Islom nurli ma’rifat dini reja

ISLOM NURLI MA’RIFAT DINI
Reja

1. 
   Islomdayo‘nalishlarningvujudgakelishi.
   
2. 
   IslomdaMo‘‘taziliylik, Qadariya, jabariyavamushabbihalar.
   
3. 
   Fiqhiymazhablarningpaydobo‘lishi.
   
4. 
   ImomAbuHanifavahanafiylikmazhabi.
   

1.Islomdayo‘nalishlarningvujudgakelishi. 632 yildaPayg‘ambar (alayhis-salom) vafotidanso‘nghokimiyatxalifalikkasaylanganlartomonidanboshqarildi. BirinchiAbuBakr, ikkinchiUmaribnXattobsaylandi, so‘ngUsmonibnAffonvaAliibnAbiTolibxalifabo‘ldi. Avvalgiikkixalifadavridaxalifalikdaichkinizovafirqalanishbo‘lmadi. Usmonxalifaligidavriningso‘nggiyillaridaichkinizolarpaydobo‘lib, xalifagaqarshiliklarkuchaydi. Oxir-oqibatbirto‘daodamlarHazratiUsmonninguyigabostiribkiradilarvaunio‘ldiradilar. Uningo‘ldirilishixalifalikdaurushnikeltiribchiqardivaAliibnAbiTolibxalifaligidavridabundaynizolaryanadakuchaydi. SHomvoliysiMuoviyaxalifagaqarshichiqibtezroqxalifaUsmonqotillarinitopibjazolashtalabiniqo‘yadi. Xalifabupaytdaavvalichkinizolarnitugatishbilanishniboshlaganbo‘ladi. Buixtilofqurollito‘qnashuvgaolibkeladi. Buto‘qnashuv 657 yiliIroqningSiffindeganjoyidabo‘libo‘tganiuchunjangningnomiSiffindebatalgan. SHundadavlattuzumimasalasidaPayg‘ambardankeyinxalifalikkimgao‘tishikerakdeganmasaladauchtoifagabo‘linishyuzberdi.
Birinchi – xalifaAlitarafdorlaribo‘lgan, xalifalikfaqatpayg‘ambarxonadonidamerossifatidao‘tishikerakdebhisoblovchiguruh. Natijadaulardanshialikoqimikelibchiqdi.
Ikkinchi – xalifaAliningsobiqtarafdorlaridantashkiltopgan, uniSiffinjangidankeyintashlabketganxorijiylar (ajrabchiqqanlar) guruhihisoblanadi.
Uchinchi – «ahlisunnavaljamoa» guruhi.
Islomdagiilkbid’at, firqachilikvaadashishxorijiylarvashialarguruhlariningfaoliyatidako‘zgatashlanadi. Bundayfirqalarasosiyikkimasaladayuzagakelgan: imomat (davlatgarahbarlik) vaaqidada.
SHuninguchunislomdafirqalargabo‘linishasosandiniy-siyosiynuqtainazardankelibchiqqandebqaraladi. Birinchixorijiylarningpaydobo‘lishigahamxalifaAlisiyosatigaqo‘shilmaslik, shialikesa, xalifalikAlivauningavlodlarigamerosbo‘libqolishikerakdebhisoblovchilarsababbo‘ldi. SHuo‘rindayanabirnarsanialohidata’kidlabo‘tishzarurki, islomdafirqalargabo‘linishMuhammad (alayhis-salom) hadislaridaaytibo‘tilgan. Muhammadpayg‘ambar (alayhis-salom) aytadilar: «YAhudiylar 71 firqagabo‘lindi, nasroniylar 72 firqagabo‘lindi, ummatimesa 73 firqagabo‘linadi. Ulardanbittasinajottopadi, qolganido‘zaxahlidir», deganlarida, sahobiylar: «Najottopadiganfirqaqaysi?», debso‘ragandaPayg‘ambar (alayhis-salom): «Menbilansahobiylarimtutganyo‘ldagisi», debjavobberadilar» (imomTermiziyrivoyati). Hadisdaaytilgannajottopuchifirqa «ahlisunnavaljamoa» hisoblanadi.
«Ahlisunnavaljamoa» sunniylikdebhamnomlanadi. Buningo‘zigaxos, boshqalardanajralibturadiganjihatlaribarchasahobiylarniyaxshiko‘rish, kishinikattagunohqilganbo‘lsahammusulmondebhisoblash, agaruvafotetsa, janozao‘qish, odilvazolimpodshohgaqarshichiqmaslik, Allohningsifatlariniinkorqilmaslikvahokazo. Biroqilkdavrlardamusulmonolimlaritomonidanyakdilfikrgaegabo‘lganmusulmonlarningaqidasiishlabchiqilmaganibois, «to‘g‘rie’tiqodqilish» va «bid’at» to‘g‘risidagitasavvurshiavaxorijiylarningpaydobo‘lganidankeyintizimgasolindi. XorijiylarxalifaAliningqo‘shinidanajrabchiqqanva «ahlisunnavaljamoa» e’tiqodigato‘g‘rikelmaydiganekstremistikqarashlarniilgarisurganmurosasizguruh. BundaularxalifaAlinikelishuvchilikdaayblab, undanajralibketganlarvaxalifagaham, Muoviyagahamqarshiurushochganlar. Xorijiylikningengkattaxatarlitomonio‘zsaflarigaqo‘shilmaganlarni «dindanqaytgan»likdaayblashlarivaularningtalqinidagiislomqoidalarigarioyaqilmaganharqandayrahbargabo‘ysunmay, ungaqarshikurashishzarurliginita’kidlashlaribo‘lgan. Buningnatijasidajudako‘plabqonlarto‘kilgan. Odamlarnikofirgachiqarishvaulargaqarshi «jihod» qilishg‘oyasiniishlabchiqib, terroramaliyotiniboshlabbergan. BugungikundagiISHID, Bokoharamvashungao‘xshashboshqaterroristiktashkilotlarninguslublariaynanxorijiylik «an’ana»lariningzamonaviyko‘rinishidir.
Ularo‘zlarinihaqiqiymusulmonhisoblaganvasiyosiyhamdag‘oyaviyraqiblarganisbatanmurosasizbo‘lgan. Xorijiylarningta’limotigako‘ra, xalifajamoatomonidansaylanadivajamoagabo‘ysunadi; harqandaytaqvodormusulmon (hattoqulyokiqoratanlibo‘lsaham) xalifalikkasaylanishimumkin; agarxalifajamoamanfaatlarinihimoyaqilmasa, vazifasidanbo‘shatiladivahattoqatletiladi. Xorijiylargunohikabiraqilganlarnikofirlikdaayblab, ularnio‘ldirishgachaboribetganlar. Hattoba’zisahobiylarnihamkofirdeyishgan. Bundantashqari, «zolim» podshohgaqo‘lidaqurolbilanqarshichiqishnidiniyvazifadeydilar. Xorijiylikbilanbirvaqtdapaydobo‘lganyanabiroqimshialikdir. SHialik «shiatuAli» (Aliguruhi) nomidanbo‘lib, aliparastoqimhisoblanadi. Buyo‘nalishdastlabharqandayixtilofvaaqidaviyfarqlardanxoliholda, faqatsiyosiyharakatsifatidanamoyonbo‘lgan. Keyinroqdiniyixtiloflar, aqidaviyfarqlarvujudgakelgan. UlarningfikrichahokimiyatxalifaAlivauningavlodigategishli. CHunkiimomatasosiydiniyruknlardanhisoblanadi. Ularningta’limotigako‘ra, rahbarxalqtomonidansaylanmaydi, balkimerossifatidao‘tadi.
SHuningdek, Payg‘ambar (alayhis-salom) Alinixalifaqilibtayinlaganlar. XalifalardanAbuBakr, UmarvaUsmonbuhuquqniAlidanzo‘rlikbilantortibolishganhamdaAliningxalifaliginiAllohtomonidanberilganilohiyko‘rsatmadebhisoblaydilar.
SHialarhamQur’onniilohiykalomdebe’tirofetadi (ayrimmutaassibruhdagioqimlarixalifalardavridauningayrimqismlaritushiribqoldirilgandebhisoblaydi). Ulamolariesa, Qur’onmazmuninimajoziytalqinqilishyo‘libilano‘zta’limotlariniasoslaydilar. SHuningdek, hadislardanfaqatxalifaAli, uningavlodivaba’zisahobiylartomonidankeltirilganrivoyatlarnitanoldilarvashundayrivoyat-hadislardaniboratmustaqilto‘plamlartuzgan. Sunniylikdae’tirofetilgandiniyaqidalardanfarqlanib, shialikdatavhid, adl, nubuvvat, imomat, qiyomatdaniboratbeshtaaqidagae’tiqodqilinadi. Bulardanto‘rtaqida – tavhid (Allohningyagonaliginie’tirofetish), adl (adolat, Allohningodilligi, ya’nitaqdiraqidasi), nubuvvat (payg‘ambarlik), qiyomatyokimaod (oxiratkuniningkelishivao‘lganlarningtirilishi), asosan, sunniylikta’limotigamostushadi. Beshinchiaqidaesaimomat (Alivauningavlodlaridaniborato‘nikkiimomhokimiyatini) esa, sunniylikkazidekanibilanfarqqiladi. SHialikichidaixtiloflaryuzberishinatijasidako‘pfirqalarvujudgakelgan. Bulardanzaydiylar, ja’fariylarvaboshqalar. Imomiylarvaismoiliylarshialikdagiikkiyirikoqimhisoblanadi.
Mo‘‘taziliylaroqimiaqidamasalasibo‘yichaahlisunnavaljamoayo‘nalishidanajralibchiqqan. UlarQur’onnidiniyhaqiqatningmanbaidebe’tirofetadilar, uniso‘zma-so‘zemas, majoziytalqinqilishgaharakatqiladilar, rivoyatlargako‘r-ko‘ronaishonishgaqarshichiqadilar. SHuningdek, gunohikabira, qabrazobi, avliyolarkaromatikabimasalalarbo‘yichao‘zigaxosqarashgaega. Jumladan, gunohikabiraqilgankishimo‘minham, kofirhambo‘lmaydi, balkiikkisiorasidabo‘ladi, deganlar. Mo‘‘taziliylarningyanabiraqidasibuQur’onningyaratilganito‘g‘risidabo‘lib, sunniylarQur’onAllohningkalomidesalar, mo‘‘taziliylarQur’onAllohningyaratgannarsasi, debhisoblaganlar.
XalifaMa’mun (813-833) mo‘‘taziliylarta’limotinidavlatdarajasigaolibchiqdi. Uqozilar, olimlar, amaldorlare’tiqodinisinabko‘rdi. Natijadakimmu’taziliylaraqidasini (xususan, Qur’onningyaratilganini) tanolmasa, ishdanbo‘shatdi, hattoo‘limjazosiniqo‘lladi. XalifaMutavakkil (847-861) davridaushbuta’limotta’qibostigaolindi. Mu’taziliylaraql-idrokniaqidaningasosidebe’tirofetgan, tasavvufniinkoretishgauringan, o‘zlarinitavhidvaadolat (adl) tarafdorlari, debbilganadashganfirqadir. Keyinchalik 13-14-asrlargakelibmo‘‘taziliylarbutunlayyo‘qolibketgan. Qadariyahammo‘‘taziliylargao‘xshabaqidaviymasaladaadashganhisoblanadi. Ularningasosiyda’volariAllohningqazosivaqadariniinkoretib, «Allohbandalariningishidanojizdir», deydilar. Sunniylaresa, Allohharbirnarsanioldindanbiladi, deganbo‘lsa, qadariylaruniinkorqildilar. Ularodillikxudoningasosiysifatlaridanbirideganfikrasosidagunohnixudooldindanbelgilaganbo‘lishimumkinemas. Xudodanfaqatadolatliishnikutishmumkin, gunohishlaresainsonfaoliyatibilanbog‘liq, demak, insonirodavafaoliyaterkinligigaega, shuninguchunugunohqiladi, deganxulosagakelibo‘zlariningadashganfirqaekaniniqo‘rsatdilar. Ularningta’limotinikeyinchalikmu’taziliylardavomettirdi.
Jabariylaresa, qadariylare’tiqodiningaksiniqilib, islomdataqdirmasalasidaadashgandebtanolinganfirqalardanbiridir. Ularahlisunnavaljamoadatanolingantakdirmasalasiniinkorqiladi. Jabariylarinsontaqdirinixudomutlaqoldindanbelgilabqo‘ygan, insondahechqandayirodavafaoliyaterkinligiyo‘q, bularfaqatxudodamavjud, insonesa, anashufaoliyatnio‘zlashtiribolishimkoniyatigaega, deganaqidaniilgarisurgan. Allohbandalargagunohishlarnitaqdirqilganvainsongunohamallarniqilishgamajburdir, debinsondagijuziyixtiyorniradetadilar, ya’niqabihvayomonnarsalarniAllohganisbatberadilarhamdabandalarnigunohishlardanpoklaydilar. Allohinsongatoqatietmaydigannarsaniyuklashimumkin, debAllohgamajburqiluvchiliksifatiniberdilar. Irodaerkinligitarafdoribo‘lganqadariylargajabariylarqarshibo‘lgan.
Mushabbihalar (o‘xshatuvchilar) e’tiqodibo‘yichaAllohniinsonsuratigao‘xshatib, uninginsona’zolarigao‘xshashjismibordeydilar. Bubilan «ahlisunnavaljamoa» aqidasigaqarshichiqqan. CHunonchisunniylarAllohnihechnarsagao‘xshatmaydivabundayo‘xshatishxatohisoblanadi.
Umumanolganda, islomtarixidavujudgakelganadashganfirqalarningo‘zlarihambirnechaguruhlargabo‘linibketganlar. SHunialohidata’kidlabo‘tishlozimki, hozirgikundapaydobo‘layotganislomnomidanishko‘rayotganturliadashganoqimlartarixdao‘tgano‘tmishdoshlariningaqidasinitutib, uniyangichako‘rinishdataqdimqilishikuzatilmoqda. Jumladan, hozirgikundagijangariguruhlarningfaoliyatio‘tmishdagixorijiylarningbuzg‘unchiamaliyotigabatamommoskeladi. SHuboishambugungikundagidinniniqobqilibolganterrorchiguruhlarni «XXI asrxorijiylari» debatashmumkin.

2.