Ishlab chiqarishda buxgalteriya hisobi

Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida qishloq xo’jalik mahsulotlari tannarxini pasaytirish yo’llari 
Mahsulot ishlab chiqarish xarajatlarining uzluksiz pasayishi bozor iktisodiyotida ishlab chiqarish 
usulining qonuniyatidir. U mehnat unumdorligining tuxtovsiz usishi, mehnatkashlar madaniy, texnikaviy 
darajasini yuksalishi, moddiy va mehnat resurslaridan ratsional foydalanish, xo’jalik yuritish 
usullarining takomillashtirishi bilan ta’minlanadi. 
Ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirishning ahamiyati yildan yilga oshib bormokda, chunki uni 
pasaytirishning xar bir foizi absolyut xajmni oshirib yuboradi. Ya’ni korxonada ishlab 
chikdrilayotgan mahsulotning tannarxini 1%ga kamaytirish evaziga korxona ancha miqdorda moliyaviy 
resurslarini iktisod qilishga erishadi. Bu xar qanday korxonaning oldiga turgan eng dolzarb 
masalalrdan biri hisoblanadi. 
Ishlab chiqarish xarajatlarining pasaytirishning yo’llarini keltiramiz. Ishlab chiqarish 
xarajatlarining pasaytirishda ishlab chiqarishning texnikaviy darajasini oshirish katta ta’sir ko’rsatadi. 
Yangi texnikani joriy qilish va mahsulot tayyorlash texnologiyasini takomillashtirish jarayonalaring 
kamayishiga kompleks ta’sir ko’rsatadi. Ular moddiy resurslardan yanada samaralirok, foydalanish, 
buyumlarni tayyorlashga ketadigan mehnat sarfini kamaytirish imkonini beradi. 
Amaldagi jihozlarni zamonaviylashtirish hamda qo’llanilayotgan texnikadan foydalanishni 
hisobiga ishlab chiqarish xarajatlarini anchagina kamaytirishga erishish mumkin. Yangi texnika va 
progressiv texnologiya asosida utgan va jonli mehnatni tejashga erishiladi. Moddiy resurslarda 
buyumlashgan utgan mehnatni tejash xuddi shu miqdordagi xom-ashyo va materiallardan kuprok mahsulot 
ishlab chiqarish imkonini beradi; jonli mehnat sarfini tejash mahsulot unumdorligini oshirish imkonini 
beradi, ya’ni xar bir ishchiga hisoblanganda ko’proq mahsulot ishlab chiqarishga imkon yaratadi. Bunga 
fan-texnika taraqqiyoti yordam beradi. Yangi texnika va ilgor texnologiya ishlab chiqarishni 
boshqarishni takomillashtirish asosida mehnat unumdorligi oshib boradi bu esa ishlab chiqarish 
xarajatlarini kamaytirishga olib keladi. 
Moddiy va pul mablag’larini sarflashda qat’iy iqtisodiy tejashga rioya qilish katta ahamiyatga 
eta. Asbob uskunalarni asrashga doir sarflarini kamaytirish, material shuningdek ishlab chiqarish 
chiqindilaridan maksimal foydalanish. Brak natijasida ro’y beradigan nobudgarchiliklarni kamaytirish 
fondlarining samaradorlik darajasini oshirish, ish haqi fondini ratsional sarflash sex va umumzavod 
xarajatlarini kamaytirish - bularning barchasi u yoki bu darajsida mahsulotning arzonlashuviga ta’sir 
ko’rsatadi. 
Moddiy texnika ta’minotini yaxshilash ishlab chiqarish xarajatlarini kamaishiga olib keladi. 
Korxonaning xom-ashyo material, yokilgi va energiya yetkazib berishning uzilib krlishi ishlab 
chiqarish ritmini buzishga bekor turib qolishlariga oy oxirida xaybarakallachilikka va okibat natijada 
unumsiz xarajatlarga olib keladi. Korxona iqtisodiyotiga haddan tashqari normativdan ortiqcha 
zapaslarni bo’lishi xam salbiy ta’sir ko’rsatadi. Zapas ko’payib ketganda oborot mablag’lari oshib 
ketadi, moliyaviy axvol yomonlashadi, ishlab chiqarishning rentabelligi pasayib ketadi. 
Ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishga mehnatni tashkil etishda takomillashtirish ta’sir 
ko’rsatadi. har kanday texnikadan xatto yangisidan xam ishlab chiqarishni to’g’ri tashkil qilmay turib, 
maksimal ravishda foydalanish mumkin emas. Shuning uchun texnologik protsesslarni mexanizatsiya va 
avtomatlashtirish bilan bir qatorda, mehnatni ilmiy asosda tashkil etishga katta e’tibor berish 
kerak. 
Mahsulot tannarxini pasaytirishda hisobotning roli kattadir. Hisob olib borish yoqilgi va 
energiyadan, xom ashyo va materiallardan ratsional foydalanishga yordam beradi, xarajatlarni 
kamaytirish va korxona jamg’armasini oshirish ikonini beradi. Kollektivning kuchini yetishtiri 
ladigan mahsulotning tannarxini pasaytirishga qaratish uchun ishlab chiqarishga qilinadigan xarajatlarni 

---

39 
to’g’ri rejalashtirish va hisobga olish zarur. Iqtisod qilish yo’llarni aniqlash ortiqcha xarajatlarning 
sababini ochib tashlash uchun bu xarjatlarni doimiy tahlil qilib turish kerak. Ishlab chiqarish 
xarajatlarini kamaytirish rejasining bajarilishini tahlil qilish ishlab chiqarish rentabelligining oshishi uchun 
korxonadagi barcha ishlarning takomillashtirshiuchun muhim ahamiyatga ega. Lekin tahlil fakdtgina 
tannarxning pasaytirsh rejasini bajarilishiga kuyilgan baho bilan chegaralanmaydi, u ishlab chiqarish 
xarajatlarini yanada kamaytirish uchun taxlikiy va texnikaviy harakatlarni ham kurishi kerak. 
Mahsulot ishlab chiqarishni tahlil qilishning ishchilarning aktiv ishtirok etishlari uni pasaytirishning 
muhim yo’lidir. 
Xarajatlar korxonaga bog’liq bulmagan omillarga qarab uzgaradi. Masalan; resurs narxi xar xil 
xizmat xakkining tebranishi korxona xoxishidan kat’iy nazar xarajatlarni uzgartiradi. Korxonada 
ishlab chiqarish kulami kengaysa, resurslar sarfi kiskdradi, chunki ular kamrok isrof etiladi. Resurslarni 
tejovchi texnologiya joriy etilganda xarajatlar keskin kiskdradi. Urtacha xarajatlar mehnat unumliga 
nisbatan teskari mutanosiblikda uzgaradi. Mehnatni unumigning ortishi xam moddiy xam mehnat 
sarfini kiskdrtiradi bozordagi narx binobarin tovar barqaror sharoit mehnat unumdorligi xarajatlari 
pasaytirish orkali foydani kupaytiradi. 
Xarajatlarni doimiy ravishda pasaytirib borish korxona foydasini oshirishning asosiy vositasi bo’lib 
xizmat kiladi. Zero mahsulot bahosi tarkibining asosiy elementlari bu xarajat va foydadir. Binobarin 
xarajatlar qanchalik qisqarib borsa, shunga mos foyda oshib boradi. 
Ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirish asosiy yunalishlaridan biri bu fan texnika taraqqiyotining 
yutuklaridan oqilona foydalanishga erishishdir. Fan texnika taravdyoti yutuklaridan foydalanish 
mavjud ishlab chiqarish quvvatlaridan, xom-ashyo materiallaridan yoqilg’i resurslaridan yanada 
to’laroq foydalanishga imkon beradi. Shuningdek yangi unumdorligi yuqori bo’lgan samarador mashina, 
dastgoxda yangi texnologik jarayonlar yaratish, uni ishlab chiqarish joriy etish pirovard natijada korxonada 
ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga sharoit yaratadi. Fan texnika taraqqiyotining 20–asr ikkinchi 
yarmidagi o’ziga xos jihati printsipal yangi texnologik usulga utilishi bilan xarakterlanadi. Uning 
mavjud texnologik ishlab chiqarish usullaridan ustunligi faqat nisbatan yuqori iktisodiy samaradorligida 
emas, balki sifat nuqtai nazaridan moddiy ne’matlar va xizmatlarni ishlab chiqarish imkoniyatidir. 
Xarajatlarni pasaytirish asosiy yo’nalishlardan biri bu ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etishning 
takomillashtirishdir. Ushbu yo’nalish ishlab chiqarishda yo’qotishlarni kamaytirish yo’li bilan xarajatlarni 
pasaytirish bu esa o’z navbatida jonli mehnatni iqtisod qilishga ya’ni ishlab chiqarish unumdorligini 
oshishiga olib keladi. 
Samaradorlik iqtisodiy kategoriya sifatida odamlarni ayrim ehtiyojlarini kondirishga qaratilgan 
mahsulotlar qobiliyatlarini anglatadi. Samaradorlik miqdoriy o’lchov darajsiga ega bo’ladi. 
Iqtisodiyotda eng avvalo yuqori samaradorlik ko’pincha imkoniyatlari bilan birgalikda ist’emol qilishdan 
hosil bo’lgan samaradorlikning yuksalishini izohlaydi. Barcha samaradorliklar majmuasi eng 
yuqori maksimal samaradorliklardan iborat ekanini izohlash 
K
iyin emas. Har bir iste’mol qilinayotgan 
yangi tovar uo’zining eng yuqori samaradorlik darajasiga teng samaradorlik darajasini kengaytiradi. 
Maksimal samaradorlikni pasaytiruvchi qonunga ko’ra navbatdagi har bir iste’mol qilinayotgan 
ne’matni yuqori samaradorlik darajasi oldingi bosqichga nisbatan past bo’ladi. 
Demak, bir ulchovga to’g’ri keluvchi kushimcha ne’matlar hosil qilish samarasi oldingi boskichda 
olingan natijalardan pastrok bo’ladi. 
Iktisodiy samaradorlik bir necha iktisodiy ko’rsatgichlar orqali tavsiflanadi. Ishlab chiqarish 
samaradorligi bir qancha juz’iy ko’rsatgichlar orqali tavsiflanadi. Samaradorlikning umumiy 
ko’rsatgichi mehnat unumdorligidir. U umummahsulot miqdorining jonli mehnat sarfiga nisbatan 
ifodalanadi. Jonli mehnat sarfi kunlarda soatlarda hisoblanadi. Mehnat unumdorligi bilan birga mehnat 
sigimi degan samaradorlik ko’rsatgichi hxam qo’llanadi. Mehnat sig’imi jonli mehnatni mahsulot 

---

40 
miqdoriga nisbatan orqali aniqlanadi. Mahsulotning material sig’imi degan iqtisodiy ko’rsatgich ham 
bizning davrimizda katta ahamiyat kasb etmokda. 
Material sig’imi moddiy ashyolar sarfini mahsulot miqdori ga nisbatan orqali aniqlanadi. Ishlab 
chiqarish fondlarini samaradorligi mahsulotning fond sig’imi yoki fondlar kaytimi ko’rsatgichlari orqali 
o’lchanadi. Ko’rinib turibdiki juz’iy ko’rsatgichlar samaradorlik umumiy ifodasini aniqlashtirilgan shaklida 
bu nisbatlarda mahsulotlar miqdori ko’rsatgichlari o’rnida jami mahsulot yalpi milliy mahsulot, jami ichki 
mahsulot, sof mahsulot, qo’shimcha mahsulot, uning pul shakllaridan biri foyda milliy daromad kabi 
kategoriyalar qo’llaniladi. 
Bozor iqktisodiyotiga o’tish davrida ayniqsa, respublikamizning hozirgi sharoitida 
samaradorlikni oshirish juda jiddiy masaladir. Gap shundaki, xozirgi davrda ko’pgina resurslar 
chegaralangan ularning aksariyat qismi xorijdan keltiriladi, zamonaviy texnologiya yetishmaydi, kadrlar 
malakasi yuqori emas. Shuning uchun resurslardan tejamli foydalanish, mehnat unumdorligini oshirish 
milliy va xorijiy sarmoyalarni eng zarur soxalarga joylashtirish yuqori malakali kadrlar tayyorlash 
kabi samaradorlikni oshirish vositalariga yetarlicha e’tibor berish talab qilinadi. 
Lekin oxirgi yillarda mamlakatimizda mamlakatimizda inkirozga karshi choralar dasturi asosida 
kilingan ishlar natijasida mahsulot ishlab chiqarish tannarxi 18 foizga tushirishga erishildi. Bu jaxon 
moliyaviy- iktisodiy inkirozi kechayotgan bir paytda juda katga natijadir. Bunday ishlar albatga korxonalar 
barkdrorligini yanada oshiradi. Chunki ishlab chiqarish tannarxi pasaytirilsa, mahsulot sotish bahosi xam 
nisbatan pasaytirilishi mumkin, bu esa bunday sharoitda mamlakatimizdagi iste’molchilari uchun ayni 
muddao bo’ladi. 
Inkirozga karshi choralar dasturi doirasida amalga oshirilgan yo’nalishlardan biri - 
mamlakatimizdagi mahsulot eksport kiladigan korxonalarni xar tomonlama kullab-kuvvatlash va 
ragbatlantirish, eksport saloxiyatini mustahkamlash bo’ldi. Bu esa bunday korxonalar yanada barkdror 
ishlashida muhim ahamiyat kasb etdi. Buning uchun korxonalarning tashki bozorlarda rakrbatdoshligini 
oshirish uchun ularni qo’llab-quvvatlash maqsadida qat’iy choralar ko’rildi. 
Energiya manbalari va kommunal xizmatlar narxlarining asossiz oshishiga yo’l qo’ymaslik, 
korxonalarda texnologik jarayonlarni optimallashtirish hisobidan mahsulot tannarxini pasaytirish, 
eksport narxlarini shakllantirishga doir yangi mexanizmlarni joriy etish, bank kafolatlari muddatlarini 
uzaytirish, qo’shilgan qiymat solig’ini qaytarish muddatini qisqartirish va boshqa rag’batlantirish choralari 
shular jumlasidandir. 
Demak mamlakatimizda bozor raqobati sharotidan kelib chiqib, korxonalarda mahsulot ishlab 
chiqarish xarajatlari tarkibi o’rganilib, mahsulot tannarxi tarkibiga kiruvchi xarajatlarni asossiz 
oshirilishiga yo’l qo’yilmagan. Bu esa korxonalarning moliyaviy holati yanada yaxshilanishiga 
to’rtki bo’lgan. 
Mamlakatimizda moliyaviy inkiroz sharoitida korxonalarni turli qo’llab quvvatlash maksadida, 
mahsulot ishlab chiqarish tannarxini pasaytirishda imtiyozli kreditlar berilishi ham muhim ahamiyatga 
egadir. Ya’ni mahsulot eksport kiladigan korxonalarga mamlakatimiz banklari tomonidan imtiyozli 
kreditlar berildi. Bu esa ularning yanada barqaror ishlab chiqarishga yordam berdi. Ma’lumki eksport 
kiluvchi korxonalar mahsulot eksport kilganda, har doim ham ishlab chiqarish bir xil boravermaydi. 
Chunki bunday sharoitda sotilgan mahsulot puli o’z vaqtida kelib tushmasligi yoki ishlab chiqarilgan 
mahsulotga talab oshishi yoki bo’lmasa ko’prok, mahsulot ishlab chiqarish uchun texnika-
texnologiyalarning yetishmasligi natijasida korxonlarda vaqtinchalik mahsulot ishlab chiqarish to’xtab 
qolishi yoki belgilangan miqdorni ishlab chiqarishga ulgurmasligi mumkin. Bunda banklarning imtiyozli 
kredilar berilishi korxonalar uchun juda katta yordam bo’ladi. Bunda birinchidan ishlab chiqarish tezlashadi, 
bu degani birinchidan mehnat unumdorligi oshadi, ikkinchidan asosiy vositalar rentabelligi oshadi. Bu 
ikkita ko’rsatkichlar ham bevosita korxona mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga kiruvchi o’zgarmas 
xarajatlarga bog’liqdir. Buning natijasida esa korxonada mahsulot ishlab chiqarish tannarxi yanada pasayadi. 

---

41 
Mahsulot eksport qiladigan korxonalarni qo’llab-quvvatlash bo’yicha ko’rilgan chora-tadbirlar natijasida 
ularning barqaror ishlashini ta’minlashga joriy yilda eksport xajmini oshirishga erishdik. Bu esa 
mamlakatimizda korxonalar iqtisodiy taraqqiyotiga ijobiy ta’sirini ko’rsatadi. Mamlakatimizda ishlab 
chiqarilayotgan mahsulotlarni jahon bozoriga tanitadi. Bu esa o’z-o’zidan keyinchalik xorijiy davlatlarning 
mamalakatimiz bilan turli yo’nalishlarda o’zaro manfaatli ishlar qilishiga zamin yaratadi. 
Hozirgi bozor sharoitida respublikamiz qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishni 
yanada takomillashtirish va kam vaqt va mablag’ sarflab yuqori hajmda mahsulot ishlab 
chiqarish eng asosiy masalalardan biridir. Shunday ekan, bitiruv malakaviy ishining obe’kti 
sifatida tanlangan Qarshi tuman Qurbonov Elyor Qurbonovich fermer xo’jaligi faoliyatini 
o’rganish natijasida fermer xo’jaligida qishloq xo’jalik mahsulotlari ishlab chiqarish hajmini 
yanada oshirish mehnat unumdorligini muntazam oshirib borish uchun quyidagi ishlarni amalga 
oshirish maqsadga muvofiqdir: 
- moliyaviy inqiroz sharoitida ishlab chiqarishda yangi texnika va texnologiyalarni kiritish 
va raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarish; 
- moliyaviy inqiroz sharoitida ishlab chiqarishni texnik texnologik qayta jihozlash va 
modernizatsiyalashtirish lozim; 
-ishlab chiqarishda mini texnologiyalarni ko’plab kiritish uchun davlat tomonidan 
moliyalashtirish masalalarida qo’llab-quvvatlash; 
- ishlab chiqarishga ishtirok etayotgan ishchi va xizmatchilarni moddiy manfaatdorligini 
oshirish va ularni muntazam rag’batlantirib borish mexanizimini shakillnatirish kabi chora 
tadbirlarni amlaga oshirish ishlab chiqarishda mehnat unumdorligini oshirishga ijobiy xizmat 
qiladi. 
- tarmoqning rivojlanishini e’tiborga olgan holda qo’shimcha ish joylarini tashkil etish; 
- tarmoqning ishlab chiqarish tarkibini takomillashtirish va moddiy-texnika ta’minotini 
yuksaltirish; 
-qishloq xo’jaligiga yangi texnikalarni, samarali texnologiyalarni izchillik bilan tatbiq 
etish; 
-qishloqda tadbirkorlik shakllarini rivojlantirish; 
- qishloqda ishlash va yashash uchun barcha sharoitlarni yaratish; 
- mehnatni tashkil etishning samarali turlarini tashkil etish va rivojlantirish; 
- kadrlarni tayyorlash, malakalarini oshirish, ularni moddiy, ma’naviy rag’batlantirishni 
takomillashtirish; 
- qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini intensivlashtirish; 
- qishloq xo’jaligini ishlab chiqarishini mexanizatsiyalashtirish, ximiyalashtirish, 
meloratsiyalash va elektrlashtirish; 
- qishloq xo’jaligida almashlab ekishni keng joriy qilish; 
- mehnat munosabatlari mavqeni yakka tartibdagi xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish 
orqali oshirish kerak. Mehnat unumdorligini oshirishda mehnat rag’batlantirishning kuchli 
mexanizmini joriy etish lozim; 
- qishloq joylarida ishchi kuchiga bo’lgan talabni shakllantirish va yangi ish o’rinlarini 
yaratishda yakka tartibdagi tadbirkorlikka e’tiborni yanada oshirish lozim, shu jumladan, har bir 
hududning o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan olib dehqon xo’jaligi, kasanachilik va xizmat 
ko’rsatish sohalarini yanada rivojlantirish kerak; 
- qishloq joylarida aholining mehnat taklifi va ish o’rinlari o’rtasida sifat jihatdan 
muvozanatga erishish zarur. Bu maqsadga erishishda mehnat birjalari tomonidan Davlat 
dasturlari asosida agrar sektordan bo’shatilayotgan mehnat resurslarini iqtisodiyot talablariga 
muvofiqlashtirish va ularni qayta o’qitilishi maqsadga muvofiq; 

---

42 
- erkin mehnat munosabatlarini tashkil qilish va mehnat unumdorligini oshirishda ish 
beruvchi va ishga yollanuvchi manfaatlarini muvofiqlashtirishda kasaba uyushmalar faolligini 
oshirish va boshqalar.