Islom nurli ma’rifat dini reja

Fiqhiymazhablarningpaydobo‘lishi. Islomdinitarqalganhududkengayib, turlimillatlarvaxalqlarshudinniqabulqilganlaridanso‘ngunio‘zhayottarzigaaylantirdilar. Diniymasalalarnihalqilishmaqsadidamusulmonolimlarkattaxizmatqilishdi. Muhammad (alayhis-salom) vafotlaridankeyinukishiningishinixalifalar, sahobiylar, so‘ngtobeinlardavomettirdilar. Payg‘ambardankeyinukishiningishinisunnaasosidadavomettirganlar «sunniylar» yoki «ahlisunnavaljamoa» nominioldi. Payg‘ambar (alayhis-salom) davridabirormasalayuzasidansavolpaydobo‘lsa, odamlardarholshuholatnipayg‘ambargaetkazib, o‘zlarigaaniqjavobolganlar. SHuninguchunbudavrdaixtiloflarbo‘lmagan. Sahobiylarhambirorixtiloflimasalalargaduchkelganlaridaishnimaslahatbilanhalqilingan. Ammosahobiylardavritugabborishinatijasidamusulmonlarorasidaturliixtiloflarko‘paydi.

VIII asrgakelibmusulmonlarorasidashariatningturlimasalalarnimustaqilechibberaoladiganolimlarpaydobo‘laboshladi. UlarturlifiqhiymasalalarnihalqilishdaQur’onoyatlarivahadislarnisharhlab, shubilanbirgasahobiylarningqilganishlarinio‘rganib, o‘shalarasosidahukmlarchiqaribberdilar. Ushbufaqiholimlaratrofidashogirdlariko‘payib, ularningqarashlariniyozib, ommalashtirdilar. Buningnatijasidafiqhiymazhablarpaydobo‘ldi. «SHariat» so‘ziarabtilidaikkima’nodaqo‘llaniladi: «suvgaolibboradiganyo‘l» va «to‘g‘riyo‘l». Masalan: «So‘ngra (ey, Muhammad!),Bizsizni(diniy)ishdaniboratshariatuzra (barqaror) qildik...» (Josiya, 18), oyatidashariatso‘zi«to‘g‘riyo‘l» ma’nosidakelgan. SHariat – islomhuquqigako‘ra, ulamolarnazdida, Qur’onvasunnatdakelganilohiyko‘rsatmalar (hukmlar)ningmajmuidir. Boshqachaaytganda, islomdininingamaliyqismidir. Huquqshunoslaresa, islomqonunchilikmajmuininazardatutadilar.
«Fiqh» so‘zilug‘atda «chuqurtushunish», «idroketish», «bilish» ma’nolarinibildiradi. Istilohiyma’nodaesa «fiqh» – shariathukmlarinio‘rganish, shariatqoidalarinibarchaqismlaribilananglashhamdaqaysimaqsaddaishlabchiqarilganinitushunishvao‘zlashtirilganushbuilmniamalgatadbiqetishdir. Fiqhningasosiymanbasi: Qur’on, sunnat, ijmovaqiyos.
Fiqhbilanchuqurshug‘ullanganolimlarfaqihlar (fiqholimi, huquqshunos) debnomlandi. Bularorasidaengko‘zgako‘ringanvafiqhiymazhabihozirgachaetibkelganmujtahidolimlarquyidagilardir: ImomAbuHanifaNo‘‘monibnSobitKufiy, imomMolikibnAnasMadiniy, imomMuhammadibnIdrisSHofeiyvaimomAhmadibnHanbalSHayboniy.
Mazkurmazhablar, aqidanuqtainazardanbirxil, faqatfiqhiyjihatdanbir-biridanfarqqiladi. SHuningdek, bularbir-biriniinkoretmaydi, balkiqo‘llab-quvvatlaydi. Mazhablarningmaqsadidiniymanbalardagimatnlarnikengxalqommasigaosontushuntirishbo‘lganvabubilanoddiyxalqo‘zkundalikmasalalarinitezdaxalqilganlar.
«Mazhab» arabchaso‘zbo‘lib, «yo‘nalish», «yo‘l», «diniyta’limot» ma’nolarinibildiradi. Islomshariativaaqidasiningmuayyanbirtizimgasolinganholatdagiko‘rinishimazhabdeyiladi. Ko‘ribo‘tganimizdek, mazhablarfiqhiyvaaqidaviydeganikkiqismgabo‘linadi. Fiqhiymazhablarto‘rtta: hanafiy, molikiy, shofeiyvahanbaliy. Aqidaviymazhablar: moturidiylikvaash’ariylikdir.
MolikiymazhabigamadinalikolimimomMolikibnAnasAbuAbdulloh (713-795) asossolgan. U «Madinaimomi» unvonigasazovorbo‘lgan. ImomMolikMadinaolimlariqarashlariasosidao‘zmazhabinishakllantirgan. SHuninguchunushbuimomMadinafaqihlaridanfiqhnio‘rganib, ahlihadisqo‘llaydiganuslubniqabulqilganvaushbuqoidaasosidao‘zshogirdlarinitarbiyalagan. ImomMolikQur’on, sunnavaijmogatayanibhukmchiqargan. SHubilanbirgamadinalikolimlarittifoqinihamhukmchiqarishdae’tiborgaolgan. CHunkiMuhammad (alayhis-salom) shushahardayashaganvabushaharaholisipayg‘ambarvasahobiylarningko‘rsatmalarihamdaqilganishlarinimukammalo‘zlashtirganibilanajralibturadi. Olim «al-Muvatto» nomlihadisilmigaoidto‘plammuallifihisoblanadivamazkurasarmolikiymazhabiningasosiymanbasisifatidaqadrlanadi. Muhaddisbuninguchunqirqyilumrinisarflagan. Buasarilkhadisto‘plamlaridanbiribo‘lib, birnechaminghadisnio‘zichigaolgan.
ImomMolikibnAnasningshogirdlariorasidataniqlimuhaddisvahanafiymazhabifaqihiimomMuhammadSHayboniy (vaf. 805 y.), shofi’iylikmazhabiasoschisiMuhammadibnIdrisSHofeiy (vaf. 820 y.) bo‘lgan. HozirgivaqtdahambumazhabqoidalariningMarokash, Tunis, JazoirvaLiviyanikoh-oilavamulkkaoidhuquqigasezilarlita’siribor.
MuhammadibnIdrisSHofeiy (767-820) hamalohidamazhabgaasossolgan. BuolimimomMolikvaimomAbuHanifaningkattashogirdiimomMuhammaddandarsolgan. SHunuqtainazardanushbumazhabninghuquqtizimixanafiylarvamolikiylarningdiniy-hukuqiyta’limotiasosidaishlabchiqilgan, debaytishmumkin. SHundaybo‘lsada, uko‘proqmolikiylargayaqinturadi. Boshqachaqilibaytganda, ahlihadisvaahlira’yningqarashlarinibirlashtirganhamdao‘zigaxosuslubniyaratgan. Olimijmobo‘yichako‘proqummatijmosigae’tiborqaratganbo‘lsa, shumazhabningkeyingiulamolariolimlarijmosinihamqabulqilishgamajburbo‘ldilar. SHofeiylikhamboshqamazhablarkabiQur’on, sunnaijmovaqiyosgatayanadi. ImomSHofeiyning «al-Umm» va «ar-Risola» kitoblariushbumazhabusuligaasosbo‘ldi.
SHunialohidata’kidlashlozimki, hijriyuchinchi-to‘rtinchi (milodiy 9-10) asrlardaMarkaziyOsiyodaSHofeiymazhabiHanafiymazhabibilanraqobatqilgan. UningyirikvakilitoshkentlikbuyukolimMuhammadibnAliibnIsmoilQaffolSHoshiy (904-976) edi. Ukishifiqh, hadis, lug‘atvaadabiyotbo‘yichao‘zdavriningmashhurolimlaridanbo‘lgan. Toshkentdavafotetgan, qabriHastimom (HazratiImom) madrasasiyonidajoylashgan.
HanbaliymazhabiasoschisiAhmadibnHanbal (780-855) hisoblanadi. OlimyashaganBag‘dodshahridailmufanrivojtopishibilanbirgaturlie’tiqodiyqarashlarmarkazibo‘lgan. HanbaliymazhabidaQur’on, sunnat, ijmovasahobiylarningso‘zlariasosiyo‘rinegallaydi. Qat’iyzaruratsezmaganholatlardantashqariqiyosdanfoydalanmaydi. Barchahadislarnivarivoyatni (sahobiylarso‘zini) qiyosdanustunqo‘ygan. ImomAhmadxulafoiroshidin, sahobiylar, tobeiylar, shuningdek, o‘zidanoldingiuchmazhabfiqhinio‘zlashtirgan. CHunonchiuilkmartafiqhniimomAbuHanifaningshogirdiimomAbuYUsufdano‘rgangan. SHuningdek, «menhadisyozibolganbirinchikishiAbuYUsufedi», deganidanhadisnihamshukishidanolganibilinadi. KeyinchalikimomSHofeiydanhamfiqhnio‘rgangan. O‘ziesa, imomBuxoriygaustozlikqilgan. Hadisilmibo‘yicha «al-Musnad» asarijudamashhurhisoblanadi. Bukitobdaqiriqmingatrofidahadisjamlanganbo‘lib, asarhanbaliymazhabiningasosiyqarashlarinio‘zidaifodaetadi.
YUqoridakeltirilganfiqhiymazhablardiniyfirqalardanfarqqiladi. Ularbir-biriningfikrigaqarshichiqmaydivao‘zlariniboshqasibilantengdebhisolaydilar. Mazhablarshariatningbirormasalasidaengilroqyokiqattiqroqhukmchiqarishibilanajralibturadi. SHuningdek, mazhablaro‘zitarqalganmintaqalarsharoitidankelibchiqqanholdafatvolarberganlar. Jumladan, shofeiymazhabidatahoratdanso‘ngyuz-qo‘lininiartmaslikafzalhisoblansa, hanafiymazhabidayuz-qo‘liniartishafzaldir. Hanafiymazhabisovuqo‘lkalardahamtarqalganinie’tiborgaolinsa, shofeiymazhabiasosanissiqo‘lkalardayoyilgan. Mazhablarturlichabo‘lishigaqaramayasoschimujtahidlarningbarchasibir-birigaustoz-shogirdmartabasidadir. Ularbir-birlariningmazhabinitanoladilar. To‘rttamazhabhamhijriyikkinchiasrningo‘zidashakllanibulgurgan. Ammomusulmonkishiushbumazhablarningfaqatbittasigaamalqilishilozimdebuqtiriladi.

2.