Issn 2223-1617 azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi

           Key  words:  Allium  ursinum,  Platanthera  chlorantha,  Asyneuma    campanuloides,    Rosa 
azerbajdzhanica,  Pistacia  mutica,  rare  species,  status,  cenopopulation,  habitat,  new  location,  the 
threats. 

---

AMEA Botanika Ġnstitutunun elmi əsərləri, 2015-ci il, XXXV cild
 
 
 
92 
 
ġAMAXI  RAYONUNDA YAYILAN ARCTIUM  LAPPA  L.  NÖVÜNÜN  FĠTOSENOTĠK  
XÜSUSIYYƏTLƏRĠ VƏ EHTĠYATI 
 
Qasımova Ş.Ə., Mehdiyeva N.P. 
AMEA Botanika İnstitutu 
 
Məqalədə  Şamaxı  rayonunun  ərazisində  yayılmış  Arctium  lappa  L.  növünün  fitosenotik 
xüsusiyyətləri və yerüstü hissəsinin xammal ehtiyatı verilmişdir. 
 
Açar sözlər: Asteraceae Dumort. fəsiləsi, Arctium lappa, proyektiv örtük, bolluq, xammal ehtiyatı, 
Şamaxı rayonu 
                                      
Arctium  lappa  L.  -  İri  atpıtrağı  (Asteraceae  Dumort.  fəs.)  -  ikiillik  və  ya  çoxillik  ot  bitkisidir. 
Kseromezofitdir.  Qalın  və  iyşəkilli  budaqlanmış  kökə  malikdir,  xaricdən  tünd  qonur,  daxildən  isə  sarı 
rəngdədir,  zəif  iyi  və  dadı  vardır.  Gövdəsi  60-150  (200)  sm  hündürlüyündə  düzqalxan,  budaqlanmış  və 
üzəri tükcüklərlə örtülmüşdür. Yarpaqları 50  sm  -ə qədər  uzunluqda olub,  növbəli  yerləşirlər,  gövdənin 
aşağı hissəsindəki yarpaqları uzun saplaqlıdır, yumurtaşəkillidir. Yarpaqların üst tərəfi hamardır, alt tərəfi 
isə    boz  tük  və  ya  tükcüklərlə    örtülüdür.  Çiçək  qrupu  iri  səbətdir,    çiçəkləri  boruşəkillidir,  qırmızı-
bənövşəyi rəngdədir və səbətin qınından azca uzundur.  
Bitki iyul-avqust aylarında çiçəkləyir,  avqust-sentyabr aylarında meyvə verir.   
Arealı Azərbaycanın Böyük Qafqazın şərq və qərb, Kiçik Qafqazın mərkəzi və Lənkəranın dağlıq 
rayonlarını əhatə edir. [8]. 
Bitkinin  kökünün  tərkibində    inulin  (19,8%)  [9],      protein  (12,3%),  aşı  maddələri  (3,9%), 
seskviterpen laktonları, o cümlədən lappafen A, di- və triterpenoidlər,   efir yağı (0,2%), fenol turşuları, 
sitosterin,  karbohidrat  (69%)  [14],    ali
 
yağ  turşuları,  K,  Ca
, 
Mg  duzları,  və  s.  vardır  [13].  Bitkinin 
yarpaqlarının  tərkibində  liqnanlar,  flavonoidlər,  fitosterinlər,  alkaloidlər  (0,1%),  askorbin  turşusu,  aşı 
maddələri  (8%)  müəyyən  edilmişdir.  Toxumlarının  tərkibində  liqnan  qlikozidi  olan  arktiin  aşkar 
olunmuşdur. Həmçinin bu bitkinin kök və yarpağının
 
tərkibində 
 
qlikozid, alkaloid, flavonoid [6], efir yağı 
[3], C vitamini, aşı və acı maddələr, kauçuk [4] və steroidlər vardır [17]. 
Arctium lappa qida və bal verən bitkidir. Qurudulmuş və xırda üyüdülmüş köklərindən nişasta unu 
hazırlanır. Cavan köklərindən çiy və sirkəyə qoyulmuş halda qida kimi istifadə edilir. Köklərindən qəhvəni 
əvəzləyən içkilər hazırlanır. Pıtrağın bu növü çoxlu nektar və  tozcuğa malikdir [2]. 
İri  atpıtrağı  ofisinal  dərman  bitkisidir,  elmi,  praktiki  və  xalq  təbabətində  geniş  istifadə  olunur. 
Bitkinin həm yerьstь, həm də  yeraltэ hissəsi bir sэra xəstəliklərdə, o cьmlədən dəri, xərзəng xəstəlikləri, 
revmatizm, юəkərli diabet, sэzanaq və юiюlər, mədə xorasэ, sidik yollarэnэn infeksiyasэ, xroniki iltihab 
hallarэ, HЭV (Human immunodeficiency Virus), premenstrual simptomlar, sidikqovucu və patogen agent 
kimi istifadə olunur 
[11, 16, 17, 
]. 
Göründüyü kimi,  bitkinin 
mьalicəvi spektri зox geniюdir, bu da onun 
tərkibində  olan  bioloji  aktiv  maddələr  ilə  baрlэdэr. 
Onun 
tərkibində  mikroelementlərin  olmasэ  юəkərli 
diabet  xəstəliyində  ьmumi  mьsbət  fizioloji  təsir,  inulinin  olmasэ  isə  yeməkdən  sonra  qanda  юəkərin 
səviyyəsinin  azaldэlmasэna  əlveriєli təsir  gцstərir  [9]. 
Bitkinin yarpaqları antibakterial tərkiblidirlər, ona 
görə  də  dəri  xəstəliklərində  yarasağaldıcı  kimi  zədələnmiş  (yanıq,  kəsik,  sürtük)  və  ya  iltihablaşmış 
dərilərə daxili istifadə olunur [12
].
 Toxumalarda iltihab prosesləri zamanı istifadə olunur [
13]. Yaponiyada
 
ondan mьxtəlif yeməklərdə mьalicə  məqsədilə qida kimi istifadə edirlər. Bu цlkənin Buddizm rahibləri 
bitkinin  kцkьndən  qəbizlikdə  və  civə  zəhərlənmələri  kimi  narahatlэqlarэn  mьalicəsində  istifadə  edirlər 
[17
]. Bu bitkidən Avropada, Єimali Amerikada, Asiyada yьz illərdir ki, istifadə olunur 
[9, 10, 11,  
].  
Asteraceae fəsiləsinə aid olan bitkilərdə, o cьmlədən Arctium lappa bitkisində olan liqon qlьkozidi 
olan arktiin (arktigenin qlьkozidi) hьceyrə bцlьnmələrinin 
yavaюэmasэna 
anti-proliferativ  təsir gцstərir və 
tərkibində olan 2 amin 1 metil fenilmidozol 
piridin
 sьd vəzilərinin xərзənginin baєlama dцvrь qoruyucu 
effekti gцstərir [
15
]. 

---