Issiqlik tеxnika o’lchovlari va avtomatik boshqarish nazariyasi

Bilvosita o’lchash deb shunday o’lchashga aytiladiki, unda o’lchash natijasini o’lchanayotgan kattalik bilan ma‘lum munosabat yordamida bog’langan kattaliklarni bevosita o’lchashga asoslangan bo’ladi. Bilvosita o’lchash tenglamasi quyidagi ko’rinishga ega:


(3)

bunda – o’lchanayotgan kattalikning izlangan qiymati; – bevosita o’lchanadigan kattaliklarning son qiymatlari.

Bir nomli kattaliklarning bir vaqtda o’lchanishiga to’plamli o’lchash deb ataladi. Bunda izlanayotgan qiymat kattaliklar birikmasini bevosita o’lchash paytida hosil bo’lgan tenglamalar tizimini Еchish orqali topiladi. Bu turdagi o’lchash usuli tajriba ishlarida va ilmiy tekshirish ishlarida qo’llaniladi.
Birgalikda o’lchash - bu har xil nomli kattaliklarning o’zaro nisbatini topish maqsadida bir vaqtda bajariladigan o’lchashdir.
O’lchanayotgan kattalik Q ning izlanayotgan qiymatining birgalikda o’lchash usulidagi umumiy ko’rinishi quyidagi tenglama orqali ifodalanadi:


(4)

bu erda F- funktsional bog’lanish; , ,…, - bevosita o’lchash yo’li bilan topilgan kattaliklarning qiymatlari.

Birgalikda o’lchash usuli so’nggi paytlarda keng tarqalmoqda. Masalan, murakkab, ko’p tarkibiy qismli aralashmalarni tahlil qilishda shu usul qo’laniladi. Hisoblash texnikasi vositalarining rivojlanishi bilan bu o’lchash turining qo’llanilishi yana ham kengaydi.
O’lchashlar yana absolyut va nisbiy o’lchashlarga bo’linadi:
Bitta yoki bir necha asosiy kattaliklarni fizik konstantalaridan foydalanib yoki foydalanmasdan bevosita o’lchash absolyut o’lchash deb ataladi.
Biror kattalikning shu ismli birlik nomini o’ynayotgan kattalikning nisbatini o’lchash yoki kattalikni shu ismli birlik kattalik deb qabul qilingan kattalik bo’yicha o’lchash nisbiy o’lchash deb ataladi.
O’lchovlar o’lchash usulining turli uslublari bilan olib boriladi. Zamonaviy metrologiyada to’rt xil asosiy o’lchash uslubi mavjud.
Bevosita baholash uslubi–o’lchanayotgan kattalik qiymatini bevosita o’lchash asbobining daraja ko’rsatgichi bo’yicha aniqlanadi. Bu uslub o’lchanayotgan kattalik qiymatini asbobning ko’rsatayotgan yoki yozib olgan chiqish qiymatiga to’g’ri almashtirish bilan tavsiflanadi.
2.O’lchov bilan solishtirish yoki solishtirish uslubi – o’lchanayotgan kattalik qiymatini namunali o’lchov bilan solishtirishdan iborat.
3.Differensial uslubda o’lchash natijasida asbob ko’rsatkichiga ta‘sir qiluvchi o’lchanayotgan kattalik qiymati bilan ma‘lum o’chov orasidagi farq aniqlanadi.
4.Nolaviy (kompensatsion) uslub – solishtirish asbobiga kattaliklar ta‘sirining effekti nolga Еtkazilish o’lchovi bilan solishtirishdan iborat.
O’lchov birliklari mustaqil, hosila, karrali, o’nlik va kogerent o’lchov biriliklariga bo’linadi.
Bir-biriga bog’lanmagan birliklarga mustaqil o’lchov birligi deb ataladi. Metr, kilogramm, sekund, kelvin, amper, kandela, mol mustaqil birliklar jumlasidandir.
Birliklari belgilangan kattaliklar bilan birliklari erkin tanlangan kattaliklar orasidagi qonuniy bog’lanish asosida aniqlanuvchi birliklar hosilaviy birliklar deb ataladi.
Mustaqil yoki hosila birliklarning butun soniga teng o’lchov birliklariga karrali o’lchov birligi deb ataladi.
O’nlik birliklar – mustaqil yoki hosila birlikning aniq butun qismiga teng bo’lgan o’lchov birligi. Karrali va o’nlik birliklar asosiy yoki hosila birlikni karrali o’nga ko’paytirish yoxud bo’lish yo’li bilan hosil qilinadi.
Sonli koeffitsienti birga teng bo’lgan tenglama orqali tizimning boshqa birliklari bilan bog’langan hosila birlik kogerent birlik deyiladi.
3.O’lchash vositalari

O’lchashlarda qo’llaniladigan va normallashgan metrologik xossalarga ega bo’lgan texnik vositalar o’lchash vositasi deyiladi. O’lchash vositalarining asosiy turlariga o’lchovlar, o’lchash asboblari, o’lchash o’zgartkichlari va o’lchash qo’rilmalari kiradi. O’lchash prinsipini va vositasini belgilab beradigan usullar majmui o’lchash usuli deyiladi.

O’lchov–berilgan o’lchamdagi fizik kattalikni qayta o’lchash uchun mo’ljallangan o’lchash vositasi.
O’lchovlarga standart namunalar va namuna moddalar kiradi.