İslamda şİƏLİK Əllamə seyyid məHƏMMƏd hüseyn təbatəBAİ

BAŞQA
 
BİR
 
İZAH
 
Bu kitabın ikinci bölməsində Quranın zahiri və batini 
mənaları izah edilərkən qeyd olundu ki, müqəddəs 
kitabımızda islami maariflər müxtəlif yollarla bəyan 
olunmuşdur. Həmin yollar ümumi şəkildə iki qismə - 
zahir və batinə bölünür. 
Zahir yolu ilə bəyan olunanlar sadə olub, ümumi 
kütlələrin düşüncə səviyyəsi ilə uyğundur. Amma batin 
yolu ilə çatdırılan izahlar xüsusi şəxslərə aiddir və mənəvi 
həyat ruhu ilə dərk olunur. 
Zahir yolundan qaynaqlanan bəyan Allah-taalanı 
yaradılış dünyasının mütləq rəhbəri və fərman verəni 
hesab edib buyurur ki, bütün mülk aləmi Ona məxsusdur, 
Allah-taala saysız-hesabsız mələklər yaratmışdır. Onlar 
Allahın əmrlərinə itaət edərək fərmanlarını icra edirlər. 
Allah dünyanın hər bir tərəfinə, hər bir yerinə əmr verir, 
dünyanın hər bir qisminin yaradılışı və nizam-intizamı 

---

189 
mələklərdən olan xüsusi bir qrupa aiddir ki, onlar həmin 
hissənin vəkilləri sayılırlar. İnsan növü də Allahın 
yaratdıqlarından və bəndələrindəndir ki, Onun əmr və 
fərmanlarına qulaq asmalı, Allaha itaət etməlidir. 
Peyğəmbərlər də ilahi çağırışları, Allahın qanun və 
şəriətlərini gətirən insanlardır ki, Allah onları insanlara 
doğru göndərmiş və bu qanunların icra olunmasını tələb 
etmişdir. 
Allah-taala iman və itaətə savab və mükafat vədəsi, 
küfr və günaha isə cəza və əzab vədəsi verdiyinə, digər 
tərəfdən də vədəsinə xilaf çıxmayacağını buyurduğuna və 
adil olduğuna görə Öz ədalətinin tələbi ilə başqa bir 
dünyada yaxşı əməl və pis əməl sahiblərinin bu dünyada 
öz (yaxşı və ya pis) əməllərinə müvafiq yaşamadıqları 
üçün o dünyada bir-birindən ayırmalı, yaxşılara yaxşı 
həyat, pis əməl sahiblərinə isə pis və xoşagəlməz həyat əta 
etməlidir. 
Allah Öz ədalətinin tələbi ilə vədə verdiyinə uyğun 
olaraq, bu dünyada olan insanları istisnasız şəkildə 
ölümdən sonra yenidən dirildəcək, onların etiqad və 
əməllərini incəliklərinə qədər araşdıracaq, onların 
arasında haqq əsasında mühakimə edəcək və nəticədə hər 
bir haqq sahibinin haqı özünə qaytarılacaq, hər bir 
məzlumun haqqı zalımdan alınacaq, hər kəsin əməlinin 
mükafatı (əvəzi) özünə veriləcək, bəziləri əbədi behiştə, 
digər bir qrup isə əbədi cəhənnəmə məhkum olunacaqdır. 
Bu, Quranın zahiri bəyanıdır və əlbəttə öz yerində 
doğru və düzgündür; lakin bu anlayışlar insanın ictimai 
təfəkkürünün 
məhsulu 
olan 
maddədən 
tənzim 

---

190 
olunmuşdur ki, onun faydası daha ümumi və əməlinin 
hüdudları daha geniş olsun. 
Həqiqət vadisində az-çox olan, Quranın batini bəyanı 
ilə müəyyən qədər tanış olan şəxslər bu bəyanlardan adi 
və sadə camaatın idrakının səviyyəsindən çox-çox 
yüksəkdə olan müəyyən mətləbləri başa düşürlər. Quran 
da öz əbədi çağırışlarında bəzən bu bəyanların batini 
məqsədini çatdıran məsələləri xatırladır. 
Quran öz müxtəlif bəyanları ilə qısa şəkildə buyurur ki, 
insan da daxil olmaqla, bütün yaradılış aləmi öz təkvini 
seyri ilə Allaha doğru hərəkət edir; onlar bir zaman öz 
hərəkətini sona çatdıraraq ilahi əzəmət müqabilində öz 
müstəqilliklərini tamamilə əldən verəcəklər. İnsan da 
dünyanın bir varlığıdır, onun təkamülü isə şüur və elm 
yolu ilədir. O Allah dərgahına doğru çox sürətlə hərəkət 
edir, öz hərəkətini axıra çatdırdığı bir gün Allahın haqq və 
yeganə olmasını əyani olaraq müşahidə edəcək və 
görəcəkdir ki, qüdrət, mülk və hər bir kamal sifəti yalnız 
Allahın müqəddəs zatına məxsusdur. Məhz bu yolla da 
əşyalar real varlıqları ilə ona aşkar olunacaqdır. 
Bu, əbədiyyət dünyasının ilk mənzilidir. Əgər insan bu 
dünyada imanlı olub saleh işlər yerinə yetirməklə Allahla, 
eləcə də Onun dərgahına yaxın olanlarla rabitə, ülfət və 
ünsiyyət qurarsa, heç vaxt vəsf edilə bilməyən səadət və 
xoşbəxtliyə çatar, Allah dərgahında, maddi aləmin 
fövqündə olan bir aləmin pak şəxsiyyətləri ilə yanaşı olar. 
Əgər dünya həyatına ürək bağlamaq, onun ötəri 
ləzzətlərində qərq olmaq nəticəsində maddi aləmin 
fövqündə olan bir aləmdən əlaqəsini kəssə, pak Allah və 
Onun dərgahının pak insanları ilə ülfət və ünsiyyət 

---

191 
bərqərar etməsə əbədi bədbəxtliyə və əzaba düçar 
olacaqdır. 
Əlbəttə, insanın yaxşı və pis əməlləri bu dünyada baş 
verir və burada da aradan gedir; lakin yaxşı və pis 
əməllərinin surəti insanın batinində həmişə qalır, insan 
hara getsə o surətlər onunla yanaşıdır və bunlar onun 
gələcəkdəki acı, yaxud şirin həyatının sərmayəsi olur. 
Yuxarıda qeyd olunan mətləbləri aşağıdakı Quran 
ayələrindən də anlamaq olar: 
Allah-taala buyurur: 
“Qayıdış mütləq şəkildə Allaha doğrudur.”
1
“Agah olun ki, bütün işlər Allaha doğru qayıdır.”
2
“Bu gün əmr birbaşa Allaha məxsusdur.”
3
“Ey aramlıq tapan nəfs (Allahı yad et) öz Rəbbinə tərəf 
qayıt, halbuki sən razısın, səndən də razı qalıblar. Belə isə 
Mənim bəndələrimin arasına və behiştimə daxil ol.”
4
Qiyamət günü bəzi insanlara olunan xitabı bəyan 
edərək buyurur: 
“Sən müşahidə etdiyin bu işlərdən qafil idin, indi 
pərdəni sənin gözünün qarşısından götürdük və nəticədə 
sənin gözün bu gün daha iti görür.”
5
Quranın təvili barədə belə buyurulur: 
“Quranı qəbul etməyən şəxslər onun təvilindən başqa 
bir şey gözləyirlərmi?! Onun təvili müşahidə olunan bir 
1 “Ələq” surəsi, ayə-8. 
2 “Şura” surəsi, ayə-53. 
3 “İnfitar” surəsi, ayə-19. 
4 “Fəcr” surəsi, ayə-27-30. 
5 “Qaf” surəsi, ayə-22. 

---

192 
gündə əvvəllər onu unudan şəxslər belə deyəcəklər: Bizim 
Rəbbimizin peyğəmbərləri haqq olaraq gəlmişlər, görəsən 
bizim üçün şəfaət edəcək bir şəxs varmı ki, bizə şəfaət 
etsin, yaxud arxaya (dünyaya) qayıdaq və yerinə 
yetirdiyimiz əməllərdən başqa əməllər görək?!” Onlar öz 
nəfslərinə ziyan vurmuşlar və yaxdıqları iftiranı 
itirmişlər.”
1
“Belə bir gündə Allah onların həqiqi mükafatlarını 
verər və onlar Allahın aşkar bir gerçəklik, pərdəsiz bir 
varlıq olduğunu görərlər.”
2
“Ey insan, sən əzab-əziyyətlə öz Rəbbinə tərəf 
səydəsən. Belə isə Onunla görüşəcəksən.”
3
“Hər kəs Allahın görüşünə ümidvar olsa (bilsin ki,) 
Allahın görüş üçün müqəddər etdiyi vaxt gəlib 
çatacaqdır.”
4
“Hər kəs öz Rəbbinin görüşünə ümidvar olsa gərək 
saleh əməl (yaxşı və bəyənilən iş) etsin və öz Allahına 
pərəstişdə heç kəsi şərik qoşmasın.”
5
“Ey xatircəm olmuş nəfs! Sənin Rəbbindən, Rəbbinin 
də səndən razı olduğun halda öz Rəbbinə doğru qayıt. 
Mənim bəndələrimin içinə və behiştimə daxil ol.”
6
Başqa bir ayədə buyurulur: 
1 “Əraf” surəsi, ayə-53. 
2 “Nur” surəsi, ayə-25. 
3 “İnşiqaq” surəsi, ayə-6. 
4 “Ənkəbut” surəsi, ayə-5. 
5 “Kəhf” surəsi, ayə-110. 
6 “Fəcr” surəsi, ayə- 27-30. 

---

193 
“Ən böyük müsibət gəlib çatdıqda insan özünün hər 
növ səylərini xatırlayar, əzab üçün işıqlanan atəş aşkar 
olar (camaat iki qrupa bölünər). Tüğyan edərək dünyanı 
özlərinə həyat seçənlərə gəldikdə, həmin atəş onun 
yeridir. Amma hər kəs öz Rəbbinin məqamından 
qorxaraq nəfsini həvayi-nəfsdən, xoşagəlməz işlərdən 
çəkindirsə cənnət onun yeridir.”
1
Əməllərin cəzasnın necəliyi barədə isə belə buyurulur: 
“Ey kafir olanlar! Üzr və bəhanə gətirməyin. Bu gün 
(Qiyamət günü) sizə verilən cəzalar yerinə yetirdikləriniz 
əməllərdir.”
2