Қишлоқ хўжалигида кичик корхоналарни ривожлантириш йўналишлари

6.2. Iqtisodiy rivojlanishni aks ettiruvchi asosiy modellar
Barcha rivojlangan mamlakatlarda matematik va instrumental usullar va modellar, ham amaliy masalalarni yechishda, ham ijtimoiy-iqtisodiy hodisalarni nazariy o‘rganishda ishlatiladi. Yangi kompyuterlar va axborot texnologiyalarning takomillashib borishi jarayonida makroiqtisodiy ustuvor masalalarni yechishda bu usullar va modellarning roli yanada oshib boradi. Xususan, dinamik tarmoqlararo balanslar (DTAB) modellarini boshqa modellar bilan birgalikda qo‘llash, tashqi aloqalarni e’tiborga olish, zarurligi Yuqorida eslatilgan tizimli va situativ yondashuvlar yanada dolzarb bo‘lib boradi. Jahon miqyosidagi globallashuv va integraцiya jarayoni shuni taqozo qiladi.
Nazariy jihatdan ham makroiqtisodiy tahlil va prognozning turli bosqichlari, darajalari va muddatlari bo‘yicha bu modellarni tartiblash va tasniflash talab qilinadi. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishga ta’sir etuvchi asosiy omillarni o‘zida aks ettirish imkonini beruvchi makromodellarning asosiy turlari va tasnifi quyidagi 6.2.1-jadvalda keltirilgan.
6.2.1-jadval
Makroiqtisodiy modellarning tasnifi

№	Tasniflash alomatlari	Makroiqtisodiy modellarning asosiy turlari
1	Ilmiy-metodologik asos	Neoklassik, keynscha, monetar, endogen o‘sish nazariyalari
2	Ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar turlari	Rivojlangan industrial va rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyoti, o‘tish davri iqtisodiyoti makromodellari; abstrakt makromodellar
3	Makroiqtisodiy maqsad, dasturiy vazifa	Nazariy tahlil, prognoz, milliy iqtisodiyotni rostlash va moliyaviy dasturlash; konцeptual-nazariy, konstruktiv va amaliy (davlat organlari, vazirliklar tomonidan ishlatiladigan va ishlatilmaydigan); empirik, grafik (illyustrativ) va analitik modellar
4	Asosiy problematika	Iqtisodiy muvozanat (shartlari), muvozanatli o‘sish, balanslangan o‘sish (shartlari), magistral traektoriya bo‘yicha rivojlanish va optimal iqtisodiy o‘sish (optimallik shartlari)
5	Dinamika	Statik, kinematik (ko‘p davrli, ko‘p qadamli), dinamik makromodellar; iqtisodiy jarayonlar (цikllar) e’tiborga olingan, olinmagan makromodellar; optimallik, magistral xossalar e’tiborga olingan, olinmagan dinamik makromodellar
6	Vaqt koordinatasi	Diskret (uzlukli-farqlar tenglamalari), uzluksiz vaqtli (differensial tenglamalar)
7	Funksional bog‘lanishlar turi	Chiziqli, qavariq, nochiziqli (kvadratik, eksponensial va b.)
8	Stoxastika (ehtimollik elementi)	Stoxastik, determinaцiyalashgan makromodellar
9	O‘lchami (sektor yoki tarmoqlar soni)	Bir sektorli, ikki sektorli va ko‘p sektorli; kichik (kam) o‘lchamli, o‘rta va ko‘p o‘lchamli (katta makroekonometrik modellar, KMEM)
10	O‘lchov birligi	Miqdoriy-natural, pul-qiymat (doimiy va joriy narxlarda); absolyut va nisbiy ko‘rsatkichlar
11	Qo‘rib chiqish muddati	Qisqa, o‘rta va uzoq muddatli
12	Butun iqtisodiy tizim yoki ba’zi alohida elementlari; boshqarish darajalari	Global, lokal; butun iqtisodiyotning makromodeli, tovarlar, xizmatlar, mehnat, kapital, valyuta bozori modellari; tashqi aloqalar e’tiborga olingan va olinmagan modellar; iste’mol, jamg‘arma, investitsiyalar modellari; boshqarish darajalariga mos
13	Tashqi bog‘lanishlar	Ochiq va yopiq modellar; kapital oqimi erkin, cheklangan, yo‘q; valyuta almashuv rejimlari e’tiborga olingan, olinmagan makromodellar
14	Ilmiy-texnikaviy taraqqiyot	Ilmiy-texnikaviy taraqqiyot e’tiborga olingan, olinmagan makromodellar; ekzogen, endogen ITTli (avtonom, neytral ITTli)
15	Muvozanat	Dinamik muvozanat e’tiborga olingan, olinmagan
16	Balans, optimallashtirish shartlari	Balans modellari, optimizaцiya modellari, ekonometrik modellar; matematik-statistik; imitaцion va h.k.
17	Tarmoqlararo balanslar (TAB)	TABga asoslangan, asoslanmagan makromodellar
18	Indikatorlar	Indikatorlar qatnashgan, qatnashmagan modellar
19	Sцenariylar	Sцenariylar imkonini beradigan, bermaydigan
20	Kompyuter dasturlari	Standart dasturiy ta’minotga ega, o‘rta murakkablikka ega, o‘ta murakkab (xususan, evristik) modellar; qisqa muddatli makroindikativ rejalar, uzoq muddatli strategik reja-prognozlar tuzish, monitoring va maslahat axborot tizimlari
21	MHT (SNS) ma’lumotlari	MHT ma’lumotlari etarli, etarli emas; MHTga asoslangan, asoslanmagan makromodellar
22	Asosiy ifodalash shakli	Grafik, analitik, algoritmik va aralash

Makromodellar dinamik yoki statik turlarga bo‘linadi. Barqaror va muvozanatli iqtisodiy o‘sish dinamikasini – shunga mos dinamik modellar asosida o‘rganish kerak. Ma’lumki, dinamik modellarda vaqt uzluksiz (t) yoki diskret tarzda (?) bo‘lishi mumkin. Shuningdek, makromodellar chiziqli va nochiziqli turlarga bo‘linadi. Bunday tasniflash alomatlari va shularga asoslanib ajratiladigan modellarning turlari 6.2.1-jadvalda ko‘rsatilgan.

Makroiqtisodiy tahlil usullari va modellarning tasnifi ularning funksional vazifalariga qarab ham bajarilishi mumkin. Masalan, mamlakat iqtisodiyotidagi makroiqtisodiy jarayonlarni o‘rganishda rivojlanishning umumiy tendensiyalari va qonuniyatlarini ifodalovchi modellarni, makroiqtisodiy indikatorlarni, tahlil va prognoz qilish modellari, ichki va tashqi “turtkilarni” (shoklar) aks ettiruvchi, ularning iqtisodiyotning real sektorlariga ta’sirini baholovchi modellarni alohida ajratish kerak.
Bulardan tashqari, ba’zi amaliy masalalarni yechishda umumiyroq tarzdagi modellar bilan birga, xususiy amaliy modellarni, jumladan, Milliy hisoblar tizimi (MHT)ga, boshqa ma’lumotlarga asoslangan ekonometrik modellarni ham qo‘llash mumkin va muhimdir.
Shuningdek, jami talab (QD) va taklif (QS) muvozanati dinamikasi modellarini, jami talabning asosiy tarkibiy qismlari: iste’molga sarflar (C), investitsion sarflar (I), davlat sarflari (G) modellari, jami taklif funksiyasi sifatida qarash mumkin bo‘lgan ishlab chiqarish funksiyalarini (IChF), tovarlar, xizmatlar, kapital, mehnat, pul, valyuta bozorlarining umumiy muvozanati modellarini ham, qisqa muddatli prognozlar uchun ishlatish mumkin.
Konkret raqamlarga asoslangan katta makroekonometrik modellar biror mamlakat yoki jahon iqtisodiyotini ifodalovchi, yuzlab ko‘rsatkichlar orasidagi bog‘lanishlarni aks ettiruvchi modellardir. Bularni amalda tuzish uchun ko‘p mutaxassislar ishtiroki, ko‘plab ma’lumotlar va kompyuterlar kerak bo‘ladi. Ular, endogen (ekzogen) o‘zgaruvchilarning konkret qiymatlariga ekzogen (endogen) o‘zgaruvchilarning qaysi qiymatlari mos kelishini ko‘rsatadi. Shuningdek, kichik o‘lchamli makroekonometrik modellarning ham o‘z o‘rni bor. Iqtisodiy rivojlanishning yana bir tur modellarida vaqt lagi (vaqt bo‘yicha kechikib bo‘ladigan ta’sirlar) ham ko‘rib chiqiladi.
Iqtisodiy o‘sishga ilmiy-texnikaviy taraqqiyotning (ITT) ta’sirini makromodellarda e’tiborga olishning ikki asosiy varianti bor: avtonom (ekzogen) ITTlik modellar va endogen ITTlik modellar. Bu modellar – mamlakat, hudud va katta korxonalar uchun ishlab chiqarishning uzoq muddat davomida fan va texnika yutuqlarini qo‘llab o‘sishini ifodalaydi.
Ko‘p sektorli modellardan nisbatan chuqurroq o‘rganilganlari tarmoqlararo balanslar (TAB) modellariga asoslanadi. TAB: bir tomondan, iqtisodiy o‘sish maqsadlarini va omillarini o‘zaro moslash uchun, ikkinchi tomondan, mumkin bo‘lgan (potensial, mobilizaцion) iqtisodiy o‘sish sur’atlarini baholash uchun qo‘llaniladi.
Muvozanatli va balanslangan iqtisodiy rivojlanish – ishlab chiqarish omillarining (kapital, mehnat va h.k.), iste’mol va jamg‘armalarning o‘zaro mutanosib bo‘lishini talab qiladi.