Ismanov I. N., Davlyatova g. M., Buzrukxonov s. M

XII BOB. TASHKILIY REJA VA XODIMLARGA BO’LGAN 
TALABNI REJALASHTIRISH 
 
Tayanch so’z va iboralar: 
kadrlar siyosati, tashkiliy strukturasi, tashkiliy 
strukturani tuzish prinsiplari, tashkiliy struktura turlari, tashkiliy struktura 
sxemasi, xodimlarni boshqarish, xodimlarni yollash, malaka matritsasi. 
 
12.1. Tashkiliy rejaning mazmuni, maqsadi va vazifalari 
Faoliyatini boshqarishning tashkiliy strukturasi, xodimlarning shaxsiy 
xarakteristikalari va malakasi, huquqiy va bank xizmati shakllari – faoliyatining 
yakuniy muvaffaqiyatining muhim omilidir. Kichik biznesning o’ziga xos 
xususiyati shundaki, tashkiliy nuqtai nazardan firmaning strukturasi asosiy 
(yetakchi) xodimlarning xarakteristikalari va ularga qo’yiladigan talablar bilan 
uyg’unlashib ketadi. Boshqaruv strukturasini tuzishda inson omili muhim 
ahamiyatga egadir. Shu sababdan faoliyatining boshlanish bosqichida rahbarlar va 
mutaxassislarning shaxsiy va guruhli qiziqishlari, tajriba va udumlari, malaka va 
ijtimoiy–psixologik xarakteristikalari hisobga olinishi lozim. Tashkiliy strukturani 
tuzishda yana boshqarishning samarali strukturalarining asosiy prinsiplariga ham 
diqqatni jalb etilishi talab etiladi: 
­
majburiyatlarni optimal taqsimlash; 
­
rahbarning axborot bilan ta’minoti; 
­
ijrochining o’z ishi natijasida manfaatdorligi; 
­
nazoratning mavjudligi; 
­
yakkaboshchilik. 
Korxonaning tashkiliy strukturasini tuzish uchun boshqarishning tipovoy 
(namunaviy) tashkiliy strukturasidan keng foydalanish mumkin: 
­
chiziqli; 
­
chiziqli shtabli; 
­
funksional; 
­
programmali–maqsadli; 

---

202 
­
matritsali. 
Ishlab chiqarish manfaatlari, shaxsiy manfaat va xodimlar manfaati o’zaro 
moslashtirilgandagina korxona xodimlarining faoliyati samaralibo’ladi. 
Xodimlarni boshqarishni tashkil etishga ikki xil yondoshish mavjud: amerikava 
yapon usuli. 
1.Amerika usuli yakka tartibda qaror qabul qilish va yakka tartibda 
javobgarlikka,ixtisoslashuvga, xodimlarni ma’lum bir muddatga yollashga 
asoslangandir. 
2.Yapon usuli esa – qarorlarni kollektiv tarzda qabul qilishi va yakka 
tartibda javobgarlikka, ixtisoslashuvga, xodimlarni ma’lum bir muddatga yollashga 
asoslangandir.
Xodimlarni boshqarishni tashkil etishda u yoki bu yondoshuvni qo’llash 
uchun ishning xususiyatini e’tiborga olishi zarur.
Biznes–rejaning ushbu qismida quyidagi masalalar yoritilishi lozim: 
­
boshqaruv strukturasi qanday bo’ladi? 
­
boshqaruv komandasining asosiy a’zolari orasida vazifalar qanday 
taqsimlanadi? 
­
ular bir–birini qanday to’ldirishadi.
Bu yerda korxonaning tashkiliy strukturasi sxemasini keltirish maqsadga 
muvofiq. Bundan tashqari boshqaruvchilar (tashkilotchilar) ro’yxati, ushbu 
sohadagi ish tajribalari, majburiyat va javobgarlik, maoshi, korxona ega bo’lgan 
resurslar haqida ham ma’lumot beriladi. Taklif etilgan sxema quyidagi punktlardan 
tashkil topadi: 
Tashkiliy struktura – boshqaruv komandasining barcha mansablari 
keltiriladi. Agar mansablarni ustama xarajatlarni o’zgartirmay to’ldirish imkoniyati 
bo’lmasa, u holda ushbu funksiyalar kim tomonidan qay tarzda bajarilishi (chetdan 
xodimlarni, konsultantlarni jalb qilish yoki funksiyalarni qo’shib olib borishni 
yo’lga qo’yib) va ushbu mansablar doimiy xodimlar bilan qachon to’ldirilishi 
aniqlanishi talab etiladi.
A). Korxona (firma)ning bosh boshqaruvchilari 

---

203 
Bu erda boshqaruv apparatining har bir a’zosining huquq va majburiyatlari 
ifodalanishi lozim: 
–kim qanday vazifalarni bajaradi 
–kim kimga bo’ysunadi 
–kim yakuniy qaror chiqaradi. 
Har bir rahbarga ishchanlik xususiyati, erishgan natijalar nuqtai nazaridan 
baho berish talab etiladi (rezyume tarzida). 
Rezyume quyidagi qismlardan tashkil topadi: 
1.Ismi, sharifi; 
2.Adress; 
3.Telefon; 
4.Mansab; 
5.Qisqacha xarateristika (yoshi, qobiliyati, qiziqishi, malakasi); 
6.Ish tajribasi; 
7.Ma’lumoti; 
8.Oilaviy sharoiti; 
9.Tavsif. 
B) Mulkchilik masalalari. Boshqaruv komandasining har bir a’zosining ish 
haqi miqdori. Ish haqi miqdori shu xodimning oxirgi ish joyida olgan maoshi 
miqdorida belgilanadi. Agar firma aksionerlik jamiyati sifatida rejalashtirilsa, 
boshqaruvchilar qancha aksiyaga ega va ishga qancha kapital qo’shgani ham 
ko’rsatiladi.
C) Boshqa investorlar. Bu yerda firma (korxona) ning boshqa investorlari
haqida ma’lumot berish, ularning soni, aksiyalari ulushi, sotib olgan muddati va 
har bir aksiya qiymati ifodalanishi kerak.
D) Ishchilarni yollash, boshqa kelishuvlar, aksiyalar va mukofot rejalari. 
Boshqaruv komandasini yollash shartlarini ifodalash; aksiyalarni sotib olish va 
kapital qo’yilmalarga qo’yiladigan cheklanishlar va mukofotlar tizimi haqida 
ma’lumot beradi.

---

204 
E) Direktorlar kengashi. Bu o’rinda korxonaning direktorlar kengashi 
strukturasi va soni haqidagi qarori, uning a’zolarining tarkibi va korxonaga 
keltiradigan nafi haqida ma’lumot beriladi.
J) Boshqa aksiyadorlar. Boshqa aksiyadorlar (boshqaruv komandasidan 
tashqari) tarkibi, ularning huquq va majburiyatlari, yozma ravishdagi kafolatlari 
sanab o’tiladi.
3. Professional maslahatchilar va xizmatchilar. 
Barcha korxonalar (firmalar) katta kichikligidan qat’iy nazar buxgalter, 
huquqshunos, banklar, sug’urta agenti yoki broker xizmatidan foydalanadi. Shu 
sababdan ushbu bo’limda auditorlik xizmati, reklama, huquq, bank operatsiyalari 
bo’yicha yollanadigan mutaxassislarning nomlari va ishlaydigan tashkilotlarni 
sanab o’tish lozim.
Kichik korxona va firmalarning muvaffaqiyatsizlikka uchrashiga olib 
keladigan omillar tahlil qilinganda shu narsa aniklandiki, 98 % muvaffaqiyatsizlik 
noto’g’ri boshqaruv natijasida va 2 % ularga bog’liq bo’lmagan sabablarga ko’ra 
ro’y berar ekan. Ushbu bo’limni tuzishda ana shu sharoitni albatta e’tiborga olish 
lozim. Bankrotlikning keng tarqalgan sabablaridan quyidagilarni ajratib ko’rsatish 
lozim: 
1.Boshqaruv bilimining yetishmasligi – 45 % 
2.Ushbu turdagi mahsulotni ishlab chiqarishdagi tajribaning yetishmasligi – 9 % 
3.Boshqaruv tajribasining yetishmasligi – 18 % 
4.Tor mutaxassislik – 20 % 
5.Zimmasiga olingan majburiyatlarning bajarilmasligi – 3 % 
6.Aldash – 2 % 
7.Baxtsiz hodisa – 1 % 
Jami – 98 % 
Xodimlarni boshqarish juda murakkab jarayon hisoblanib, hammaning ham 
qo’lidan kelavermaydi. Shu sababdan boshqarish tizimini yo’lga qo’yish, kadrlarni 
yollash, tayyorlashni tashkil etish, xodimlarni boshqarish usullarini o’rgatishga 
yordam beruvchi mutaxassisni yollash maqsadga muvofiqdir. Bu yuzaki qaraganda 

---

205 
qimmatga tushadigan istakka o’xshaydi. Lekin chuqurroq tahlil qilinganda, 
xodimlarni noto’g’ri tanlash natijasida yuzaga keluvchi xarajatlar bundan ham 
ortiq bo’lishi mumkin. Shu sababdan xodimlarni boshqarish chuqur 
rejalashtirishga muhtojdir, bu yerda quyidagi savollarga javob berish talab etiladi: 
Yaqin kelgusida, ya’ni 5 yil davomida: 
1) Qancha xodimlar talab etiladi? 
2) Qancha mutaxassis zarur? 
3) Shu mutaxassislarga egamisiz? 
4) Ular ishga qanday shartlar asosida qabul qilinadilar (doimiy yoki vaqtincha) 
5) Ularning mehnati qanday taqdirlanadi – qat’iy maosh yoki soatbay to’lov 
6) Qanday qo’shimcha to’lovlarni ko’zda tutasiz? 
7) Ishdan tashqari ishlagan vaqt uchun qo’shimcha to’lovlar ko’zda tutiladimi? 
8) Kadrlarni tayyorlash bilan shug’ullanasizmi? Bu qancha turadi? 
Shuni esda tutish kerakki, qo’shimcha xodimlarni jalb etishkorxona 
daromadini oshirishga salbiy ta’sir ko’rsatishga asoslanishi kerak. Har bir ish 
joyiga nomzodlarni chuqur mulohaza va tekshirish asosida tanlash yaxshi natija 
beradi.
Bu yerda quyidagi savollarga javob berish talab etiladi: 
1.Yaqin kelgusida qanday ishlar talab etiladi? 
2.Ushbu ishlar bo’yicha zaruriy malakani ko’rsatish 
3.Hal qiluvchi xodim, jumladan tashqi bozordagi operatsiyalarga javobgar xodimni 
tayinlash.
4.Ular bozorda ishlash tajribasiga egami? 
Tashkiliy reja sxemasi tuzish uchun quyidagi hujjatlar talab etiladi.
Ish turlari bo’yicha malaka matritsasi, tashkiliy struktura. Ish turlari bo’yicha 
jadval ifodasidagi malaka matritsasi jadvalini to’ldirishdan oldin, ushbu ishlarni 
bajaradigan xodimlar ismlari va familiyalarini ko’rsatish, «X» belgisi bilan ularga 
biriktirilgan ishlar ko’rsatilishi kerak. Agar matritsa qatori bo’sh bo’lsa, u holda 3-
ustunda kerakli (talab etilgan) xodimlarni topish zaruriyati paydo bo’ladi.