Islom nurli ma’rifat dini reja

ImomAbuHanifavahanafiylikmazhabi. HanafiylikmazhabiasoschisiAbuHanifaNu’monibnSobit (699-767) bo‘lib, «ImomiA’zam», ya’niengbuyukimomlaqabibilanmashhurbo‘lgan. MazkurmujtahidolimKufashahridatug‘ilibshuerdavafotetgan.

Buolimsunniymazhablarasoschilariorasidayoshiengkattasihisoblanadi. Rivoyatlargako‘raAbuHanifaningbobosio‘g‘liSobitnisahobiyAlioldigaolibkelib, uninghaqigaduoqilishlariniso‘raydi. HazratAliSobitnio‘zivazurriyotigabarakotso‘rabduoqiladilar. Sobitningzurriyotidano‘g‘liAbuHanifakattashuhratqozondi. ImomAbuHanifaotasiningkasbiKufadaipakvajunmatotijoratibilanshug‘ullangan.
ImomA’zamyoshligidanQur’onniyodlaydi. Ma’lumvaqtsavdoishlaribilanshug‘ullanibyurgan. SHuoradaKufavauningatrofidae’tiqodiybahs-munozaralardafaolishtiroketibborgan. Birkuniko‘chadaimomSHa’biyningyonidano‘tibketayotganida, oldigachaqirib, qaergaketayotganiniso‘raydi. Ubozorgaketayotganiniaytganda, mensendanuniemas, balkiqaysiolimningdarsigaborayapsandebso‘raydi. ImomA’zamhechbiriningoldigabormayapman, degandanso‘ng, imomSHa’biyshundaydeydi: «Ilmvaulamolarbilanko‘rishibturgin. Seninihoyatdazukkovailmgatashnaligingniko‘ryapman». SHa’biyningbugapigakirib, AbuHanifailmyo‘linitanlaydi.
AbuHanifaUmaviylarvaAbbosiylarningsiyosiykurashlari, hokimiyatbirsuloladanboshqasigao‘tgandavrdayashaganbo‘lsahamqo‘ligaqurololibikkitomonningsiyosatigaaralashmadi, balkio‘zilminioshirishvatarqatishgaharakatqildi. Budavrdaaqidaviyoqimlarorasidakurashlaranchaqizigan. Olimbukurashlarnikuzatibborganitabiiy. IbnBazzozningrivoyatigako‘raimomAbuHanifao‘g‘liHammodgashundaydegan: «Bizlarmunozaraqilganvaqtdasuhbatdoshimizninghaqvato‘g‘riyo‘lganchiqibketishidanqo‘rqaredik, lekinsizlarmunozaravaqtidaraqibingiznihaqyo‘ldanchiqishiniistaysizlar. Harkimo‘zsuhbatdoshinihaqyo‘ldanog‘dirmoqchibo‘lsa, unikufrtomongayo‘llaydi, lekinuningo‘zisuhbatdoshidanoldinroqkufryo‘ligao‘tganbo‘ladi».
ManbalardaimomAbuHanifaningsahobiylarbilanko‘rishganiaytiladi, shuninguchunutobeinlardanhisoblanadi. UHammodibnAbuSulaymon, IbrohimNaxaiy, SHa’biykabivaboshqaolimlardansahobiylarAlivaAbdullohibnMas’ud, AbdullohibnAbboslarningfiqhinio‘zlashtirdi. Ayniqsa, Hammoduningengasosiyustozihisolangan. Unga22 yoshidashogirdtushib, ukishidano‘nsakkizyildavomidafiqhilminio‘rganadi. Buhaqdao‘ziquyidagilarniaytgan: «Menilmvafiqhningkonidaedim. Uningahliilamajlisqurdim. Ularningfaqihlaridanbirinilozimtutdim».Uzoqyillardarsolishivaustozivafotidanso‘nguningo‘rnidadarsberishniboshlagan. Ustozio‘rnigadarsberishinatijasida, HammodqoldirganmaktabkeyinchalikimomAbuHanifafaoliyatinatijasidamazhabgaaylandi. SHuningdek, ko‘pyurtlargasafarqilganvao‘shaerlikolimlarbilanilmiybahs-munozaralargakirishgan. ImomAbuHanifaviqorvasalobatlikishibo‘lgan. Ko‘pfikryuritib, kamso‘zlaredi. Taqvoli, parxezkor, zohid, bekorchivafoydasizso‘zlarnigapirmas, gapirgandaqisqavalo‘ndaso‘zlardi. Birorkishimasalaso‘rabkelsa, hozirjavoblikbilanishnixalqilgan.
ImomAbuHanifaQur’on, sunnat, sahobiylarningso‘zlari, qiyos, istehson, ijmo, urfkabifiqhiymanbavauslublarigako‘rahukmchiqargan.
Fiqhdashundaymaqomgaerishganki, harbiroyatvahadisdankeraklifiqhiyxulosalarchiqaraolgan. AbuHanifahadisni, sahobiylarso‘zinipuxtao‘zlashtirgan. Hadislarningsahihvazaifiniajratib, ayniqsa, hadislardanchiqariladiganhukmlarningto‘g‘ribo‘lishigakattae’tiborqaratgan. RivoyatlarningbiridaustoziSHa’biybirmasaladamurojaatqiladi. AbuHanifaungajavobberadi. SHundaustozibuni (javobnivaungahujjatni) qaerdanoldingdebso‘raganda, AbuHanifao‘zingizrivoyatqilganhadisdanoldimdebhadisniaytadi. Javobdanso‘ngSHa’biy: «Sizlartabiblarsiz, eyfaqihlarjamoasi, biz (muhaddislar) dorishunosmiz», deydi.
ImomAbuHanifahadisilmidahamyuqorimartabalargaerishgan. QuyidaimomAbuHanifaningjudako‘phadisbilishiniisbotlovchiba’ziomillarnikeltirishmumkin. Ulardan: 1. Ko‘plabolimlarqatoriImomAbuHanifagamuxolifbo‘lganlarhamittifoqanuningmujtahidliginitanoladilar, ya’niuningmujtahidolimekanidaixtilofyo‘q. Mujtahidbo‘lishshartlaridanbirihukmchiqarishgaoidhadislarniyaxshibilishdir; 2. Manbalardaaytilishicha, AbuHanifasaksonuchmingdanortiqmasalagajavobbergan. Hadislarniyaxshibilmaydigankishibundayko‘pmasalagajavobberishimumkinemas; 3. AbuHanifahadisrivoyatigako‘pto‘xtalmagan. Buningsabablaridanbirinio‘shadavrolimlarihadislarniyaxshibilganlaridir. SHuninguchunularilmmajlislaridahadislardanchiqadiganmasalalargajavobtopishni, ya’niistinbotbilanshug‘ullanishniasosiymaqsadqilibolganlar. Hadisningfiqhini, unitushunishni, nosixvamansuxini, omvaxosini, mutlaqvamuqayyadinibilishgaintilganlar, uningsahihligigaemas; 4. AbuHanifadavridanafaqathadisilmini, balkibarchailmlarniyozibborishodattusigakirmagan, xuddiPayg‘ambar (alayhis-salom) vasahobiylardavrdagikabi. SHundaybo‘lsada, ImomAbuHanifanazdidahadislarnirivoyatqilishmas’uliyatliishekaniniImomAbuYUsufrivoyatidanhambilishmumkin. ImomAbuHanifa: «Kishihadisnieshitganvaqtidagidek, (ya’niqandayeshitganbo‘lsao‘shanday) aytishilozim», degan; 5. AbuHanifato‘rtmingdanortiqustozdandarsolgan. CHunkiuBasraga 10 marta, MakkavaMadinagaesaundanko‘proqmartaborgan. Ujoylardagiko‘pginaolimlarsuhbatidabo‘lgan. Demak, bahs-munozaravaqtidako‘plabhadislareshitganitabiiy.
ImomAbuHanifaqiyosvaistehsonni (chiqarilganxulosalardanmusulmonlaruchunfoydaliroqtomoniniolishtamoyili) ko‘pqo‘llagan. Hattozaifhadisniqiyosdanoldingaqo‘ygan. BuboradaimomAbuHanifashundaydegan: «Rasululloh (alayhis-salom)dankelganharnarsaboshustiga, sahobiylardankelganiniesaorasidanyaxshirog‘initanlabolamiz, ammotobeiylardankelganbo‘lsa, bizhamulardekkishilarmiz». Bubilano‘zmazhabiningusuliniko‘rsatgan. ImomAbuHanifaningmashhurshogirdlaridanbiriAbuYUsufYA’qubibnIbrohimAnsoriyvaMuhammadibnHasanSHayboniydir. AbuHanifaningbuikkishogirdiuningishinidavomettirib, boshqaolimlargaustozlikqildilar.
HanafiylikmazhabiasoschisiAbuHanifaalohidamuayyanmavzugaoidkitobyozmagan. Balkiurivoyatqilganhadislarni, aytganfatvolarinikeyinchalikolimlarkitobholatigakeltirganlar. Jumladan, «al-Fiqhal-akbar», «al-Olimva-l-mutaallim», «al-Vasiyya» va «al-Musnad» vaboshqalar. Udunyoishlarivamansabgaqiziqmagan. Xalifaungaboshqozilik (qozial-quzot) mansabigataklifqilgandaradetgan. SHundaybo‘lsada, engkattashogirdiimomAbuYUsuf «qozial-quzzot» lavozimidafaoliyatyuritib, hanafiylikmazhabiningyanadakengyoyilishigaxizmatqilgan. ImomMuhammadhanafiymazhabiningnazariyasoslariniishlabchiqib, o‘zasarlaridakeltiribo‘tadi. Ushbumazhabsunniymusulmonlarorasidakengtarqalgan, ya’ni 47% sunniymusulmonshumazhabgaamalqiladi. Tarixdauningjudako‘pdavlatlardagiasosiymazhabsifatidae’tirofetilishijamiyatijtimoiyhayotiningbarchajabhalaridaqo‘llanishi, milliyurf-odatlargabag‘rikengligi, turlimintaqalardagishart-sharoitlargamoskelishihamdaboshqaomillarsababliuningko‘pmusulmonxalqlaritomonidanqabulqilinishigasababbo‘lgan. Uningkengmiqyosdatarqalishsabablardanbiribarchamintaqalardayashayotganmusulmonlargachiqarilganhukmlariosonamalqilishigaimkonbergan. O‘zbekistonhududidahanafiylikmazhabibuxorolikolimAbuHafsKabirharakatinatijasidakengtarqalganvashumintaqaaholisimazkurmazhabgaamalqilibkelmoqda.