Issiqlik tеxnika o’lchovlari va avtomatik boshqarish nazariyasi

Standart namuna - modda va materiallarning xossalari yoki tarkibini xarakterlovchi kattaliklarning birligini qayta tiklash uchun o’lchov. Masalan, tarkibidagi kimyoviy elementlari ko’rsatilgan ferromagnit materiallar xossalarining standart namunasi.
Namuna modda - tasdiqlangan spesifikatsiyada ko’rsatilgan tayyorlash shartlariga rioya qilinganda tiklanadigan ma‘lum xossalarga ega bo’lgan moddadan iborat o’lchov.
Ko’zautvchi idrok qilishi uchun qo’lay shakldagi o’lchov axboroti signalini ishlab chiqishga xizmat qiladigan o’lchash vositasi o’lchov asbobi deyiladi.
O’lchash asboblari ko’rsatuvchi, qayd qiluvchi, kombinatsiyalashgan, integrallovchi va jamlovchi asboblarga bo’linadi.
O’lchashga doir axborotni o’zatish, o’zgartirish, ishlov berish va saqlash uchun qo’lay bo’lgan ammo ko’zatuvchi bevosita idrok qilishi mumkin bo’lmaydigan shakldagi signalni ishlab chiqish uchun xizmat qiladigan o’lchash vositasi o’lchash o’zgartkichi deb ataladi. O’zgartiriladigan fizik kattalik kirish kattaligi, uning o’zgartirilgani esa chiqish kattaligi deyiladi. O’lchanayotgan kattalik keltirilgan o’lchash o’zgartkichi birlamchi o’zgartkich deyiladi. Birlamchi o’zgartkichlar ko’pincha datchiklar deb yuritiladi. Uning bevosita o’lchanayotgan kattalik ta‘siridagi qismi sezuvchan element deyiladi.

4.O’lchov asboblarining tasnifi.

O’lchanayotgan miqdorlarning o’lchov birliklari bilan bevosita yoki bilvosita solishtirish uchun mo’ljallangan qurilmaga o’lchov asboblari deyiladi. Vazifasi va to’zilishi jihatidan asboblar bir necha turga bo’linadi va quyidagicha tasniflanadi;

Asosiy tasnif asboblari:
Haroratni o’lchash asboblari, bosimni o’lchash asboblari, miqdor va sarfni o’lchash asboblari, sathni o’lchash asboblari, modda tarkibini (zichlik, namlik, qovushqoqlik, gazlar tarkibi va boshqalar) o’lchash asboblari.
Qo’shimcha tasnif:
Vazifasi jihatdan texnikaviy (ishlovchi), nazorat qiluvchi, tajriba, namuna va etalon asboblar.
2. Hisob usuli jihatdan o’lchashni boshqaradigan (komparator), ko’rsatuvchi, o’ziyozar (qayd qiluvchi), jamlovchi (integrallovchi) va murakkab asboblar.
3. Ishlash prinsipi bo’yicha – mexanikaviy, elektrik, gidravlik, pnevmatik, kimyoviy, radioaktiv va boshqa asboblar.
4. O’rnatilish joyiga qarab mahalliy, masofali asboblar.
5. Qo’llanilish tavsifi jihatidan operativ, hisobot asboblari.
6. Ishlash sharoiti jihatdan statsionar va ko’chma asboblari.
7. Gabaritlari jihatdan normal, kichik gabaritli va mitti asboblar.
Asboblarning deyarli hammasi yuqoridagi guruhlardan har biriga tegishli bo’lishi, masalan, termometr texnikaviy, o’ziyozar, elektrli va hakozo bo’lishi mumkin. Amalda qo’llaniladigan o’lchov asboblarining ichida eng ko’p tarqalgani texnikaviy asboblardir. Bu asboblar ancha sodda va mustahkam konstruktsiyaga ega. Nazorat asboblari joylarda tekshirish vazifasini bajaradi. Tajriba asboblari esa ko’pincha tajriba xonalarida ishlatiladi. Namuna va etalon asboblar asosan o’lchov asboblarini tekshirish ishlarida qo’llaniladi. Namuna asboblarning ko’rsatkichlari o’lchanayotgan kattaliklarning haqiqiy qiymatiga juda yaqin bo’ladi va ular o’lchov birliklarining to’g’ri qiymatini graduirovkalash (darajalash) yo’li bilan etalonlardan boshqa asboblarga o’zatish uchun qo’llaniladi.
O’lchov birliklarini saqlash va ularni metrologik aniqlik bilan takrorlash uchun mo’ljallangan asboblar etalonlar deyiladi. Etalonlar birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi bo’ladi. Birlamchi etalonlar eng aniq bo’lib, o’lchov birliklarining davlat etalonlari sifatida ishlatiladi. O’lchashni boshqaradigan asboblar ishlatilganda, o’lchash jarayoni kattalikni o’lchov yoki namunalar bilan solishtirish yo’li bilan utadi va bu jarayonda ko’zatuvchining o’zi bevosita qatnashadi. Bu asboblar qatoriga toshli, richagli tarozilar, yo’q bo’lib ketadigan tolali optik pirometr va boshqalar kiradi. Ko’rsatuvchi asboblar o’lchanayotgan kattalik qiymatini o’zlarining sanash moslamalarida (shkala, raqamli ko’rsatgich) ko’rsatadi. Bu asboblar eng ko’p tarqalgan. O’ziyozar asboblar siljiydigan qog’oz – lenta yoki diskda o’lchanadigan kattalikning vaqt o’tishi bilan o’zgarib borayotgan qiymatini avtomatik ravishda yozib boruvchi moslama bilan ta‘minlanadi. Bu asboblar o’lchovning bir nuqtasi yoki bir necha nuqtalarini yozib olish uchun chiqariladi. Jamlovchi asboblar kattalikning ayrim vaqt ichidagi jami qiymatini aniqlaydi. Inegrallovchi asboblar o’lchash jarayonida o’lchanuvchi ko’rsatkichining oniy qiymatini o’zluksiz jamlashdan iborat. Bu asboblar guruhiga gaz, suv raqamli hisoblagichlari, planimetrlar, sekundomer va hokazo asboblar kiradi. Murakkab asboblar o’lchanayotgan kattalikni bir yo’la ham ko’rsatib ham yozib oladi. Bevosita o’lchash punktlarida o’rnatilgan asboblarga mahalliy asboblar deb ataladi. Ko’pincha, bu turdagi asboblar katta aniqlikni talab qilmagan o’lchovlarda hamda agregatlarni ishga tushirish yoki to’xtatish paytidagi davriy o’lchovlarda ishlatiladi. Boshqaruv pultiga o’lchov natijalarini Еtkazuvchi masofali asboblar qurilmalar ishini nazorat qilishni markazlashtirishga imkon beradigan texnikaviy asboblarning asosiy turidir. Operativ asboblarning ko’rsatishlari bo’yicha sanoat qurilmalarining ishi boshqariladi. Texnologik qurilmalarning normal ishlatilishini ta‘minlovchi bu asboblar ko’rsatuvchi va qisman o’ziyozar qilib tayyorlanadi. Uskunalar ishini texnikaviy hisobga olish uchun xizmat qiluvchi hisoblash asboblari sifatida ko’pincha o’ziyozar va jamlovchi asboblar qo’llaniladi. Texnikaviy asboblarning ko’pchiligi statsionar bo’lib pult, devor, kolonkalar, kronshteyn va hokazo joylarda o’rnatiladi. Qolgan asboblar esa (namunali, etalon) ko’chma qilib ishlanadi va stol, stend va shunga o’xshash joylarda olib boriladigan o’lchovlarga mo’ljallangan bo’ladi.

5.Asboblarning davlat sistemasi (ADS)

Mamlakatimizda sanoat va avtomatlashtirish vositalarining Davlat sistemasi (ADS) yaratilgan bo’lib, u blok-modul prinsipi bo’yicha to’ziladi hamda pnevmatik, gidravlik, elektrik kirish va chiqish signaliga ega bo’lgan asboblarni birlashtiruvchi tarmoqlarga bo’linadi.

ADS ning tuzilishi ma‘lum sistemali-texnik prinsiplarni qullashga asoslangan. Ular texnologik jarayonlarni nazorat qilish, sozlash va boshqarishning turli-tuman sistemalarini texnik vositalar bilan ta‘minlash muammolarini eng qulay usul bilan hal etish imkonini beradi.
Blokli prinsipdan foydalanish asboblarning universal qo’llanish chegarasini kengaytirish imkonini beradi va ularni tekshirilgan o’zellarning minimal sondagisini almashtirishda eng ko’p sondagi parametrlarni o’lchashga yaroqli holga keltiriladi.