Islomshunoslik

Mavzuning maqsad va vazifalari. Ushbu Kurs ishining asosiy maqsadi – Mamluklarning Ikki sulolasi hamda Mamluklar davlatining siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy ahvoli masalalarining qay darajada yoritilganini ko‘rsatib berish, muammo bilan bog‘liq yangi ma'lumotlarni ilmiy muomalaga kiritish, mavjud tadqiqotlardagi tarixiy ma’lumotlarni qiyosiy tahlil qilib, ilmiy jihatdan umumlashtirishdan iborat.
________________________________
¹Аvdiev V.I. Qadimgi Sharq tarixi. Toshkent 1994.
Mavzu yuzasidan oldiga qo‘yilgan maqsaddan kelib chiqqan holda quyidagi vazifalar belgilab olindi.

• 
  Mamluklar sulolasidan Bahriylarni chuqur o’rganish
  
• 
  Mamluklar sulolasidan Burjiylar o’rganish ishlarini olib borish
  
• 
  Mamluklar davlatining tashkil topishi bosqichlrini tahlil qilish
  
• 
  Mamluklar davridagi хonaqoh va zoviyalar to’grisida ma’lumot yig’ish
  

Tadqiqotning obyekti va predmeti. Tadqiqotning obyektini Mamluklarning Ikki sulolasi hamda Mamluklar davlatining davri tarixi, tadqiqotning predmetini Mamluklarning Ikki sulolasi hamda Mamluklar davlatining tarixi o‘rganilish darajasi tashkil qiladi.
Ilmiy yangiligi va amaliy ahamiyati. Mamluklarning Ikki sulolasi hamda Mamluklar davlatining xronologik tartibda yozilgan asarlaridagi ma'lumotlar siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy sohalarga ajratilgan holda o‘rganildi.

I bob. Mamluklarning Ikki sulolasi.

1. 
   Mamluklar sulolasidan birinchisi – Bahriylar
   

Bahriylar – Misrda hukmronlik qilgan ikki mamluklar sulolasidan birinchisi (1250 – 1390). Ayyubiylarni taxtdan tushirib, hokimiyatni egʻallagan. B. 1249 yil Misr sultoni Najmiddin Ayyub (1208 – 50) saroy quriqchilari qilish maqsadida sotib olgan turk asirlari boʻlib, dastlabki vaqtlarda Bahr annil (Nil daryosi)dagi orollardan birida yashaganlari uchun shunday deb atalganlar. Sulola vakillari: Al-Malik al-Muʼizz OybekOybek (1250 – 57), Al- Malik al-Mansur Ali I (1257 – 59), Al-Malik al-Muzaffar Qutuz (1259 – 60), Al-Malik az-Zohir Baybars (1260 – 77), Al-Malik as-Saʼiyd Barakaxon (1277 – 79), Al-Malik al-Odil Salomish (1279), Al-Malik al-Mansur Qalovun (1279 – 90), Al-Malik al-Ash-raf Xalil (1290 – 93), Al-Malik annosir Muhammad (1293 – 94, 1298 – 1308 va 1310 – 41), Al-Malik al-Odil Katbugo (1294 – 96), Al-Malik al-Mansur Lojin (1296 – 98), Al-Malik al-Muzaffar Beybars I (1308 – 10), Al-Malik al-Mansur Abu Bakr (1341), Al-Malik al-Ashraf Kuchuk (1341 – 42), Al-Malik annosir Ahmad 1 (1342), Al-Malik as-Solih Ismoil (1342 – 45), Al-Malik al-Komil Shaʼbon I (1345 – 46), Al-Malik al-Muzaffar Hajiy I (1346 – 47), Al-Malik annosir Hasan (1347 – 51, 1354 – 61), Al-Malik as-Solih (1351 – 54), Al-Malik al-Mansur Muhammad II (1361 – 63), Al-Malik al-Ashraf Shaʼbon II (1363 – 77), Al-Malik al-Mansur Ali II (1377 – 81), Al-Malik as-Solih Hajiy II (1381 – 82), (1382 – 89 yillarda burjiylar sulo-lasi vakili Al-Malik az-Zohir Barquq sultonlik qilgan), Al-Malik al-Mansur Hajiy II (1389 – 90).

Sayfiddin Qutuz (arabcha: سيف الدين قطزقطز), shuningdek, Kutuz, Kotuz va toʻliq ismi Al-Malik al-Muzaffar Sayf ad-Din Qutuz ( الملك المظفر سيف الدين قطز), harbiy boshliq va Misrdagi turkiy Mamluk sultonlarining uchinchisi yoki toʻrtinchisi boʻlgan.¹
____________________________________
¹Turaev B. А. Yegipetskaya literatura. SPb., 2000.

U 1221-yil 2-noyabrda tugʻilgan, 1260-yil 24-oktabrda vafot etgan va 1259-yildan 1260-yilda oʻldirilguniga qadar bir yildan kamroq vaqt mobaynida Sulton sifatida hukmronlik qildi, lekin yigirma yil davomida amalda hukmdor boʻlib xizmat qildi.

Dastlab u Misrga qullikka sotilgan va 20 yil davomida Sulton noibi darajasiga koʻtarilib, taxt ortidagi kuchga aylandi. U 1249—50 yillarda Misrga bostirib kirgan Yettinchi Salib yurishlarini magʻlub etishda koʻzga koʻringan edi. 1259-yilda Misr moʻgʻullar tomonidan tahdid qilinganda, u harbiy jihatdan yetakchilikni oʻz qoʻliga oldi va keyin hukmronlik qilayotgan 15 yoshli sulton Al-Mansur Alini taxtdan agʻdardi. Suriya va Bagʻdoddagi islomiy kuch markazlari moʻgʻullar tomonidan bosib olindi va Islomiy kuchlarning markazi Misrga koʻchirildi va bu moʻgʻullarning navbatdagi nishoniga aylandi. Qutuz Misrning azaliy dushmani salibchilar bilan shartnoma tuzib, moʻgʻullarga qarshi chiqish uchun shimolda Misr mamluk qoʻshinini boshqargan.
Ayn-Jalut jangi 1260-yil 3-sentabrda Jalilaning janubi-sharqiy qismida Misr mamluklar qoʻshini bilan moʻgʻullar oʻrtasida boʻlib oʻtgan. Moʻgʻullar Qutuz qoʻshinlari tomonidan qattiq magʻlubiyatga uchradi, bu tarixiy burilish nuqtasi hisoblanadi. Qutuz Qohiraga zafarli qaytish paytida Mamluklar yetakchisi Beybars tomonidan oʻldirildi. Qutuzning saltanati qisqa boʻlsa-da, u islom olamidagi mashhur Mamluk sultonlaridan biri boʻlib, islom tarixida yuksak mavqega ega boʻldi.
Qutuz Forsdan kelgan turkiy shahzoda edi. Xorazmshohlar saltanati qulashi davrida moʻgʻullar tomonidan asirga olingan tax. 1231-yilda u Suriyaning Damashq shahriga olib ketilgan va u erda Misrlik qul savdogariga sotilgan va keyin uni Qohiradagi Mamluk sultoni Aybakga sotishgan. Baʼzi manbalarga koʻra, Qutuz oʻzining asl ismi Mahmud ibn Mamdud boʻlib, Xorazmshohlar Imperiyasi hukmdori Alovuddin Muhammad II avlodidan boʻlganini taʼkidlangan.
U Sulton Aybakning eng koʻzga koʻringan Muizi mamlukiga aylandi va 1253-yilda Sulton noibi boʻldi. Aybak 1257- yilda oʻldirilgan va Qutuz Aybakning oʻgʻli Al-Mansur Alining sulton noibi boʻlib qolgan. Qutuz Mamluklar qoʻshiniga boshchilik qiladi va Aybakning bevasi Shajar al-Durrni hibsga olgan va Al-Mansur Alini Misrning yangi sultoni etib tayinlagan. 1257-yil noyabr va 1258-yil aprel oylarida u Bahriyya mamluklari[sharh 2] tomonidan qoʻllab-quvvatlangan va Shahrzuriya kurdlarini oʻz ichiga olgan Al-Karakning Al-Malik al-Mugʻiz[sharh 3] boshchiligidagi kuchlarning bosqinlarini magʻlub etdi[sharh 4]. Bosqinlar Al-Karakdagi Bahriyya Mamluklari oʻrtasida nizoga sabab boʻldi, chunki ularning baʼzilari Misrdagi oʻz izdoshlarini qoʻllab-quvvatlamoqchi edi[sharh 5].
1258-yil fevralda moʻgʻul qoʻshini Bagʻdodni talon-taroj qildi, uning aholisini qirgʻin qildi va Abbosiy xalifasi Al-Mustaʼsimni oʻldirdi. Keyin ular Hulokudan tahdidli xat olgan Ayyubiylar shohi An-Nosir Yusuf tomonidan boshqariladigan Suriya tomon yurdi[sharh 6]. Sulton noibi Qutuz va Misr amirlari An-Nosir Yusufning Misrdan zudlik bilan yordam soʻrab murojaat qilgan xabaridan xavotirga tushishdi. Qutuz 15 yoshli sulton Al-Mansur Alining saroyiga yigʻilgan amirlarga vaziyat ogʻirligi uchun Misrda moʻgʻullarga qarshi kurasha oladigan kuchli va qobiliyatli sulton boʻlishi kerakligini aytdi. 1259-yil 12-noyabrda Al-Mansur Ali Qutuz tomonidan taxtdan tushirildi. Qutuz yangi sulton boʻlgach, amirlarga moʻgʻullar ustidan gʻalaba qozonganidan soʻng boshqa istalgan sultonni taxtga oʻtirishiga vaʼda berdi.
Qutuz amir Foris ad-Din Aqtay al-Mostarebni Misr qoʻshinining otabegi sifatida saqlab qoldi va jangga tayyorgarlik koʻra boshladi.
Baybars I yoki toʻliq ismi Al-Malik az-Zohir Rukn al-Din as-Salihi al-Bunduqdariy (arabcha: الملك‭ ‬الظاهر‭ ‬ركن‭ ‬الدين‭ ‬بيبرس‭ ‬البندقداري‎)(1223 yoki 1228-yil 19-iyulda tugʻilgan va 1277-yil 1-iyulda vafot etgan.) — asli turkiy qipchoq, Baybars (arabcha: بيبرس ), Abu al-Futuh (arabcha: أبو الفتوح , Gʻalabalar otasi) nomlari bilan tanilgan, Misr va Suriyada hukmronlik qilgan Misrdagi Bahriylar davlatining mamluk sultoni. Baybars, ehtimol, 15 yoshida qul sifatida sotib olingan va mamluk sifatida oʻsgan va oʻzining isteʼdodi tufayli u amirlikka koʻtarilgan. U Mansura va Ayn Jolut janglarida muvaffaqiyatli boshqaruvi ushbu janglarda gʻalaba qozonishida yetakchi rol oʻynadi va shuhrat qozondi. Ayyubiylar sultoni Turonshohni suiqasd bilan oʻldirilganidan soʻng, Baybars sulton Qutuzni esa turli sabablarga koʻra oʻldirib, Mamluklar saltanatiga hukmdor boʻladi. U davlatning haqiqiy asoschisi sifatida qabul qilinadi. U salibchilarning koʻplab qasr va shaharlarini qoʻlga kiritdi, Levantdagi salibchilar hududlarini bir necha qirgʻoq shaharlarigacha qisqartirdi va Shimoliy Suriyada Elxoniylarning mavjudligiga chek qoʻydi. Onadoʻli saljuqiylar davlatini Elxoniylar istilosidan qutqarish uchun Onadoʻliga harbiy harakatlar uyushtirgan boʻlsa-da, Onadoʻli saljuqiy hukmdorlaridan vaʼda qilingan yordamni ololmaganidan soʻng oʻz yurtiga qaytdi.¹
Baybars qipchoq turki boʻlib, Dasht Qipchoqda — Itil (Volga) va Yoyiq (Ural) daryolari oraligʻida tugʻilgan, boshqa manbalarda esa Qrimda, Qora dengizning shimoliy qirgʻogʻida tugʻilgan deyiladi. Uning tugʻilgan vaqti haqida Ibn Tagʻribirdiy tavallud sanasi hijriy 625-yilda (1227-yil 12-dekabr — 1228-yil 29-noyabr) ekanligini, shuningdek, Baybars 1247-yilda 24 yoshda boʻlgan, bu esa uning tugʻilishi 1223-yilga yaqinroq boʻlishini koʻrsatishi koʻrsatmalar orasida tafovutni paydo qiladi. U Barli qabilasidan boʻlgan. Kuman zamondoshi Badr al-Din Baysariyning guvohlik berishicha, barlilar moʻgʻul qoʻshinlaridan qochib, Bolgariya imperiyasiga (manbalarda Valaxiya nomi berilgan) joylashishni maqsad qilganlar. Ular Qora dengizni Qrim yoki Alaniyadan kesib oʻtishadi va Bolgariyaga taxminan 1242-yilda yetib kelishgan. Bu orada moʻgʻullar Bolgariyaga, jumladan Kuman qochqinlari yaqinda joylashgan hududlarga bostirib kirishadi. Ota-onasining qirgʻin qilinishiga guvoh boʻlgan Baybars ham, Baysariy ham bosqin paytida asirlar orasida boʻlgan va Rim Sultonligining Sivasdagi qul bozorida qullikka sotilgan. Keyin uni Xamada oliy martabali misrlik Alovuddin Idikin al-Bunduqoriy sotib oladi va uni Qohiraga olib ketadi. 1247-yilda al-Bundoqoriy hibsga olindi va Misr sultoni As-Solih Ayyub uning qullarini, shu jumladan Baybarsni ham musodara qildi.
______________________________
¹Istoriya Drevnego Vostoka. Ot rannix gosudarstvennix obrazovaniy do drevnix imperiy. Pod red. А. V. Sedova. M., 2004.
Baybars mahalliy misrliklarning „toʻq“ terisidan farqli oʻlaroq, oq tanli, keng yuzli, kichkina koʻzli, juda baland boʻyli edi (turkiy odamlarni ham arab, ham yevropacha taʼriflariga xos edi) va uning koʻzlaridan birida katarakta bor edi. Bir nechta taʼriflarda uning koʻk koʻzlari borligi aytiladi.
Solih Ayyub uning aql-zakovatini payqagach, harbiy taʼlim olishi uchun harbiy boʻlinmaga joʻnatadi. Oʻqishni tamomlagan Baybars qoʻshinga oʻtadi, salibchilar bilan bir qator toʻqnashuvlarda qatnashadi va qisqa vaqt ichida amirlikka koʻtariladi.
Baybarsning xotinlaridan biri amir Sayfiddin Nogʻay at-Tatariyning qizi edi. Yana bir xotini amir Sayfiddin Giray at-Tatariyning qizi edi. Yana bir xotini Amir Sayfiddin Tammajiyning qizi edi. Yana bir xotini Iltutmish xotun edi. U sobiq Xorazm amiri Berkaxonning qizi edi. U Baybarsning o'g'li Al-Said Barakaning onasi edi. U 1284–85-yillarda vafot etgan. Yana bir xotini mo‘g‘ul amiri Karmun og‘aning qizi edi. Uning Al-Said Baraka, Solamish va Xizir ismli uch nafar oʻgʻli bor edi. Yetti qizi bor edi. Ulardan birining ismi Tidxkarbay xotun edi.
Baybarsning birinchi yirik harbiy muvaffaqiyati bir necha yuz Tampliyer ritsarlari va Frantsiya qiroli Lyudovik IX ning 1500 kishilik qoʻshini ustidan 1250-yil Mansura jangidagi Ayyubiylar qoʻshinida qoʻmondon sifatida qozongan gʻalabasi hisoblanadi. Yettinchi Salib yurishi paytida salibchilar qoʻshinlari Dumyotga tushdi va mintaqadagi Mamluk harbiy qismi qoʻmondoni Fahriddin qoʻshini ularga qarshi tura olmadi va ortga chekindi. Mamluk askarlari shaharni himoya qila olmayotganini koʻrgan shahar aholisi vahimaga tushib, shaharni tark etishdi. Salibchilar qoʻshini shaharni egallab, soʻng Qohira tomon yoʻl oldi. Ular tunda Nil daryosi boʻyida qarorgoh qurishdi. Mamluklar qoʻshini qarama-qarshi qirgʻoqdagi qarorgohida edilar. Ertalab salibchilar qoʻshinining avangard qismi qoʻmondoni Robert Artois qoʻshinining koʻpchiligi Mansuradan uch kilometr uzoqlikda toʻsatdan bosqin qilish uchun daryodan oʻtishdi. Ular tong otishi bilan uzoqdagi Ayyubiylar qoʻshini qarorgohiga juda tez hujum qildi. Misr askarlari qurol-yarogʻini olishga ham ulgurmay halok boʻldilar va ularning kichik bir qismi Mansuraga qochib ketishga muvaffaq boʻldi. Robert bu muvaffaqiyatni davom ettirishga va butun Misr kuchlarini yoʻq qilish uchun Mansuraga yurishga qaror qildi. U oʻz maqsadini amalga oshirish uchun tezda Mansuraga yoʻl oldi. Baybars bosqinda halok boʻlgan qoʻmondon Fahriddinning oʻrniga oʻzi qoʻmondonlikni oladi va omon qolgan askarlarni qoʻmondonligi ostiga toʻplab, shaharni himoya qilishga hozirlik koʻradi. Baybars shaxsan oʻz askarlarini shahar markaziga joylashtirib, ularga yashirinishni buyuradi va buni amalga oshirayotib, shaharning asosiy kirish eshigini ochib qoʻyadi. Robertning qoʻshini shaharni kesib oʻtganda, Robert aholi shaharni tark etishgan deb oʻyladi va ular tezda shahar markazi hamda qalʼaning ichki devorlari tomon yoʻl oldilar. Tor koʻcha va hududlarda jang qila olmagan salibchilarning ogʻir otliq qoʻshini Baybarsning hujum qilish buyrugʻi bilan qirgʻin qilinadi. Bir necha kishi shahardan piyoda yoki otda qochishga muvaffaq boʻldi. Halok boʻlganlar orasida Fransiya qiroli Lyudovik IXning akasi Robert, Guillaume de Sonnak kabi mashhur Tampliyer ritsarlari ham bor edi. Salibchilar qoʻshinining katta qismi Mansuraga kelganda, Baybars 8-11-fevral kunlari ketma-ket hujumlar orqali ularni qaytara olmadi. U mudofaada qoldi va 1250-yil 5-aprelgacha shaharni muvaffaqiyatli va oʻjarlik bilan himoya qildi. Natijada bu sanada salibchilar qoʻshini Ayyubiylar qoʻshinining asosiy kuchlari bosimi bilan qamalni davom ettira olmadilar. Ular qirgʻoqqa chekinish imkoniga ega boʻlmadilar va butun salibchilar qoʻshini, shu jumladan ularning qoʻmondoni fransuz qiroli va koʻplab fransuz zodagonlari asirga olindi.
Oʻsha paytda Misrning Ayyubiylar sultoni boʻlgan Muazzam Turonshoh, mamluk qoʻshinlarining ushbu jangdagi samarali saʼy-harakatlarini kutilganidek baholamadi. Qolaversa, Turonshoh taxtga oʻtirganida mamluklar uni qoʻllab-quvvatlagan edi. Shunga qaramay u otasi davridan beri xizmat qilib kelayotgan mamluk amirlarini lavozimlaridan ozod qiladi va oʻz qarindoshlarini ularning oʻrniga tayinlaydi. Mamluk amirlarini bu voqealar tabiiy ravishda juda bezovta qildi. Natijada Baybars boshchiligidagi bir guruh Mamluk zobitlari harakatga tushib, 1250-yil 30-aprelda uyushtirilgan suiqasd natijasida Turonshoh oʻldirildi. Shu tariqa Misrdagi Ayyubiylar sulolasi hukmronligi Turonshohning vafoti bilan barham topdi.
Allaqachon kuchli mavqega ega boʻlgan mamluk amirlari endi davlat boshqaruvi boʻyicha qaror qabul qila olardilar. Biroq ularning hammasi yangi sulton tayinlashga ikkilanishadi. Chunki sulola aʼzosi emas, balki Mamluk amirining taxtga kelishi xalq orasida tartibsizliklarni keltirib chiqarishi mumkin edi. Mamluk amirlari bir muddat bahslashib, Solih Ayyubning xotini Shajar ad-Durni sulton qilib saylashga qaror qildilar. Bunda, shubhasiz, uning hukmron sulolaning bevasi boʻlganligi, davlat ishlarini yaxshi tushunganligi, mamluklarga yaqin munosabatda boʻlganligi muhim rol oʻynagan. Biroq, tez orada maʼlum boʻldiki, musulmon jamiyatida ayol kishi xush koʻrmaydi. Mamlakat aholisi orasida ham, boshqa musulmon davlatlari hukmdorlari tomonidan ham noroziliklar paydo boʻla boshlaydi. Ayniqsa, Bagʻdoddagi Abbosiy xalifasi Mustasim Billohning yuborgan maktubi vaziyatni chidab boʻlmas holga keltirdi. Xalifa oʻz maktubida „Agar orangizda sulton boʻladigan erkak boʻlmasa, Bagʻdoddan bir odam yuboraman“, deydi. Shundan soʻng Shajar ad-Dur Mamluk amiri Aybekka turmushga chiqib, taxtni unga topshiradi. Shu tariqa hokimiyat tepasiga mamluklar keladi va rasman Mamluklar davlati tashkil topadi.
Aybekning Shajar ad-Durga uylanib, mamluk taxtiga oʻtirishi Bahriy mamluklarini bezovta qildi. Solih Ayyub oilasiga qattiq sodiq boʻlgan bir guruh mamluklar davlat boshiga Aybekning oʻrniga Ayyubiylardan bir hukmdor olib kelishini qattiq talab qiladi. Natijada Bahriy mamluklari bilan oʻgʻuzlar guruhi oʻrtasida kelishmovchilik yuzaga keladi. Aybekning mamluk qullar guruhini yaratishi va unga qarshi chiqqan Bahriy mamluklarini jazolashi mamluklarning Misrdan chiqib ketishiga, Suriyadagi Ayyubiy hukmdorlariga, Kerek, Damashq va Falastinga, 130 ga yaqin Anadolu saljuqiylariga qochib ketishiga sabab boʻlgan. Biroz vaqt oʻtgach, Aybek Mamluk amiri Fareddin Aktoyga oʻz mavqeiga tahdid sifatida koʻrgan Sayfiddin Qutuzni oʻldirishni buyuradi, bu esa Aqtoyning izdoshlari boʻlgan katta mamluk guruhini ancha qiyin ahvolga soldi. Bir muddat Bahriy Mamluklar amiri boʻlgan Baybars, ular bilan boʻlib oʻtgan uchrashuvda Aybekka qarshi jang qilish zarurligini tushuntirgan, lekin koʻpchilik uni qoʻllab-quvvatlamagach, Suriyaning Ayyubiylar sultoni Nosir Yusufga maktub yozgan va unga oʻz odamlari bilan qoʻshilishini taklif qiladi. U taklifni qabul qilingandan keyin Suriyaga ketdi. Aybekning hammomda oʻldirilishida qoʻli borligi iddao qilingan Qutuz taxtda hukmronlik qilib, Oʻgʻuz va Qipchoq mamluklari oʻrtasida muvozanat oʻrnatgan.
Baybars Suriyada Nosir Yusufni Misrga hujum qilishga undagan, u oʻz odamlari bilan Misr hukmronligi ostidagi hududlarga bostirib kirgan. Aybek Abbosiy xalifasidan yordam soʻrab, yordam ololmagach, qoʻshin tayyorlab, Suriyaga joʻnatadi. Nosir Yusuf va Baybars magʻlubiyatga uchraydi va Abbosiy xalifasi aralashuvi bilan ikki tomon oʻrtasida oʻt ochishni toʻxtatish kelishuvi oʻrnatiladi. Bu shartnomada Bahriy Mamluklarning Misrga boʻysunishi lozim edi, Baybarsning Nosir Yusuf oʻrtasidagi kelishuvlariga chek qoʻyiladi. Shundan soʻng Baybars Suriyani tark etib, Kerek noibi (Iordaniya viloyati) himoyasiga oʻtdi. Bu yerdan olgan qoʻshimcha kuchlar bilan u yaqin atrofdagi Misr boʻlinmasiga qarshi chiqdi, ammo mojaroda yana magʻlubiyatga uchradi. Misrda esa Aybek Bahriy mamluklarga nisbatan avvalgi munosabatini saqlab qoladi va vaziyatdan juda bezovta boʻlgan amirlar Kerekga, Baybarsning yoniga boradi. Ular Aybekka qarshi yurish uchun Baybarsga bosim oʻtkazdilar. Baybars qoʻshimcha kuch olib, Misrga yurish qildi. Aybek Qutuz boshchiligida qoʻshin joʻnatadi va bu safar Baybars magʻlub boʻlib chekinadi. Qutuz asirga olingan Bahriy Mamluklarni zudlik bilan qatl qiladi. Baybars va uning hamrohlarini Kerek noibi shaharga kiritmagach, ular yana Nosir Yusufdan panoh topadilar. Bahriy Mamluklarni Aybek zulmidan qutqargan Shajar ad-Dur boʻlib, uni misrlik tarixchi Ibn Tagriberdi „chiroyli, taqvodor va aqlli ayol“ deb taʼriflagan. Aybek 1257-yilda choʻmilish vaqtida oʻziga tayinlangan kishi tomonidan oʻldirilgan. Biroq Shajar ad-Durni hamisha qoʻllab-quvvatlagan Bahriy Mamluklar avvalgi kuchlarini yoʻqotdilar, Shajar ad-Durni himoya qila olmadilar va bir muddat oʻtib u oʻldirildi. Soʻngra Aybekning mamluklari uning 15 yoshli oʻgʻlini taxtga oʻtqazib, yoshligi uchun Qutuzni sultonga noib qilib qoʻydilar. Koʻp oʻtmay Qutuz yosh sulton va uning onasini qamoqqa tashlaydi, taniqli Bahriy Mamluk amirlarini oʻldirib, taxtga oʻtiradi.
Moʻgʻullar 1258-yilda Bagʻdodni egallab, Abbosiy xalifasi Mustasim va uning oilasini oʻldirishdi, soʻngra ularning qoʻshini Shimoliy Suriya hududlarigacha yetib bordi. Moʻgʻullar 1259-yilda Halabni qamal qilib, egallab oldi. Keyin ular bosqinni davom ettirish uchun 1260-yilda Misrga yoʻl oldi. Nosir Yusuf qoʻshini moʻgʻullar yurishini eshitib tarqalib ketdi. Bu orada Baybars Sulton Qutuzning urushga tayyorgarlik koʻrayotganini bilib, uning qoʻmondonligida boʻlmoqchi ekanligi haqida xabar yuboradi. Moʻgʻullar hujumini faqat oʻzida mavjud mamluklar bilan ushlab turishning iloji yoʻqligini tushungan Qutuz Bahriy mamluklarini safarbar qilishdan boshqa chorasi yoʻqligini anglaydi va ular ustidan kuchli hokimiyatga ega boʻlgan Baybarsning bu taklifini qabul qildi. ular. 1260-yil mart oyida Baybars oʻz xavfsizligi uchun Qutuzning roziligini olib, Misrga qaytib keldi. Qutuz Baybarsni mamluklar qoʻshinining avangard qoʻmondoni etib tayinlaydi va urushda gʻalaba qozonsa, Halabni unga berishga vaʼda beradi. Hulokuxon mamluklar sultoni Qutuzga xabar yuborib, Misrning „viloyatga aylanishini“ talab qiladi. Albatta, bu talab rad etiladi.
Baybarsning harbiy faoliyatidagi ikkinchi eng katta yutugʻi 1260-yil 3-sentabrda Ayn-Jolut jangida Mamluklar qoʻshinining avangard qoʻmondoni sifatidagi rolidir. Qoʻshin tayyor boʻlgach, yurish boshlandi. Akkaga kelganda, moʻgʻul qoʻshini Oʻlik dengiz sharqidan janubga qarab oldinga siljiyotgani haqida xabar beriladi. Shundan soʻng Qutuz moʻgʻul qoʻshinlarini kutib olish uchun janubi-sharqdagi qoʻshin yoʻnalishini Oʻlik dengizning janubida joylashgan Ayn-Jolutga yubordi. Biroz vaqt oʻtgach, moʻgʻul qoʻshini paydo boʻldi va jang boshlandi. Misrni tark etganidan keyin bu hududni yaxshi bilgan Baybarsning haqiqiy urush rejasini tayyorlagani eʼlon qilinadi. Bu rejaga koʻra, qoʻshinning koʻp qismi oʻrmonda yashiringan vaqtda Baybars oʻz boʻlinmasi bilan moʻgʻul qoʻshini bilan bir necha soat davomida urish-qochish taktikasi bilan jang qilgan, soʻngra moʻgʻul qoʻshinlarining koʻp qismi oʻrmonda yashiringan hududga olib kelingan. Qoʻshin pistirmada kutib turardi. Mamluklar qisqa vaqt ichida moʻgʻul qoʻshiniga hujum qiladi. Shiddatli jang yakunida moʻgʻul qoʻshini, jumladan, moʻgʻul qoʻmondoni Kitbugʻa noʻyon juda katta qismi bilan yoʻq qilindi.
Baybars jangdan biroz vaqt oʻtgach, Qutuzdan Halab iqtosini soʻradi. Qutuz esa vaʼdasini bajarmay, Halabni oʻziga yaqin odamga topshiradi. Ular orasida allaqachon davom etayotgan va chuqurlashib borayotgan adovat mavjud edi. Bu soʻnggi voqeadan soʻng, Baybars oʻz yaqin doʻstlariga Qutuzning Bahriy Mamluklar taʼsirini sindirish uchun qilgan harakatlari chidab boʻlmas ekanligini va u Qutuzni oʻldirishga qaror qilganini aytdi. Ayni paytda, Qutuz urushdan keyin Suriyada tartib oʻrnatgach, qoʻshini bilan Misrga yoʻl oladi. Qutuz tunash uchun qarorgoh qurilgan joyda ovga chiqqanida, Baybars fursat topib, 1260-yil 22-oktabrda oʻz safdoshlari bilan birga Qutuzni oʻldiradi.¹
Davlat arboblari yangi sultonni aniqlash uchun yigʻilganda, bir ovozdan Baybarsga qaror qildilar. Chodirga kirgach, Otabek va sultonning noibi Farisuddin Oqtoy ularni kutib oldilar va Sulton Qutuzning vafot etganini bilgach, ulardan: „Uni qaysi biringiz oʻldirdingiz?“ — deb soʻradi va Baybars: „Men“ deb javob qaytardi. Bu javobdan soʻng Otabek: „Sultonim, keling, taxtga oʻtiring“, dedi. Tushunganidek, Qutuzni oʻldirgan shaxs sulton boʻlishi tabiiy tuyulardi. Xuddi shu kuni, 1260-yil 26-oktabrda u Qalʼatuʼl-Chebelga borib, Mamluklar taxtiga oʻtirdi. Qalʼatuʼl-Chebel — qalʼa va ichidagi saroylar, qurilishi 1176-yilda Salohuddin Ayyubiy tomonidan sultonlik markazi sifatida boshlangan edi.

______________________________________

¹Hamza ‘Abd al-Latif. Al-Adab al-misriy. – Qohira: Maktabat al-nahda al-misriya, 1971. – B. 48-49.

Uning taxtga oʻtirgandan keyingi eng birinchi harakatlaridan biri Qutuz tomonidan yigʻiladigan soliqlarni kamaytirish edi. Bu qaror sultonni oʻldirgan shaxsning uning oʻrniga taxtga oʻtirganidan keyin kelib chiqqan norozilikni bartaraf etib, bu ish Baybarsga nisbatan xalqni mehrini uygʻotdi. Shu bilan birga, ichki qoʻzgʻolon ham boʻldi. Ulardan baʼzilari Qutuz qoʻmondonlik qilgan odamlari yoki Ayyubiylar sulolasi vakillari edi. Baybars qoʻzgʻolonlarni bostirdi, qoʻzgʻolonchilarni asirga oldi, lekin keyinroq ularni avf etib, avvalgi vazifalariga qaytardi.

Ushbu ichki tartiblardan soʻng Baybars yangi tashkil etgan Mamluk sultonligi xavfsizligi uchun tashqi tahdidlarni bartaraf etishi kerak edi. Bu tahdidlar Shimolda Armanistonning Kilikiya Qirolligi bilan muammolar edi. Levantning qirgʻoq qismida doimo moʻgʻullar bilan hamkorlikda boʻlgan salibchilar shaharlari xavf tugʻdirardi. Elxoniylarning ham Ayn-Jolutdagi magʻlubiyati uchun oʻch olishni istashi muqarrar edi.
Baybars ichki muammolarni bartaraf etganidan soʻng, oʻz davlatining dushmanlari Shomdagi salibchilar qirolliklari, Armanistonning Kilikiya qirolligi va Elxonliylar davlati edi. Bu dushmanlarga qarshi manfaatlar toʻqnashuvi boʻlmagan hukmdorlar bilan ittifoq oʻrnatishga harakat qildi.
Sulton Baybarsning Onadoʻli saljuqiylari bilan tarixning yoʻnalishini belgilab beruvchi munosabatlari Onadoʻli saljuqiylarining taxtdan tushirilgan sultoni Izziddin Kaykavus II ning Antaliyaga chekinishi paytida Baybars bilan ittifoqqa erishishiga sababchi boʻlgan yozishmalari muhim ahamiyatga ega. Bu ittifoqchilik kelishuvi Kaykavusning Konstantinopolga qochishi bilan tugamadi, hatto u hech qanday muhim natijalarga erisha olmasa ham, Kaykavusning vafotigacha davom etadi.
Baybars hukmronligining dastlabki yillarida Oltin Oʻrda davlatining xoni Berkaxon boʻlgan. U xon boʻlishidan oldin islomni qabul qilgan. Uning amakisining oʻgʻli Hulokuxon oʻrtasida keskinlik va hatto adovat ham bor edi, chunki Hulokuxonning islom mamlakatlariga hujumi tufayli ularning orasida Ozarbayjon masalasida kelishmovchilik bor edi. Baybarsga, bu ikki moʻgʻul xonligi oʻrtasidagi adovat unga oʻz mamlakati manfaati uchun foydalanishi mumkin boʻlgan imkoniyatlarni keltirib chiqarar edi. Shu maqsadda harakat qilgan Baybars diplomatik aloqalar orqali ikki davlat oʻrtasida doʻstlik oʻrnatdi. Bu doʻstlik ittifoqi hisoblanib, undan ikkala hukmdor ham manfaat koʻrardi. Baybarsning Berkaxon bilan birinchi yozishmalari 1261-yilda, taxtga oʻtirgandan keyingi yil sodir boʻlgan. Maʼlum boʻlishicha, Baybarsning maktubi 1261-yil noyabr oyida yuborilgan. Berkaxonning javobi esa 1263-yil 11-mayda yozilgan. Mamluk sultonligi va Oltin Oʻrda davlati oʻrtasidagi ittifoq shu sanada sodir boʻlgan deb hisoblanadi.
Qayd etilishicha, Baybars islom tarixida xristian olami bilan tizimli va uzluksiz diplomatik aloqaga kirishgan birinchi hukmdordir. Vizantiya imperatori Mixail VIII Paleolog bilan 1261-yilda tuzgan savdo kelishuvi qaysidir maʼnoda ittifoq shartnomasi hisoblanadi. Keyin Genuya bilan yana bir savdo shartnomasi tuziladi. Bu shartnomalar ikkala tomonga ham jiddiy foyda keltirmadi, lekin Baybarsga Yevropadagi voqealar va jarayonlar haqida maʼlumot olish imkonini berdi. Boshqa tomondan, u Sitsiliyaning Shtaufenlar sulolasi bilan aloqa oʻrnatdi, bu Papalikning sharqqa tomon intilishi uchun asosiy toʻsiq sifatida koʻrildi. Ammo bu sulola 1266-yilda qulaganida, u darhol boshqalar bilan aloqaga chiqdi. Bu aloqalar 1271-yilda Tunisga Sakkizinchi salib yurishini olib borishiga eng aniq sabab boʻlganligi daʼvo qilinadi.
Baybars salibchilarga qarshi kurashni 1263-yilda boshlagan. 1271-yilga kelib, bir qator tinimsiz yurishlardan soʻng, u Yaqin Sharqdagi salibchilar davlatlarini xaroba ahvolida va qayta tiklanishidan umidsiz holda tark etdi. Baybarsning Sharqiy Oʻrtayer dengizidagi salibchilar mavjudligiga qarshi qatʼiy hujum qilishining sabablari bor edi. 1259-1260-yillarda moʻgʻullarning Suriyaga bostirib kirishi Mamluklar sultonligi uchun katta xavf tugʻdirardi. Bundan tashqari, salibchilar-moʻgʻullar ittifoqi tuzilishi ehtimoli oʻz-oʻzidan ehtiyot choralarini koʻrishni talab qilardi.
U taxtga chiqqanidan keyingi yil salibchilar bilan kurash boshladi. Bogemond Vl ning Elxoniylar bilan kelishuvi borligini bilgach, harakatga tushib, Antakyani qamal qiladi. Muvaffaqiyatsizlikka uchragan boʻlsa-da, keyingi yili u yana urinib koʻrdi va yana muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Sulton Baybars Salibchilarni Yaqin Sharqdan butunlay quvib chiqarish uchun hujumlarini davom ettirib, 1265-yil fevralida Hayfa va Yaffa orasidagi Kaysariya, Yaffa, Aslis va Arsufni egalladi. Keyingi yili u Akkaga yurish qildi. Biroq, uning juda himoyalanganligi aniqlanlgach, Safedga hujum qildi. Keyin Remle qoʻlga olindi. Oʻsha yili ikkinchi Mamluk qoʻshini Elxoniylar bilan ittifoqchi boʻlgan Kilikiya Armaniston qirolligi hukmdori Xetum I ni jazolash uchun Qalovun qoʻmondonligi ostida qoʻshin yuborildi. Xetum I qoʻshini 1266-yil avgustda magʻlubiyatga uchradi va Adana, Misis, Tarsus va Sis (Kozan) talon-taroj qilindi. Bu ikki yil ichida Kilikiya Arman qirolligi qattiq hujumga uchragan edi. Baybars yoʻnalishini oʻzgartirib birin-ketin hujumlarini davom ettirdi va 1267-yilda Tabariya va Akka atrofida hujumlar uyushtirdi.¹
Bu harbiy harakatlar orqali Baybars salibchilarning oxirgi tayanchi boʻlgan Antokiyani yakkalatib qoʻygan edi. U Antokiyaga yurish qilish vaqti kelganligi haqida qaror qildi va 1268-yil aprel oyi boshida shaharni qamal qildi. Qisqa qamaldan keyin shahar taslim boʻldi[29].
Sulton Baybars 1268-yilda qoʻshini bilan Antokiya shahrini qamal qildi va 8-mayda shahar taslim boʻldi. Sulton Baybars shahar qalʼasini vayron qildi, shaharni himoya qilishda qatnashgan xristian xalqining koʻp qismini oʻldirdi va bir qismini asirga oldi. Antokiyaning qulashi xristian olami uchun katta zarba boʻldi va Shomdagi salibchilarning mavjudligi tezda zaiflasha boshladi.
____________________________
¹Mohir Su‘ad. Masojid Misr. 3 jildlik.– Qohira: Dor al-fikr al-arabiya, 3Jild. – B.170. (Bundan keyin: Mohir Su‘ad. Masojid Misr.)
Kipr qiroli Shomdagi salibchilar kuchlarini birlashtirishga harakat qilgani va Oʻrtayer dengizida harakatlanayotgan musulmon kemalariga zarba bergani uchun Kiprga koʻp sonli harbiy dengiz floti yuborildi. Biroq, dengiz floti Kipr qirgʻoqlari yaqinida boʻronga tushib qoldi va koʻplab kemalar choʻkib ketdi. Shunday qilib, bu dengiz hujumi muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Baybars Antokiyaning salibchilardan judo boʻlishi yangi salib yurishiga olib kelishi va bu yurish bilan Shomga kelgan salibchilar qoʻshini Misrga yurishidan xavotirda edi. Shuning uchun u salibchilarning mintaqadagi mavjudligini yanada toraytirishga qaror qildi va 1271-yilda Tripoli shahri hududiga kirdi. Xisnu-l Ekrad, Xisnu Akkar, Safita va Akkaning shimoli-sharqidagi boshqa qalʼalarni, Tevton ritsarlariga tegishli boʻlgan Xisnu-l Karin qal’asini egalladi. Shunday qilib, salibchilarning Yaqin Sharqdagi mavjudligi faqat qirgʻoqdagi bir nechta shaharlargacha qisqartirildi.
1265-yilda Elxoniylar qoʻshini Birejik qalʼasini qamal qilgandan keyin Baybars bu hududga qoʻshin yuborishga majbur boʻldi. Elxoniylar qoʻshini Baybars qoʻshinlari yetib kelganini eshitib, qamalni toʻxtatib, orqaga chekindi. Oʻsha yili Hulokuxonning vorisi sifatida taxtga oʻtirgan Abaqaxon 1269-yilda salibchilar bilan kelishuvga erishdi va Halab yaqiniga yoʻl oldi. Baybars bu hududga qoʻshin joʻnatib, oʻzi Suriyaga koʻchdi. Hali yoʻlda ekanligida, Elxoniylar qoʻshini magʻlubiyatga uchragani haqida xabar keldi. Abaqaxon bu safar salibchilar qoʻshinlari bilan 1271-yilda Antepga keldi. Baybars Harranda ikkala kuchni ham magʻlub etdi. Keyingi yili Abaqaxon Birejikni yana qamal qildi va Mamluk qoʻshini kelayotgani maʼlum boʻlgach, qamal olib tashlandi.
Elxoniylarning Birejikga yana bir hujumi 1272-yilda sodir boʻldi. Moʻgʻul qoʻshini shaharni qamal qilganini eshitgan Baybars shaharga yurish qilib, shahar yaqinida oldinga chiqqan moʻgʻul avangard qoʻshinlarini magʻlub etadi. Shaharni qamal qilgan kuchlar bu voqeadan xabar topgan zahoti qamalni olib tashlab, orqaga chekindi.

Mamluklar sultonligi bilan bunchalik koʻp toʻqnashuvlarga qaramay, Abaqaxon Baybarsga bir necha marta tinchlik taklifi bilan chiqdi, bu taklif Baybars tomonidan har safar rad etildi. Ulardan biri 1266-yilda sovgʻalar olib kelgan vakillar guruhi tomonidan amalga oshirilgan. Baybars islomiy mamlakatlardagi qirgʻinni moʻgʻullar amalga oshirganligini aytib, taklifni rad etdi. Abaqaxonning navbatdagi urinishi 1268 yoki 1269-yillarda boʻlib, u yanada ogʻirroq soʻzlarni oʻz ichiga olgan va Baybarsdan unga itoat qilishni soʻragan xat edi. Undagi haqoratli gaplar „Sen qulsan. Sivasda sotilding, bu ahvolda ekansan, yer yuzidagi hukmdorlarga qarshi qanday yozasan?“ shaklida edi. Yana bir taklif bilan 1272-yilda Parvona Muiniddin Sulaymon boshchiligidagi bir guruh vakillar guruhi keldi. Bu Baybarsni elchi bilan birga oʻq va qurol-aslaha yuborgan voqeadir. Taʼkidlanishicha, bu tinchlik, aniqrogʻi, oʻt ochishni toʻxtatish takliflari bu davrda Elxoniylar davlatining Oltin Oʻrda davlati bilan ziddiyatda boʻlganligi bilan bogʻliq edi.

Xetum I hukmronligi davrida Kilikiya arman qirolligi va mamluklar oʻrtasidagi munosabatlar ancha keskin edi. Bu keskinlik Armaniston qirolligining Elxoniylar bilan ittifoqdosh boʻlganligi va Mamluk sultonligiga Onadoʻlidan yetkazib beriladigan temir va yogʻoch karvonlarining toʻxtatilishi bilan bogʻliq edi. Mamluk sultonligining dengiz floti uchun kema qurishi Suriya va Onadoʻlidan yogʻoch olib kelinishiga bogʻliq edi. Xetum I Elxoniylar hukmdori Abaqaxondan olgan koʻrsatmalari asosida Misrga nafaqat yogʻoch olib borish, balki oʻz mamlakati orqali koʻplab musulmon savdogarlar karvonlarining oʻtishiga toʻsqinlik qildi. Baybars esa faqat oʻz savdogarlarining emas, balki barcha musulmon savdogarlarining qulay savdo qilishidan manfaatdor edi. Baybars Halab amiriga yoʻllagan maktubida Xetum I tomonidan oʻz yurtlarida asirga olingan Halablik savdogarlar qoʻlga olinib, qamoqqa tashlanganligini, savdogarlarga zarar yetsa, oʻzi ham azob chekishini yozadi. Xetum I Halab amiri tomonidan bu maktub haqida ogohlantirilgach, u savdogarlarni qoʻyib yubordi. Shu sababli Baybars arman podshohligiga qarshi qator harbiy yurishlar uyushtirib, karvonlarga zarar yetkaza olmaydigan darajada kuchsizlantishni maqsad qilgan edi. Birinchi jang 1266-yilda amalga oshirilgan. Baybars, Elxoniylarning Oltin Oʻrda davlati bilan urushda boʻlganligidan foydalanib, Kilikiyaga qoʻshin yuboradi va Servandda arman qoʻshini bilan jang qilinadi. Arman armiyasi parchalanib ketayotganda Xetum I ning oʻgʻli Leon asirga olinib, Qohiraga olib ketiladi. Baybars Leonni Elxoniylar qoʻlida asir boʻlgan Mamluk amirini ozod qilish sharti bajarilganidan soʻnggina ozod qildi. Jangdan keyin mamluk qoʻshini koʻplab shaharlarni, jumladan, poytaxt Sisni ham yoqib, talon-taroj qildi va 20 kunlik yurishni tugatib, koʻplab asirlar va oʻljalar bilan Misrga qaytdi. Armaniston qirolligi bu vayronagarchilikdan keyin oʻzining oldingi qudratini yoʻqotdi. Keyingi jang 1273-yilda boʻlib oʻtdi. Bu yana bir talonchilik harakati edi. 1275-yilda arman yerlariga qilingan harbiy harakatlarga Baybarsning oʻzi shaxsan rahbarlik qilgan.¹
Makuriya shohi Dovud I Misrning Aydhab shahriga bostirib kirganidan soʻng, 1272-yilda Mamluk sultoni Makuriya podsholigiga bostirib kirdi va mamluklarining Nubiyadagi jarayonlarga bir necha oʻn yillik aralashuvini boshlab yubordi. Baybarsning Makuriyaga bostirib kirishi toʻrt yil davom etganligi sababli, 1276-yilga kelib Baybars Nubiyani, jumladan Banu Kanz tomonidan boshqariladigan Oʻrta asrdagi Quyi Nubiya(Al-Maris viloyati)ni zabt etdi. Oʻzaro kelishuv shartlariga koʻra, nubiyaliklar endi jizya soliq toʻlashga majbur boʻldilar va buning evaziga ularga Islom qonunlari ostida „Ahli kitob“ sifatida oʻz dinlarini saqlab qolishlariga ruxsat berildi. Ular, shuningdek, ular mahalliy qirollik oilasidan bo'lgan podshoh tomonidan boshqarilishini davom ettirishga ruxsat berilgan, Yangi qirol sifatida shaxsan Baybarsning oʻzi Shakanda ismli makuriyalik zodagonni tanlagan. U Makuriyani vassal qirollikka aylantirib, amalda Makuriyaning mustaqil qirollik maqomini tugatdi.

______________________________________

¹Maqriziy.Taqiy ad-din.As-Suluk fiy ma‘rifa duval al-muluk. – Qohira: Dor al-kutub al-misriya. J.2. – B. 415.

Sulton Baybarsning Onadoʻlidagi Elxoniylarga hujum qilish rejasi, Izziddin Kaykavus ll taxtdan agʻdarilib, Antaliyaga chekinganidan soʻng paydo boʻladi. Sulton Baybars elchilar guruhini yuborib, quvilgan sultonni 1261-yilning kuzida Misrga taklif qiladi va unga xohlaganicha yordam berishini eʼlon qiladi. Izzeddin Kaykavus Sulton Baybars yordamida Onadoʻli saljuqiylar taxtiga oʻtirsa, Diyorbakir va uning atrofini Mamluklarga berishini eʼlon qildi. Bundan tashqari, oʻziga xos tugʻro farmonlari yuborilgan, faqat nomlari boʻsh qoldirilgan. Bahriy Mamluklar davrining mashhur tarixchisi Ibn Abduzzohirning yozishicha, Izziddin Kaykavus mamlakat hududining yarmini vaʼda qilgan va buni koʻrsatuvchi xarita yuborgan. Uning aytishicha, Diyarbakir Izziddin Kaykavus tomonidan Baybars elchisiga topshirilgan.

Bu xabardan soʻng Sulton Baybars darhol qoʻshin tayyorlashga kirishdi. Biroq Koʻniyadagi davlat arboblari va Elxoniylar saroyi bu yozishmalarni aniqlab, kerakli qarshi choralarni koʻradi va Elxoniylar Onadoʻliga kuchli qoʻshin yuboradi. Bu holatda Izziddin Kaykavus va Sulton Baybars juda tez harakat qilishlari kerak edi, ammo mamluklar qoʻshini yurish uchun tayyorgarlikni bu qadar tez yakunlashi mumkin emas edi. Bu holatda Izziddin Kaykavus Vizantiyadan panoh topadi. Shunga qaramay, bu voqealar Onadoʻli saljuqiylari va mamluklar munosabatlarida yangi va nihoyatda muhim davrning boshlanishi edi.
Izziddin Kaykavus ll Vizantiyada panoh topganidan keyin Onadoʻli saljuqiylari bilan mamluklar oʻrtasidagi aloqalar uzildi. Oradan ancha vaqt oʻtib, 1272-yilda Onadoʻli saljuqiylari vaziri Parvona Muiniddin Sulaymon va Onadoʻlidagi Elxoniylar hokimi Samagar noʻyon tashabbusi koʻrsatib, Sulton Baybarsga maktub yoʻlladi va Elxoniylar bilan tinchlik muzokaralarini boshlashni soʻradilar. Sulton Baybars bu taklifni qabul qilgandek boʻldi va Elxoniylar saroyiga vakillar guruhini yubordi. Bu vakillar guruhi dastlab Onadoʻliga toʻxtab, Parvona Muiniddin Sulaymon bilan Elxoniylar saroyiga borib, Abaqaxonga Sulton Baybarsning maktubini taqdim etdi. Sulton moʻgʻullar bostirib kirgan yerlardan chekinsagina doʻst boʻlib qolishlarini eʼlon qiladi. Abaqaxon bundan gʻazablanib, mamluk elchilarini qaytarib yubordi. Sulton Baybarsning Samagar noʻyonga oʻq, Abaqaxonga esa zirh joʻnatgani maʼnoli, degan fikr bor. Turklarda hukmronlikni ifodalovchi oʻqni Baybarsning Onadoʻlida hukmronlik oʻrnatish istagi ifodasi sifatida talqin qiluvchi tadqiqotchilar bor. Boshqa tomondan, Abaqaxonga yuborilgan zirh shubhasiz qiyinchilik tugʻdiradi. Aytib oʻtilganidek, Izziddin Kaykavus ll Antaliyada ekanligida, Sulton Baybarsga juda koʻp iqtolar berishini vaʼda qilgan edi. Baybars, Onadoʻli yerlarining hech boʻlmaganda bir qismi ustidan huquqlarga ega ekanligini daʼvo qiladi.
Onadoʻli saljuqiylarida Parvona Muiniddin Sulaymon, sulton Rukneddin lV Kilich Arslon 1265-yilda moʻgʻullarning roziligi bilan zaharlangan va uning oʻrniga olti yoshdan kichik shahzoda Gʻiyosiddin Kayxusrav ll taxtga oʻtirdi. Sulton yosh boʻlishiga qaramay, Elxoniylar saroyining koʻrsatmalari bilan Onadoʻli Saljuqiylar davlatini ozmi-koʻpmi mustaqil ravishda boshqarar edi. Biroq, Elxoniylar hukmdori Abaqaxon tomonidan Achay noʻyon va Samagar noʻyonning Onadoʻliga tayinlanishi Parvona Muiniddin Sulaymonning bu harakat erkinligini butunlay buzdi. Asosan, Abaqaxonning ukasi Achay noʻyon uning harakatlarini buzardi. U noʻyonlarni pora bilan boshqargan, lekin poraxoʻrlik talabi kuchayib uni qiyin ahvolga solib qoʻyganida, u 1272-yilda mamluk sultoni bilan yashirincha uchrashganligini aytib, Achay noʻyon ustidan Abaqaxonga shikoyat qiladi. Abaqaxon vaziyatni oʻrganib, oʻylab koʻrishini maʼlum qilgach, u yolgʻoni fosh boʻlib, hayoti xavf ostida qolishidan qoʻrqadi va shuning uchun 1272-1273-yillarda Sulton Baybarsga maktublar yoʻllab, Onadoʻliga qoʻshin bilan kelib, moʻgʻullarni quvib chiqarishni soʻraydi. Shundan soʻng Baybars 1275-yil fevralida kuchli qoʻshin bilan Qohiradan Onadoʻliga harakat qildi. Biroq, bu orada Abaqaxon Achayni Onadoʻlidan olib chiqib ketganida, Parvona Muiniddin Sulaymon harakatda boʻlgan Sulton Baybarsga yana bir maktub joʻnatib, kelasi yil oʻzi uchun sharoit yanada qulay boʻlishini maʼlum qiladi. Shundan soʻng Sulton Baybars qoʻshinni moʻgʻullar bilan ittifoqdosh boʻlgan Armaniston Kilikiya qirolligiga qaratdi va koʻplab aholi punktlarini talon-taroj qildi.
1275-yilda Elxoniylar qoʻshinlari Birejik qamalida boʻlganda, hududni qoʻriqlayotgan moʻgʻul otliqlari Sulton Baybarsning xabarchisini qoʻlga oladi. Shu tasodif bilan Parvona Muiniddin Sulaymonning Sulton Baybarsga yozgan maktubi topildi. Parvonaga juda ishongan Abaqaxon bu vaziyatdan keyin ehtiyot chorasi sifatida Onadoʻli Saljuqiylari boshqaruvini Parvonadan olib Toku noʻyonga berdi. Vaziyatning nihoyatda nozik boʻlib qolganini koʻrgan Parvona Muiniddin Sulaymon, Sulton Baybarsning tezroq Onadoʻliga kelishini taʼminlashdan boshqa chorasi yoʻqligini oʻylay boshladi va Baybarsga yana maktublar yozadi. Oʻzining ahvolini mustahkamlash maqsadida barcha davlat arboblaridan, Izziddin Kaykavus ll ning taxtda qolishi, bundan buyon Elxoniylarga toʻlanadigan yillik oʻlponning Mamluk saroyiga toʻlanishi va Baybarsning Onadoʻliga qiladigan yurishi chogʻida yordam koʻrsatilishi toʻgʻrisida imzolangan vaʼdalar oldi va ularni Baybarsga yubordi. Biroq Baybars, tayyorgarlikni qisqa fursatda yakunlay olmaganini bildirdi. Oʻsha yili Parvona turli sabablarga koʻra kechiktirgan, ammo endi yakuniga yetgan navbatdagi yillik yigʻilish uchun Elxoniylar poytaxtiga borganida, Onadoʻli saljuqiylaridan biri Xatirogʻlu Sharafiddin boshqa baʼzi beklar bilan tashabbus boshlab, boshqa amirlarini koʻndirish yoki tahdid qilish yoʻli bilan harakatga keltiradi. Kayserida moʻgʻullar qamoqqa tashlagan baʼzi amirlar buyruqlarga eʼtiroz bildirgach, ayrimlari oʻldirilgan, boshqalari esa qoʻzgʻolonga qoʻshilishga majbur boʻlgan. Harakatga Karamanoʻgʻullari ham qoʻshildi. Bu orada Parvona Sulton Baybarsdan yordam soʻradi. Biroq Parvona Muiniddin Sulaymon bilan yozishmalaridan Onadoʻlida besamar vaqt oʻtdi deb oʻylagan Sulton Baybars bu iltimosni bajarmasligini maʼlum qildi. Sulton va uning ukasini qoʻriqlash uchun kichik bir boʻlinma soʻralganda, Baybars ming kishilik otliq qoʻshin yuboradi. Bu voqealar sodir boʻlayotgan vaqtda Onadoʻlidagi amirlarning qoʻzgʻoloni Elxoniylar saroyi tomonidan oʻrganildi va Parvona Muiniddin Sulaymon bilan birga oʻttiz ming kishilik Elxoniylar qoʻshini Onadoʻliga yuborildi. Keyin Baybarsning otliq qoʻshinlari Kayseriga yetib bormay chekinishga majbur boʻldi. Moʻgʻul qoʻshini qoʻzgʻolonni qisqa vaqt ichida qonli yoʻl bilan bostirdi. Nafaqat sudlanib, balki aybdor deb topilgan amirlar va koʻplab turkmanlar ham oʻldirildi.
Kuchli Mamluk qoʻshini boshligʻi Sulton Baybars 1277-yil 2-martda Qohiradan Onadoʻliga harakat qildi. Halabdan oʻtayotganda, u moʻgʻul qoʻshinlarining boʻlishi mumkin boʻlgan qanot harakatining oldini olish uchun oʻz kuchlarining bir qismini shu yerda qoldiradi. Darhaqiqat, Baybars 7-aprel kuni Halabni tark etayotib, bir qoʻmondon boshchiligidagi kashshof razvedka qoʻshinlari 3 ming kishilik moʻgʻul boʻlinmasini qoʻlga olib, yoʻq qildi. Mamluk qoʻshini 1277-yil 13-aprelda Jayhon daryosidan oʻtib, Elbiston tekisligiga yetib boradi. Sulton Baybarsning Onadoʻliga qaratilgan harakatidan xabar topgan Elxoniylar va Onadoʻli saljuqiylar qoʻshinining avangard kuchlari ham ertasi kuni Elbiston tekisligiga yetib kelib oʻrnashdi. Onadoʻli saljuqiylari qoʻshini tarkibida tobe xalq boʻlgan arman va gruzin kuchlari ham bor edi. Tatavun noʻyon va Toku noʻyon qoʻmondonligidagi Elxoniylar qoʻshini 15-17 ming kishidan iborat edi. Parvona Muiniddin Sulaymon Onadoʻli saljuqiylar qoʻshiniga qoʻmondonlik qiladi. Elbiston jangi ertasi kuni 1277-yil 15-aprelda boʻlib oʻtdi, jangda Elxoniylar va Onadoʻli saljuqiylari qoʻshinlari ogʻir magʻlubiyatga uchradi. Magʻlubiyatdan keyin Parvona Muiniddin Sulaymon qochishga muvaffaq boʻladi. Urush yillarida mamluklar safiga qoʻshilganlar orasida uning oʻgʻli, nabirasi, qaynisi, Arzinjon, Sivas, Sinop hokimlari, Sivas qoʻmondoni va baʼzi Onadoʻli Saljuqiy davlati arboblari ham bor edi. Ular bilan birga Onadoʻli saljuqiy askarlarining bir qismi ham Mamluklar tomoniga oʻtdi yoki qurollarini tashlab taslim boʻldi. Baʼzi manbalarda Onadoʻli saljuqiy qoʻshini jang qilmagani aytiladi. Moʻgʻul qoʻshinidagi yoʻqotishlar juda katta edi hamda halok boʻlganlar orasida Tatavun noʻyon ham bor edi. Sulton Baybars yurishni tugatib, Onadoʻlidan Misrga qaytayotganda jang maydonida toʻxtagan edi. Bu yerda Elbistonlik olimlar jang maydonida qancha halok boʻlgan moʻgʻul qoʻshini sonini hisoblaganliklarini soʻrashgan, ulardan biri 6770 ta moʻgʻul jasadini sanaganini aytgan, ammo moʻgʻul askarlari otdan tushib jang maydonidan chekingan mamluk askarlari bilan jang qilganlar. Ular tepaliklar orqasida edi va ularning jasadlari oʻsha yerda qolganini, bu hisoblangan raqamga kirmasligini aytishgan.
Ibn Bibi Elbiston jangi haqida shunday yozgan: "Olam sultoni uchun jonini fido qilgan „koʻzga koʻringan mardlar“ boʻlgan Toku va Tatavun noʻyonlar „gʻazablangan sherlardek“ jang qilgan boʻlsalar, moʻgʻul askarlari „yoʻlbarsdek boʻkirishardi“. Mamluk askarlari esa „xazon shamoliga tushgan tol barglari“ ga oʻxshaydi. Moʻgʻullar „ustun fazilatlari va qahramonliklariga qaramay“ ojizlik bilan magʻlubiyatga uchradilar". Magʻlubiyatni tushuntirish uchun u mamluk askarlari „hisobsiz“, moʻgʻullar esa uch mingdan kam boʻlganligini taʼkidlaydi. Ibn Bibi bu asarni moʻgʻul xoni uchun yozganligi haqida taʼkidlanilsa ham, bu iboralar alohida maʼno kasb etadi.
Jangdan soʻng mamluk qoʻshini toʻplanib, Kayseriga yoʻl oladi. Yoʻlda barcha qalʼa qoʻmondonlari Sulton Baybarsga boʻysunishlarini eʼlon qildilar. Qoʻshin 1277-yil 22-aprel juma kuni Kayseriga yetib bordi va Onadoʻli saljuqiy nomdorlari va xalqining joʻshqinligi bilan kutib olindi. Sulton Baybars oʻzi uchun alohida harakat bilan tayyorlangan saroyga borib, Onadoʻli saljuqiylar taxtiga oʻtirdi. Oʻsha kuni oʻqilgan xutbada Onadoʻli Saljuqiylar sultoni Gʻiyosiddin Kayxusrav ll nomi tilga olinmagan. Juma namozidan keyin Sulton Baybarsga uning nomiga atab zarb qilingan tangalar hadya qilindi.
Elbiston jangidan qochgan Parvona Muiniddin Sulaymon 17-aprel kuni Kayseriga keldi va Gʻiyosiddin Kayxusrav ll hamda uning xotini, odamlari, 400 nafar kanizaklari va baʼzi davlat arboblari bilan oʻzlariga berilgan Tokat qalʼasidan panoh topdilar. U Sulton Baybarsni Onadoʻli saljuqiylar taxtiga oʻtirgandan soʻng, ham qozongan gʻalabasi bilan, ham taxtga oʻtirgani bilan tabrikladi. Sulton Baybars Kayseriga ekanligida undan taxtni egallamasligi va turli lutf va ehsonlar olmasligini bildirildi ammo u bu taklifga javob bermay biroz vaqt soʻradi. Bu munosabat Parvonani Abaqaxonni Onadoʻliga qoʻshin yuborishga undash va ikki qoʻshinning toʻqnashuvi natijasini koʻrgandan soʻng oʻz xatti-harakatlarini aniqlashi uchun qilingan munofiqlik sifatida talqin qilinadi.
Mamluk qoʻshini Onadoʻlida qolar ekan, Sulton Baybarsning buyrugʻiga koʻra, ular oʻzlarining barcha ehtiyojlarini pul toʻlab sotib oldilar va hech narsani musodara qilmadilar.
Sulton Baybars Onadoʻli yurishiga borishdan oldin Onadoʻli saljuqiy arboblaridan, ayniqsa Parvona Muiniddin Sulaymondan olgan vaʼdalarning hech biri bajarilmaganini koʻrdi. Ularning Kayseridagi taklifi shov-shuv bilan kutib olindi, u buni chalgʻitish ekanligini tushundi. U barcha Onadoʻli beklarini Kayserida birlashishga taklif qilgan edi, biroq baʼzi turkman beklaridan boshqa hech kim bunga rozi boʻlmadi. Qolaversa, qoʻshin askarlarining taʼminoti, boshqa ehtiyojlari va hayvonlar ozuqasi uchun sarflagan xarajatlar miqdori katta edi. Onadoʻli esa uzoq yillardan beri moʻgʻullar hukmronligi ostida nola qilayotgan edi. Qishloq xoʻjaligi ishlab chiqarishi pasayib, shunga mos ravishda hamma narsaning, xususan, gʻallaning narxi ham koʻtarildi. Bundan tashqari, mamluklar qoʻshini isteʼmoli xalqning ahvolini yanada ogʻirlashtirayotgan edi. U Onadoʻlini moʻgʻullar hukmronligidan qutqarish uchun qilgan yurishidagi qoʻshinining barcha xarajatlarini Mamluklar xazinasidan toʻlagan. Boshqa tomondan, u Abaqaxonning tez orada katta qoʻshin bilan Onadoʻliga bostirib kelishini hisoblab yurgan edi. Onadoʻli saljuqiylari oʻz askar va amirlariga ishona olmadilar, moʻgʻullar tomonidan qoʻrqitildilar. Qolaversa, oziq-ovqat muammolari mavjud boʻlgan va oʻz markazidan uzoqda boʻla turib qudratli moʻgʻul qoʻshiniga qarshi yakka oʻzi chiqish aqlsizlik boʻlar edi. Shuning uchun Sulton Baybars ayni sharoitda Misrga qaytishga qaror qildi. 1277-yilning 25-aprelida qoʻshini bilan Kayseriga kelganining uchinchi kuni Sivas yoʻnalishida harakat qildi. Yoʻlda Parvona Muiniddin Sulaymon va Gʻiyosiddin Kayxusravning bir elchisi uning oldiga kelib, Onadoʻlini tark etmaslik soʻralganini aytadi.
Sulton Baybars unga: ”… Tatarlarning istilosidan keyin ular mashʼum (yomon) odamlarga aylandilar… Bundan keyin na yordamlashish, na bu haqda gap bolmaydi… Biz Onadoʻli xalqining qonini toʻkmadik, molini talon-taroj qilmadik… Siz mollaringizni tatarlarga berishni xohladingiz biz sharafsizlik korsatmadik… ” deya javob berdi.
Onadoʻli Saljuqiy olimlari va ulamolarining bir qismi oʻz xohishlari bilan va oilalari bilan Sulton Baybars bilan birga ketishni xohladilar. Parvona Muiniddin Sulaymonning oʻgʻli, nabirasi va onasi oʻzi bilan bir qancha muhim va boy amirlarni ularning xohishiga qarshi olib ketdi. Bir necha moʻgʻullar ham u bilan birga ketmoqchi boʻldi.
Sulton Baybarsning Onadoʻli yurishida Onadoʻli saljuqiylarini moʻgʻul hukmronligidan qutqarishdan koʻra muhimroq strategik maqsadlari borligi daʼvo qilinadi. Onadoʻlidagi moʻgʻullar istilosidan keyin Misrning Qipchoq hududi bilan savdo aloqalari uzildi. Sulton Baybars mamluklar qoʻshini doimiy ravishda yangilanib turishi kerakligini va buning uchun Qipchoq hududidan muntazam qullar oqimini taʼminlash zarurligini yaxshi bilardi. Baybars bu savdoni dengiz orqali davom ettirish uchun Oltin Oʻrda davlatiga bir guruh elchilarni yubordi. Biroq, bu elchilar guruhi Vizantiya imperatori Mihail VIII tomonidan hibsga olingan. Shundan soʻng Baybars moʻgʻullarni Onadoʻlidan quvib, quruqlik transportini qayta ochishni oʻyladi.
Baybarsning taxtga oʻtirganidan soʻng darhol yechim topishi kerak boʻlgan muammo, Mamluk davlatining qonuniyligi edi. Islom davlatlari uchun qonuniylik xalifa tomonidan tan olinishi kerakligi edi. Bu xalifaning yangi sultonga manshur yuborishini talab qilardi. Biroq qul davlati boʻlgani uchun Mamluklar sultonligi uchun bunday manshurni qoʻlga kiritish oson ish emas edi. Buning ustiga, Shajar ad-Durni, yaʼni bir ayolning taxtga chiqishi xalifalik bilan munosabatlarga yanada kuchli taʼsir qildi va saltanat qattiq tanqidga uchradi. Shajar ad-Dur bilan turmush qurgan Aybek bu borada harakat qildi, lekin bu safar xalifalik Elxoniylar hujumi bilan vayron qilinadi. Baybars xalifalikni tiklash uchun Bagʻdoddagi Elxoniylar bosqinidan omon qolishga muvaffaq boʻlgan Abbosiylar sulolasi vakili Hakim I (Abul-Qosim Ahmad)ni Qohiraga taklif qildi va u 1261-yil iyunda xalifa deb eʼlon qilindi. Yangi xalifa Baybarsga qilichni taqdim etish orqali uning saltanati qonuniyligini taʼminladi va unga barcha islomiy oʻlkalar va fath qilinadigan joylarni boshqarishni topshirdi. Baybars xutbalarda xalifaning nomini oʻqishni va zarb qilinadigan tangalarga uning nomini yozishni buyurdi. U moʻgʻullar tomonidan vayron qilingan xalifalikni qayta tiklaganini butun musulmon mamlakatlari xalqlariga eʼlon qilar ekan, bu xabarni Oltin Oʻrda hukmdori Berkaxonga ham yuboradi. Sulton Baybars xalifalikni himoya qilgan boʻlsada, davlat ishlariga aralashishga yoʻl qoʻymagan. Mamluklar saltanatining butun tarixi davomida sultonlar Baybarsning bu siyosatini davom ettiradilar, xalifalik faqat diniy yetakchi sifatida mavjud boʻlib qoladi.
Baybars 1277-yil 1-iyulda 53 yoshida Damashqda vafot etdi. Uning oʻlimi baʼzi akademik mish-mishlarga sabab boʻladi. Ko‘pgina manbalar uning boshqa birovga mo‘ljallangan zaharlangan ichimlikni ichib o‘lganini tasdiqlaydi. Boshqa maʼlumotlarga koʻra, u saylovoldi tashviqoti paytida olgan jarohatidan yoki kasallikdan vafot etgan boʻlishi mumkin. Baybars Damashqdagi Az-Zohiriya kutubxonasiga dafn etilgan.
Sulton Baybars nihoyatda muvaffaqiyatli hukmdorga aylandi. Uning davri Mamluklar tarixida yangi davr sifatida koʻriladi. Baybars qaysidir maʼnoda Mamluklar davlatining haqiqiy asoschisidir. Baybars tomonidan shakllantirilgan Mamluklar sultonligining chegaralari davlatning butun tarixi davomida deyarli oʻzgarmagan. Davlat tashkil topgan dastlabki oʻn yil ichida beshta sulton hukmron boʻlganini eʼtiborga olsak, mamlakatning siyosiy jihatdan qanchalik notinch boʻlganligi hayratlanarli edi. Holbuki, Baybarsning saltanati 17 yil davom etgan. U Mamluklarning ikkinchi eng uzoq hukmronlik qilgan sultonidir. Bu nafaqat uning naqadar iqtidorli hukmdor ekanligini, balki mamlakatdagi har bir sohada barqarorlikni taʼminlaganini ham koʻrsatadi.
Ayn Jalut jangidan soʻng, moʻgʻullarning yangi hujumi sodir boʻlgan taqdirda, u mamlakatning eng muhim ikki shahri Qohira va Damashq oʻrtasida xabarchi tizimini oʻrnatdi va bu tizim uchun otlarni almashtirish uchun yomlar, koʻpriklar va poligon stantsiyalarini oʻrnatdi.. Shunday qilib, aloqa va transport juda sust boʻlgan bir paytda Qohira va Damashq oʻrtasida toʻrt kun ichida xabar yuborilardi. Boshqa transport loyihalari singari, mamlakatda koʻpriklar, suv transporti kanallari va portlarni yangilagan yoki qayta qurilgan. Salibchilarga qarshi kuch va qoʻmondonlik birligini taʼminlash maqsadida Suriya va Misrni birlashtirdi, Suriyadagi moʻgʻullar tomonidan vayron qilingan qalʼa va shahar devorlarini taʼmirladi. Oʻz mamlakatining qishloq xoʻjaligini yaxshilash maqsadida eski sugʻorish yoʻllarini taʼmirlab, yangi sugʻorish kanallarini ochdi. U Qohirada oʻz nomi bilan atalgan Baybars masjidini qurdirdi. Damashqdagi qabr va uning yonidagi Zohiriya madrasasi uning nomiga qurilgan mashhur meʼmoriy asarlardandir. Zohiriya madrasasiga qarashli Zohiriya kutubxonasida bugungi kungacha saqlanib qolgan koʻplab muhim ilmiy qoʻlyozmalar mavjud.
Uning asosiy saʼy-harakatlari moʻgʻullar va salibchilarni mintaqadan quvib chiqarish edi. Shu maqsadda moʻgʻullarga qarshi Oltin Oʻrda davlati, salibchilarga qarshi Vizantiya imperiyasi bilan kelishib oldi. Boshqa tomondan, islom olamining qoʻllab-quvvatlashi uchun Moʻgʻul xoni Hulokuxonning 1258-yilda Bagʻdodni qoʻlga kiritib, soʻnggi Abbosiy xalifasini oʻldirishi natijasida paydo boʻlgan boʻshliqni Qohirada xalifa bilan bir nasldan boʻlgan kishini xalifalik taxtiga oʻtqazib bu boʻshliqni toʻldirdi. Elxoniylarning Bagʻdod qirgʻinidan omon qolishga muvxaffaq boʻlganlar Qohiradan panoh topadilar.
Sulton Baybars Qohira va oʻlkadagi islom ulamolari va olimlariga katta yordam koʻrsatdi. Misol uchun, u oʻzining tibbiy tadqiqotlari bilan mashhur boʻlgan arab tabib Ibn Nefisning homiysi edi.
Uning nomi islom olamida, ayniqsa Misr va Suriyada vafotidan keyin qahramon sifatida esga olinadi. Uning hissalari va janglarini tasvirlaydigan „ Sirat al-Zahir Baybars“ (Al-Zohir Baybars hayoti) xotirasi arab adabiyotida mashhur asar boʻlib qolmoqda.