash mumkinki, har bir mamlakat iqtisodiy rivojida tashqi iqtisodiy faoliyat o’ta muhim ahamiyat

kasb etadi. Bunda chet el kapitali ishtirokidagi korxonalar, korporatsiya va konsernlarda olib borilayotgan buxgalteriya hisobini hisobotlarda umumlashtirilgan
holda aks ettirish va mazkur hisobot shakllarini mavjud qonunchilik hamda buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari asosida mamlakatimiz iqtisodiy salohiyati va o’ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda rivojlantirish dolzarb
masalalardan hisoblanadi.
Dastlab konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot 1866-yilda Cotton Oil Trust
kompaniyasi tomonidan tayyorlangan edi. AQShdagi Price Waterhouse auditorlik
firmasi vakili, ingliz buxgalteri Artur Dikinson umumlashtirish muallifi hisoblanadi.
U mazkur kompaniya bosh buxgalteri V.Filbert bilan birgalikda o’zaro hamkorlik qiluvchi kompaniyalar yaxlitligiga doir iqtisodiy nazariyadan foydalangan holda umumlashtirish tartibini ishlab chiqdi.
Yevropa mamlakatlarida umumlashtirish g’oyalari kechroq rivojlandi. Bu borada Gollandiya ancha ilg’or bo’lib chiqdi Mueller So firmasining konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisoboti haqidagi dastlabki ma’lumot 1926- yilda
qayd etilgan.
Germaniyada 30-yillargacha konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot deyarli
qo’llanilmagan. Faqat 1965-yilga kelib, hisob yuritishda umumlashtirish majburiy
deb e’lon qilindi. Ayni paytda u inglizcha-amerikacha amaliyotdan farq qilar edi va
bu tafovut 1985 yilda YeIHning 7-sonli yo’riqnomasi bilan bartaraf etildi. Fransiyada 1983-yilgacha umumlashtirish haqida maxsus qonun yo’q edi, shu tufayli konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot ayrim hollarda tuzilar edi. Biroq iqtisodiy jarayonlar taqozosi bilan 1983-yilga kelib qimmatli qog’ozlar birjasida ro’yxatdan barcha o’tgan kompaniyalarning 75%i ixtiyoriy ravishda umlashtirilgan
moliyaviy hisobot tuzdi. Yevropaning boshqa mamlakatlarida bu boradagi dastlabki ishlar 80-yillarda boshlangan.
Yaponiyada «Buxgalteriya hisoboti bo’yicha nizom» 1977-yilda Moliya vazirligi tomonidan chiqarilgan bo’lib, uning tamoyillari ingliz-amerika maktabining
ta’limotiga asoslangan. Korxonalarni samarali boshqarishda xalqaro tajribani qo’llash
zarurati umumlashtirish nazariyasini amaliyotga joriy etishni taqozo etdi. Shu maqsadda qator xalqaro tashkilotlar qoshida maxsus qo’mitalar tashkil etildi. Shulardan eng nufuzlisi BMТ qoshida 1973-yildan buyon faoliyat yuritib kelayotgan
Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari qo’mitasidir (IASC), dastlab unga 13 ta
mamlakat: AqSh, Angliya, Germaniya, Fransiya kabi davlatlar a’zo bo’lib kirdilar. qo’mita ustavida uning vazifalari quyidagicha belgilangan:
moliyaviy hisobot tuzish va taqdim etishda qo’llanilishi lozim bo’lgan buxgalteriya hisobining standartlarini shakllantirish va nashr etish, ularning butun
dunyoda qabul qilinishini rag’batlantirish va joriy etilishini kuzatish;
moliyaviy hisobot tuzishga tegishli bo’lgan buxgalteriya hisobi yo’riqnomalari, standartlari va jarayonlarini takomillashtirish hamda uyg’unlashtirish.
Hozirgi kunga kelib, IASC 40dan ortiq standartlarni ishlab chiqqan. Ushbu standartlar (BХХS) tavsiya xususiyatiga ega bo’lib, yuridik jihatdan ularga amal qilish majburiy emas.⁹
70-yillarning o’rtalarida qo’mita umumlashtirish jarayonini tadqiq etishga kirishdi. O’tgan davr mobaynida ushbu muammoga bag’ishlangan 5ta standartni
e’lon qildi. Masalan, 14-standart “Segmentlar bo’yicha moliyaviy hisobot”, 27- standart “Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot va shuba korxonalariga investitsiyalar hisobini yuritish”, 21-standart “Chet el valutasini qayta hisoblash tufayli vujudga kelgan o’zgarishlar hisobini yuritish”, 22-standart “Biznes kombinatsiyalari hisobini yuritish” 25-standart “Investitsiyalar hisobini yuritish”,

1. ⁹ www.ifrs.uz – IFRS sayti

shuningdek, 28-standart “Uyushgan kompaniyalarda investitsiyalar hisobini yuritish”.
Bu sohada Yevropa Hamjamiyati doirasida ham keng ko’lamli ishlar olib borilmoqda 1983-yilda mashhur yettinchi direktiva “Hisob yuritish va konsolidatsiyalashgan hisobot” qabul qilindi va u konsolidatsiyalashgan hisobot
tarixida muhim bosqich bo’lib qoldi.
Hamjamiyat a’zolariga 1988-yilga kelib, hisob yuritish va hisobotga doir milliy
qonunchilikka o’zgartirishlar kiritish, 1990-yilgacha esa, ushbu direktivani bajarish
bo’yicha uslubiy va metodologik tavsiyalar ishlab chiqish vazifalari topshirildi. Yettinchi direktiva amalda BХХSni sharhlaydi, konsolidatsiyalashgan hisobot tuzishga doir ko’plab masalalarni tartibga soladi. Chunonchi, u konsolidatsiyalashgan
hisobot tuzishning tamoyillari va qo’llanilishi mumkin bo’lgan usullarini belgilaydi,
uni tuzishga majbur jamiyatlarni, umumlashtirilishi lozim bo’lgan yoki bo’lmagan
jamiyatlarini aniqlaydi. Хususan Yettinchi direktvada konsolidatsiyalashgan hisobotning quyidagi tarkibi ko’zda tutilgan: balans, moliyaviy natijalar to’g’risidagi
hisobot, tushuntirish xati, korxonanining moliyaviy holati to’g’risidagi hisobot va
auditorlik xulosasi. Konsolidatsiyalashgan hisobot nashr etilishi talab qilinadi. Asosiy jamiyat konsolidatsiyalashgan hisobotni tuzishga, Yettinchi direktivaga ko’ra, quyidagi hollarda majburdir:
-u ovoz berish huquqiga ega aksiyalarning yoki boshqa jamiyat kapitalining katta qismiga ega bo’lsa;
-rahbariyatning, boshqaruvning yoki taftish komissiyasining asosiy qismini tayinlash va chaqirib olish huquqiga ega bo’lsa va ayni paytda ushbu jamiyat ta’sischisi bo’lsa;
-boshqa jamiyatga uning ta’sis hujjatlariga yoki maxsus shartnomalarga muvofiq hal qiluvchi ta’sir ko’rsatish huquqiga ega bo’lsa;
-biror jamiyatning ta’sischisi bo’lgan holda boshqa ta’sischilar bilan kelishib, muayyan qarorlarni qabul qilishda ovozlarning aksariyatiga ega bo’lsa.
Ma’lumki, sobiq Ittifoq davrida jamlanma buxgalteriya va statistik hisobot tuzishda umumlashtirishning ikkita: fabrika-zavod va sohaviy umumlashtirish usullaridan foydalanilgan.
Amaliyotda asosan fabrika-zavod usuli qo’llanilar edi. Iqtisodchi olim S.Shenkovning ta’kidlashicha, bunda «Sanoat birlashmalari hisoboti ishlab chiqarish
su’yektlari hisobotini arifmetik tarzda jamlash, vazirliklar hisoboti esa bevosita vazirlikka qaraydigan ishlab chiqarish birlashmalari va korxonalari hisobotlarini arifmetik tarzda umumlashtirish yo’li bilan tuzilgan» .
Mazkur usulga ko’ra, ayrim ko’rsatkichlar jamlanma axborotlar bo’yicha o’rta
va nisbiy kattaliklarni aniqlash orqali belgilangan, masalan, tovar mahsulotining 1
so’miga nisbatan, xarajatlarga ko’ra o’rtacha daromad va shu kabi. Jamlanma tannarx
ko’rsatkichlari sohaviy umumlashtirish usuli orqali hisoblangan. Jamlanma hisobotning quyidagi turlari mavjud edi:
-ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi to’g’risidagi hisobot;
-ishlab chiqarilgan mahsulot sifati haqidagi hisobot;
-mehnat resurslari to’g’risidagi hisobot;
-ishlab chiqarish vositalari harakati va ulardan foydalanish to’g’risidagi hisobot;
-yangi texnikani joriy etishga oid hisobot;
-ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulot tannarxiga oid hisobot.
Birlashmalar, bosh boshqarmalar va vazirliklarning hisobotlari ularga qarashli
birlashmalar va kornalar faoliyatining umumiy natijalarini ifodalar edi. Hisobga olingan ko’rsatkichlar tizimi bevosita xalq xo’jaligini yuksalashtirish bilan bog’liq
bo’lib, bosh va shuba korxonalari guruhining amaldagi moliyaviy faoliyati natijalarini baholashga yo’naltirilmagan edi.



Хulosa qilib ta’kidlash mumkinki, "mustaqil bo’lmagan" jamiyatlarning moliyaviy natijalari to’g’risidagi hisobotini hisoblash uchun turli kurslardan foydalaniladi. Jumladan, hisobotning balans muayyan moddalari bilan bog’liq moddalari mazkur balans moddalari hisobga olinadigan kurs bo’yicha qayta hisoblanadi. Qolgan barcha moddalar esa muomala amalga oshirilgan paytdagi kurs
bo’yicha yoki soddalashtirish maqsadida hafta, oy, chorak yoki yil uchun o’rtacha
kurs bo’yicha qayta hisoblanadi. Qayta hisoblash paytida paydo bo’ladigan kurs farqlari "mustaqil" jamiyatlardan farqli ravishda moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotda aks ettirilishi lozim.
Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot tarkibidagi hisobot shakllarida ayrim
ma’lumotlarni hisobot moddalari bo’yicha batafsil yoritish masalasini har bir moddalarga batafsil tushuntirish berilgan tushuntirish xatlari, yoki qavs ichida yozuvlar asosida keltirilgan izohlar bilan aniqlik kiritish asosida hal etiladi.
Bundan tashqari, umumlashtirishda shuba va boshqa jamiyatlarni sotib olish yoki sotishda bosh korxonaning mulkiy va moliyaviy holati, o’tgan davrlarda moliyaviy natijalarga ta’sir etgan omillar to’g’risida ma’lumotlar aks ettirilishi lozim.
Shu bilan birga, agar shuba jamiyati konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotga qo’shilmagan bo’lsa yoki muayyan jamiyat odatdagi vaziyatlarda ko’zda
tutilmagan
usullar yordamida umumlashtirilgan bo’lsa, uning sabablari asoslanishi talab qilinadi.
Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlardagi ma’lumotlarga izoh sifatida tushuntirish xatlari bilan birga boshqa ma’lumotlar: ijroiya organi raisi yoki ish boshqaruvchisining xati, moliya hisobotlari va ichki nazorat uchun uning mas’ulligi
xususida ma’muriyatning bayonoti, asosiy moliyaviy ko’rsatkichlar, moliyaviy ma’lumotlarni ochib beradigan, tushuntirishlarga yo’ldosh bo’ladigan chizmalar, jadval va grafiklar ham foydalanuvchilarga taqdim etilishi mumkin.
Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlarda bo’ladigan boshqa tushuntirish
xatlarida hisobvaraqlar, tovar-moddiy zaxiralar, asosiy vositalar, pul mablag’lari, qarz majburiyatlari, kapitaldagi ulush hamda har bir buxgalteriya hisobining milliy
standartining «Ochib berish» bo’limida keltirilgan eng kamida aniq keltirilishi zaruriy
ma’lumotlar o’z aksini topadi.


RO`YXATI
I.

1. 
   O'zbekiston Respublikasi “Buxgalteriya hisobi to`g`risida” gi Qonuni 1996 – yil.
   
2. 
   O`zbekiston Respublikasi Buxgalteriya hisobi Milliy standarti. 2011
   
3. 
   «Hisob yuritish siyosati va moliyaviy hisobot» nomli 1-son BHMS
   
4. 
   «Konsolidatsiyalashgan moliyaviy xisobotlar va shuba xo’jalik jamiyatlariga sarmoyalarni xisobga olish» nomli 8-son BHMS
   
5. 
   «Хo’jalik yurituvchi su’yektlar moliyaviy-xo’jalik faoliyatining buxgalteriya hisobi schyotlari rejasi va uni qo’llash bo’yicha yo’riqnoma» nomli 21-son BHMS
   
6. 
   BHXSning 21-sonli «Valuta kursi o’zgarishining ta’siri»
   
7. 
   O'zbekiston Respublikasining 2019 yil 30 dekabrdagi "soliq kodeksiga
   

o'zgartish va qo'shimchalar kiritish to'g'risida"gi Qonuni.

8. 
   O'zbekiston Respublikasining 2019 yil 11 noyabrdagi "O'zbekiston Respublikasining Markaziy banki to'g'risida"gi Qonuniga o'zgartish va qo'shimchalar kiritish haqida qonun.
   
9. 
   O'zbekiston Respublikasining 2019 yil 22 oktyabrdagi "valyutani tartibga solish to'g'risida"gi Qonuniga o'zgartish va qo'shimchalar kiritish haqida qonun.
   

II. Respublikasi Prezidentining farmonlari va qarorlari

10. 
    O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 26 sentyardagi PF- 5837-sonli "soliq siyosatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi Farmoni.
    
11. 
    O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 13 avgustdagi PF- 5780-sonli "xususiy mulkni himoya qilish va mulkdorlar huquqlarining kafolatlarini kuchaytirish, tadbirkorlik tashabbuslarini qo'llab-quvvatlash borasidagi ishlarni tashkil qilish tizimini tubdan takomillashtirish bo'yicha qo'shimcha chora-tadbirlar, shuningdek, tadbirkorlik sub'ektlarining moliyaviy resurslar va ishlab chiqarish infratuzilmasidan foydalanish imkoniyatlarini kengaytirish to'g'risida"gi Farmoni.
    

III. Darsliklar

12. 
    Boshqaruv hisobi: darslik/ B.A.Xasanov 2013
    
13. 
    O'lmasov A., Vahobov A. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. T.: "Sharq", 2006y.
    
14. 
    Juravleva G.P. Ekonomicheskaya teoriya. Mikroekonomika - 1, 2. Mezoekonomika: Uchebnik / Moskva: Dashkov i K, 2016.
    
15. 
    Kochetkov A.A. Ekonomicheskaya teoriya: Uchebnik dlya bakalavrov / Moskva.: Dashkov i K, 2016.
    
16. 
    Samuelson, Pol E., Nordxaus, Vilyam D. Makroekonomika. -M.: OOO "I.D. Vilyams", 2009.
    
17. 
    Larionov I.K., Silvestrov S.N. Ekonomicheskaya teoriya. Ekonomicheskie sistemi: Formirovanie i razvitie: Uchebnik dlya magistrov / Moskva.: Dashkov i K, 2015.
    

IV.

18. 
    

Norbekov D. , Ochilov I . “Moliyaviy hisobotlarning xalqaro standartlari”

o`quv –uslubiy qo`llanma . 2019

19. 
    Shodmonov Sh.Sh., Mamaraximov B.E. Iqtisodiyot nazariyasi. Ma'ruzalar matni. -T.: Iqtisod-moliya, 2016. -728 bet.
    
20. 
    Tojiboeva D. Iqtisodiyot nazariyasi, T.: "O'qituvchi", 2002
    

VII. Internet saytlar

22. 
    www.ifrs.uz – IFRS sayti
    
23. 
    www.director.uz
    
24. 
    www.gov.uz - O'zbekiston Respublikasi hukumat portali.
    
25. 
    www.lex.uz - O'zbekiston Respublikasi qonun xujjatlari ma'lumotlari milliy bazasi.
    
26. 
    www.mf.uz - O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi veb portali.
    
27. 
    www. soliq.uz - O'zbekiston Respublikasi davlat soliq qo'mitasi veb sayti.
    
28. 
    www.сbu.uz. - O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki veb sayti.
    
29. 
    www.ziyonet.uz – elektron kutubxona portali.
    

	KIRISH....................................................................................... .....				2
I BOB	KONSOLIDATSIYALASHGAN XUSUSIYATLARI	MOLIYAVIY	HISOBOT
1.1	Konsolidatsiyalashgan bosqichlari.......................	moliyaviy	hisobot	tuzi	4
1.2	Konsolidatsiyalashgan uslubiyot.........................	moliyaviy	hisobot	tuzi	13
II	KONSOLIDATSIYALASHGAN MOLIYAVIY HISOBOT

BOB.	KO`RSATKICHLARI
2.1	Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot ko`rsatkichlarini izoh va tushuntirish xatlarida ochib berish..............................................................	25
2.2	Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot tuzishning jahon amaliyotida qo`llanilishi............................................................................................	32
	XULOSA VA TAKLIFLAR...........................................................	38
	FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR..........................................	39

MISOL.
"Alfabild" KOMPANIYASI


Kompaniya haqidagi
“Alfabild” kompaniyasi (keyingi o‘rinlarda-Kompaniya) import va maxalliy 3D printerlarni sanoat sohasining turli tarmoqlari uchun sotishga
ixtisoslashtirilgan. 2019 yilda kompaniya ikki turdagi (A1 va V2) 3D printerlarini sotishni ko‘zda tutgan. Bu ikkila turdagi printerlar (keyingi o‘rinlarda- “printerA1” va “printer V2”) 3D printerini modellashtirish uchun mo‘ljallangan. Kompaniya 2016 yilda tashkil topgan va ochiq aksiyadorlik jamiyati hisoblanadi. Kompaniya aksiyalari fond birjasida katirovka qilinadi.
buxgalterni ishdan bo‘shashi munosabati bilan kompaniyani tark etdi. Kompaniya 2019 yilning moliyaviy hisobotlarini har yilllik auditorlik tekshiruviga tayyorlash uchun yangi buxgalterni ishga oldi.
Hisobsiyosatidaquyidagilar belgilangan:

• 
  korxonaning moliyaviy hisobotlari Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga (MHXS) muvofiq holda tayyorlanadi;
  
• 
  kompaniya umumiy daromad hisobotini yagona hisobot ko‘rinishda taqdim etadi;
  
• 
  muhimlik ko‘rsatkichi 500 sh.b.ni tashkil qiladi;
  
• 
  kompaniya soddalashtirilgan yondashuvdan foydalangan holda
  

kutilyotgan kredit debitor qarzdorlikni qadrsizlanishidan
bo‘yicha rezervni tan oladi va savdo zararni jami hisobot davri uchun kredit

zarar (defolt) kutilayotgan sof kreditga sotishdan (30 kungacha muddati o‘tgan to‘lovlar bo‘yicha) koeffisent ko‘rinishida hisoblaniladi;

• 
  tovar-moddiy zaxiralarini hisobga olishda davriy hisob tizimi va qiymatini aniqlashda FIFO usuli qo‘llaniladi;
  
• 
  TMZlari inventarizasiyasi xar oyning oxirgi kunida amalga oshiriladi;
  
• 
  “Yer” va “Binolar” guruxidan tashqari barcha asosiy vositalar hisobi tannarx usulida hisobga olinadi;
  
• 
  “Yer” va “Binolar” guruxidagi asosiy vositalar hisobi qaytabaholanganqiymat usulida hisobga olinadi, bunda kompaniya aktivini balans qiymati quyidagicha ko‘rinishda korrektirovka qilinadi: qayta baholash sanasiga jamg‘arilgan amortizasiya aktivni yalpi balans qiymatidan chegiriladi;
  

• 
  barcha nomoddiy aktivlar hisobi tannarxusulida hisobga olinadi;
  
• 
  bino uchun amortizasiya hisoblashda to‘g‘richiziqliusulqo‘llaniladi, binoning foydali xizmat muddati- 28yil;
  
• 
  yengil avtomobili uchun amortizasiya hisoblashda kamayib boruvchi qoldiq usulqo‘llaniladi, foydali xizmat muddati- 5yil;
  
• 
  nomoddiy aktivlarga amortizasiya hisoblashda foydali xizmat muddati cheklanganlar bo‘yicha foydali xizmat muddati qayd qilingan xujjatlar asosida to‘g‘richiziqliusulda amalga oshiriladi, tugatishqiymatinolga teng;
  
• 
  binoning tugatish qiymati boshlang‘ich qiymatni 20% miqdorida, qolgan barcha asosiy vositalarni tugatish qiymati boshlang‘ichqiymatni10%ga teng;
  
• 
  kompyuter uskunasi uchun amortizasiya hisoblashda to‘g‘ri chiziqli usul
  

qo‘llaniladi, foydali xizmat muddati- 3 yil;

• 
  uzoq muddatli debitor qarzlar va uzoq muddatli qarz majburiyatlarining joriy qismini ajratishni ko‘zda tutadi;
  
• 
  asosiy vositalarga amortizasiya hisoblashda ob’yekt foydalanishga kirim qilingan oydan boshlanadi, hisobdan chiqarilgan oyda hisoblanilmaydi;
  
• 
  nomoddiy aktivlarga amortizasiya hisoblashda ob’yekt foydalanishga kirim qilingan oydan boshlanadi, hisobdan chiqarilgan oyda hisoblanilmaydi.
  

• 
  asosiy vositalarga amortizasiya hisoblashda ob’yekt foydalanishga kirim qilingan oydan boshlanadi, hisobdan chiqarilgan oyda hisoblanilmaydi;
  
• 
  nomoddiy aktivlar amortizasiyasi hisob siyosati bilan mos keladi;
  
• 
  foydali xizmat muddati: bino- 30 yil; yengil avtomobili-8 yil va kompyuter
  

• 
  barcha asosiy vositalarga amortizasiya to‘g‘richiziqliusulida hisoblaniladi;
  
• 
  tugatish qiymati barcha asosiy vositalarni nolga teng;
  
• 
  kutilayotgan kredit zarar bo‘yicha xisob-kitob qilingan rezerv natijasida paydo
  

bo‘lgan savdo debitor qarzdorlikni qadrsizlanishidan ko‘rilgan zarar keyingi uch yil ichida chegirilishga ruxsat etilmaydi.
Kompaniya buxgalteri 2019 yilda barcha dastlabki o‘tkazmalarni amalga oshirgan. Yangi buxgalterga 2019 yil 31 dekabr holatiga ko‘ra sinov balansining batafsil tahlili, shuningdek korxonaning xo‘jalik faoliyati haqidagi qo‘shimcha axborot takdim etildi. Korxonaning moliyaviy yili kalendar yiliga tyeng.


Hisob shartli birliklarda (sh.b.) olib boriladi.
Shartli birlikning (sh.b.) 1 AQSH dollariga nisbatan ayirboshlash kursi quyidagicha:
2019 yil 1 yanvarda - 27,00 sh.b.
2019 yil 1 aprelda - 27,50 sh.b.
2019 yil 19 dekabrda - 26,90 sh.b.
2019 yil 31 dekabrda - 27,70 sh.b.
31.12.2019 yil holatiga Kompaniyani funksional valyutasiga qayta hisoblangan holdagi valyuta schetidagi qoldiq 6100 AQSH dollarni tashkil qilgan.
Foyda solig‘i stavkasi -20%

1. 
   bo‘yicha Bosh jurnalga qo‘shimcha
   

va Bosh barcha
bo‘yicha hisob-kitoblarni keltiring - (51 ball)

2. 
   Ishchi jadvalini tuzing - (9 ball)
   
3. 
   31 uchun Umumlashgan
   

Yopiladigan o‘tkazmalarni amalga oshirmang.

Barcha o‘tkazmalar bo‘yicha hisob-kitoblarni keltiring. Hisob-kitoblarda summalarni yahlitlang.
Barcha hisob-kitoblarni oylik asosida amalga oshiring. Zaruriyat tug‘ilganda kerakli hisobvaraqlarni qo‘shing.

1. 
   Kompaniya may 2019 yilda xaridor -“Bettasors” bilan shartnoma imzoladi. Shartnomaga ko‘ra tovarlarni yetkazib berish bitimi bir tomonlama bekor qilinishi mumkin emas. Shartnomada 5 dona tovarni- A1 turdagi printerni yetkazib berish va ularga yetkazib berilgan paytdan boshlab 3 yil muddat davomida texnik xizmat ko‘rsatish ko‘zda tutilgan, shartnoma summasi 120 000 sh.b.. Agar tovar alohida sotilganda, u holda har bir tovar bahosi 25 000 sh.b.ni tashkil qilgan, hamda 1 printerga 3 yilga texnik xizmat ko‘rsatish qiymati 4000 sh.b.ni tashkil qilgan bo‘lardi. Shartnomaga ko‘ra Kompaniya haq olish uchun shartsiz huquq tovarlar bo‘yicha nazoratni bergandan so‘ngina paydo bo‘ladi. Shartnoma bo‘yicha xaridor tomonidan to‘lov hamda texnik xizmat ko‘rsatish uchun haq qachonki tovarlar jo‘natilgandan so‘ng amalga oshiriladi.
   

23 dekabr kuni Kompaniya jami 5 birlik tovarlarni jo‘natdi, shu bilan birga 2019
yil uchun texnik xizmat bo‘yicha ishlar ko‘rsatilmadi. 2019 yil 27 dekabrda tovarlar va texnik xizmat bo‘yicha jami to‘lovni oldi.
Buxgalter xaridordan olingan jami 120000 sh.b. to‘lov summasini “Olingan bo‘naklar” schetini kreditida aks ettirgan.

2. 
   Kompaniya texnik xizmat ko‘rsatish bo‘limi uchun 2019 yilning mart oyilari boshida 3 yil muddatga yopiq onlayn-resurs “3D programmalashtirish va
   

pechat”ga kirish huquqini 27 000 sh.b.ga oldi. Bu huquq uning umumiy davri davomida kirish huquqini beradi. Shu bilan birga shartnomada Kompaniya bu huquqni dastlabki maqsadlarda foydalanmasa, shu qiymatda qayta sotish huquqiga ham ega. Bulardan tashqari 2019 yil 20 aprelda Kompaniya bu resursda ishlash bo‘yicha xodimlarini o‘qitish uchun 1500 sh.b. to‘lagan. O‘qish tugagandan so‘ng 2019 yil 3 maydan ushbu onlayn-resursdan kompaniya tovarlarini oluvchi xaridorlarga xizmat ko‘rsatuvchi texnik xodimlarni qobiliyatlarini oshirish maqsadida foydalanishni boshlangan. Mazkur operasiyalar bilan bog‘liq barcha xarajatlar buxgalter tomonidan “Boshqa marketing (sbыt) xarajatlari” schetini Debitiga olib borilgan.

3. 
   Kompaniya bahosi 900 AQSH dollaridan bo‘lgan 60 dona A1 printer va bahosi 720 AQSH dollaridan bo‘lgan 50 dona V2 printerlar uchun 2019 yil 1 aprelda oldindan 50% 45000 AQSH dollari miqdoridagi to‘lovni amalga oshirgan. 90000 AQSH dollari miqdoridagi to‘liq xajmdagi import tovarlar 2019 yil 19 dekabrda kelib tushgan. Oldindan to‘lov buxgalter tomonidan “Xorijiy valyutada berilgan bo‘naklar” schetida aks ettirilgan. Boshqa hech qanday o‘tkazmalar amlga oshirilmagan. Yakunlovchi hisob-kitob yil oxirigacha amalga oshirilmagan.
   

4. 
   2019 yil uchun tuzilgan Sinov balansini va qo‘shimcha ma’lumotlarni taxlil qilishda 2018 yilda yo‘l qo‘yilgan hato aniqlandi. 2018 yilning dekabr oyida jismoniy shaxslarning 17 000 sh.b. miqdoridagi daromad solig‘i 2019 yilning yanvar oyi uchun bo‘nak tariqasida o‘tkazilgan. Bu to‘lov summasiga 2018 yilda “Hisob raqamdagi pul mablag‘lari” schetini kreditga va “Boshqa soliq xarajatlari” schetini debetiga olib borilgan.
   

5. 
   2019 yil noyabr oyining o‘rtalarida Kompaniya marketing bo‘limidagi kompyuterlarni dasturiy ta’minotini o‘xshash bo‘lgan, lekin yangisiga almashtirish bo‘yicha 25000 sh.b. miqdoridagi xarajatlarni amalga oshirdi.
   

Kompьyuter uskunalarini ishchi holatda ushlab turish maqsadida almashtirish zaruriyati tug‘ilgan edi. Jami xarajat summasi hisobda “Nomoddiy aktivlar: dasturiy ta’minot” schetini debitiga olib borilgan.

6. 
   Kompaniya 9-sonli “Moliyaviy instrumentlar” nomli BHMS muvofiq soddalashtirilgan yondashuvdan foydalangan holda savdo debitor qarzdorlikni qadrsizlanishidan zararni kutilayotgan kredit zarar (defolt) debitor qarzdorlikni qadrsizlanishidan hisoblaniladi. Sinov balansidagi sotishni (chegirma va qaytarilishlarni ayirgan holda) 20% muddati o‘tgan (30 kungacha) xaridorlar to‘lovi hisoblanib, qadrsizlanishni aniqlashda 0,03 miqdorida zarar (defolt) koeffisenti qo‘llaniladi.
   

7. 
   Kompaniyani binosi bo‘lib, u foydalanishga 2017 yil 1 fevralda topshirilgan. Bino maydonining 60 foizini ma’muriy xonalar egallagan bo‘lsa, qolgan 40 foizini esa savdo xonalari egallagan. Shu bilan birga Kompaniya kompyuter uskunasiga ega. Kompyuter uskunasi foydalanishga 01.09.2017 yilda topshirilgan. Bundan tashqari 1 sentyabr 2019 yilda moliyaviy ijaraga (10 operasiyaga qarang) olgan yengil avtomobilga ega. 2019 yil uchun amortizasiya hisoblanilmagan.
   

8. 
   Buxgalteriya hisobi ma’lumotlari bo‘yicha 01 dekabr 2019 yil holatiga Kompaniyani quyidagi tovar qoldiqlari mavjud bo‘lgan:
   
   • 
     bahosi 24000 sh.b.dan bo‘lgan 20 dona miqdoridagi “A1 printer”;
     
   • 
     bahosi 19500 sh.b.dan bo‘lgan 15 dona miqdoridagi “V2 printer”.
     

19.12.2019 yildagi buxgalteriya hisobi tomonidan kirim qilinmagan tovarlarni hisobga olmagan holda 2019 yilning dekabr oyi davomida quyidagi tovarlar kirimi amalga oshirilgan:

• 
  15 dekabr- bahosi 25800 sh.b.dan bo‘lgan 5 dona miqdoridagi “A1 printer”;
  
• 
  24 dekabr- bahosi 20500 sh.b.dan bo‘lgan 25 dona miqdoridagi “V2 printer”.
  

31 holatiga inventarizasiya natijasiga ko‘ra

• 
  “A1 printer” - 10 dona miqdorida;
  
• 
  “V2 printer” – 15 dona miqdorida.
  

Xuddi shu turdagi tovarlarni 31 dekabr 2019 yil holatiga bir donasini sof sotish qiymati quyidagicha:

• 
  “A1 printer” bir donasi 25500 sh.b;
  
• 
  “V2 printer” bir donasi 19000 sh.b.
  

Har bir birlik priterni sotish uchun baxolangan xarajatlar 100 sh.b.ni tashkil qiladi.

9. 
   2019 yil oxiriga Binoning haqqoniy qiymati-980000sh.b. 2019 yil oxiriga Yerning haqqoniy qiymati-685000sh.b.
   

Oxirgi marotaba qayta baholash o‘tgan yilning oxirida amalga oshirilgan.

10. 
    Kompaniya 2019 yilning 1 sentyabrda ma’muriy maqsadlar uchun yengil avtomobilni moliyaviy ijaraga olgan. Ijara muddati 6 yil. Ijara foiz stavkasi 8%. Yillikijarato‘lovlari 35 000 sh.b. va haryilning 1 sentyabrida to‘lanishi lozim bo‘lib, ijara to‘lovi 1 sentyabr 2020 yildan boshlanadi. Mazkur operasiya bo‘yicha Buxgalter xech qanday o‘tkazmalarni amalga oshirilmagan.
    

11. 
    Kompaniya 2019 yil 31 mayda “SKS” kompaniyasini nominal qiymati 10 sh.b. bo‘lgan 100 000 dona obligasiya sotib olgan. Moliyaviy aktiv biznes- model doirasida hisobga olinadi, shartnomaviy pul oqimlarini olish maqsadida moliyaviy aktivni ushlab turiladi (haqiqiy qiymatini o‘zgarishi natijasida qayta sotib yuborish maqsadida emas). Obligasiya 2019 yil 31 mayda chiqarilgan bo‘lib, donasi 12,48 sh.b. bahoda kirim qilingan va nominal qiymati bo‘yicha 2023 yil 31 mayda qoplanadi. Obligasiya bo‘yicha 1,2 sh.b. miqdoridagi foizlar har yili to‘lab boriladi, to‘lovlar 2020 yil 31 maydan amalga oshirish boshlanadi. Mazkur obligasiya bo‘yicha samarali yillik foiz stavkasi (daromadlilikni ichki
    

me’yori) 5%ni tashkil qiladi.
Kompaniya menejmenti 2019 yil 31 mayda kredit riski bo‘yicha muhim o‘zgarish sodir bo‘lmagan deb hisoblaydi. 2020 yil 31 mayga 12 oylik kutilayotgan kredit bo‘yicha zarar -20000 sh.b.ga baholangan.
Hisob siyosatiga muvofiq, mazkur moliyaviy aktiv foyda va zararlar orqali amortizasiyalanadigan qiymati bo‘yicha kompaniyaning uzoq muddatli aktivlari tarkibida hisobga olinadi. Kompaniya 1248000 sh.b. summaga “Moliyaviy aktiv
- “SKS” obligasiyalari” schetida obligasiyani kirim bilan bog‘liq bo‘lgan o‘tkazmadan tashqari boshqa hech qanday o‘tkazmalarni amalga oshirmagan.

12. 
    Foyda solig‘i stavkasi 2018 yildagidek 2019 da ham 20%. 2020 yilda ham stavkani o‘zgarishi kutilgani yo‘q. Jarima va penyalar (buxgalter tomonidan barcha o‘tkazmalar berilgan va sinov balansida aks ettirilgan) soliq solish maqsadlarida chegirilish ruxsat etilmaydi
    

BOSH JURNAL

San a	Ko’rsatkichlar	Debet	Kredit
1	Dt Olingan bo`naklar	103448
	Kt Sotishdan daromad		103448
2	Dt Nomoddiy aktivlar	27000
	Kt Boshqa marketing xarajatlari		27000
A	Dt Amortizatsiya savdo xarajatlari	6000
	Kt Jamg’arilgan amortizatsiya nomoddiy		6000
3	Dt Xaridlar	2448000
	Kt To`lanadigan savdo schyot		1210500
	Kt Uskunaning jamg’ar amortizat		1237500
4	O`tgan yilgi xatoni tuzatish
	Dt Daromad solig`idan qarzdorlik	17000
	Kt Taqsimlanmagan foyda		13600
	Kt To`lanadigan foyda solig`i		3400
5	Dt Boshqa ma`muriy xarajatlar	25000
	Kt Nomoddiy aktiv		25000
6	Dt savdo debitor qarzdorlikni qadrsiz. zarar	11188
	Kt Savdo debitor q.kut.zarar		11188
7	Tuzatishlar
A	Dt Tuzatishlar	220200
	Kt Tovarlar		220200
B	Dt Sotilgan tovarlar tannarxi	3309700

	Kt Tuzatishlar		220200
	Kt Xaridlar		3089500
D	Dt sotilgan tovarlar tannarxi	283500
	Kt Tuzatishlar		283500
9	Dt Aktivning qadrsizlanishidan zarar	28333
	Dt Jamg`arilgan amortizatsiya	91667
	Kt Bino		120000
B	Dt Yer	5000
	Kt Asos.vositani baho.rezervi		5000
10	Dt Aktivdan foydalanish huquqi	161802
	Kt Moliyaviy ijara bo`yicha		161802
B	Dt Moliyaviy ijara bo`yicha uzoq muddatli	22056
	Kt Moliyaviy ijara bo`yicha uz.mud.		22056
V	Dt Foiz xarajatlari	4315
	Kt Moli.ijara bo`y.uz.mud.majb. joriy qis.		4315
G	Dt Amortizatsiya xarajatlari ma`muriy	17800
	Kt Jamg`arilgan amortizatsiya yengil ma.		17800
11	Dt Olinadigan foiz	70000
	Kt Foiz ko`rinishidagi daromad		70000
A	Dt Foiz ko`rinishidagi xarajat	36400
	Kt Moliyaviy aktiv		36400

64

“Alfabild”kompaniyasi / 2019 ^yil^31^dekabrda^yakunlangan^yil^uchun^ishchi^jadval
Tuzatuvchi yozuvlar		Tuzatishdan keyingi sinov balansi		Foyda va zararlar to‘g‘risidagi hisobot		Buxgalteriya balansi
Debet	Kredit	Debet	Kredit	Debet	Kredit		Debet		Kredit

65

“Alfabild”kompaniyasi / 2019 ^yil^31^dekabrda^yakunlangan^yil^uchun^ishchi^jadval
Tuzatuvchi yozuvlar		Tuzatishdan keyingi sinov balansi		Foyda va zararlar to‘g‘risidagi hisobot		Buxgalteriya balansi
Debet	Kredit	Debet	Kredit	Debet	Kredit	Debet	Kredit

	Debet	Kredit
Yer	680 000
Nomoddiy akti- “Dasturiy ta’minot”	25 000
Binolar	1 100 000
Jamg‘arilgan amortizasiyas-binolar		60 238
Foydalanish huquqi b-cha aktiv (Yengil avtomobil)

Moliyaiviy aktiv-“SKS” obligasiyasi
Zaxiralar (tovarlar)	772 500
Olinadigan savdo schetlari	670 000
Savdo debitorlik qarzdorlik b-cha kutilayotgan kredit zarar rezervi

Berilgan bo‘naklar (xorijiy valyuta)	1 237 500
Berilgan bo‘naklar-milliy valyutada (sh.b.)	55 000
Olinadigan foizlar

66

“Alfabild”kompaniyasi / 2019 ^yil^31^dekabrda^yakunlangan^yil^uchun^ishchi^jadval

Tuzatuvchi yozuvlar

Tuzatishdan keyingi sinov balansi

Foyda va zararlar to‘g‘risidagi hisobot

Buxgalteriya balansi

Schetlar nomi

Tuzatishgacha bo‘lgan sinov balansi

Debet

Kredit

Debet

Kredit

Debet

Kredit

Debet

Kredit

Debet

Kredit

Sotishdan daromad

19 000 000

Oldindan to‘lov uchun chegirma

82 000

Qaytarilishi

320 000

Sotilgan maxsulotlar tannarxi

12 500 000

Xaridlar (tovarlarni xarid qilish)

641 500

Zaxiralar qiymatini tuzatish

Reklama bo‘yicha savdo xarajatlari

150 000

Ish haqi bo‘yicha savdo xarajatlari

780 000

Savdo debitor qarzdorlikni qadrsizlanishidan zararlar

Ijara bo‘yicha savdo xarajatlari

Amortizasiya bo‘yicha savdo xarajatlari

Boshqa savdo xarajatlari

65 000

Ish haqi bo‘yicha ma’muriy xarajatlar

252 718

Soliq bo‘yicha ma’muriy xarajatlar

60 000

Xizmatlar bo‘yicha ma’muriy xarajatlar

5 600

Amortizasiya bo‘yicha ma’muriy xarajatlar

67

Schetlar nomi	Tuzatishgacha bo‘lgan sinov balansi
	Debet	Kredit
Ma’muriy xarajatlar –boshqa (sug‘urtalash, joriy remont va AVga tex.xizmat)
Idoraviy buyumlar xarajati	5 600
Boshqa ma’muriy xarajatlar	25 000
Marketing (sbыt) bo‘yicha xarajatlar	50 000
Penya va jarimalar	10 000
Qayta baholashdan zarar
Boshqa nooperasion daromadlar		89 630
Moliyaviy daromadlar
Moliyaviy xarajatlar
Boshqa nooperasion xarajatlar	10 500
Investisiyadan daromad		7 500
Aktivlar qardsizlanishidan zarar
Kurs farqidan xarajatlar
Foyda solig‘i xarajatlar
To‘lanadigan foyda solig‘i
Muddati uzaytirilgan soliq aktivi	11 000
Hisobot davri sof foydasi
HAMMASI	21 476 388	21 476 388