Issn 2223-1617 azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi

Proseslər 
Ekosistem funksiyaları 
Fotosintez 
Bitkilər tərəfindən qida madələrin udulması 
İlkin məhsul 
Anaerob tənəffüs 
Torpaqda qida zəncirlərinin dinamikası 
Üzvi maddələrin parçalanması 
Nitrifikasiya 
Denitrifikasiya 
Azotun udulması (fiksasiyası) 
Azot dövriyyəsi 
Transpirasiya 
Köklərin fəallığı 
Su dövriyyəsi 
Süxurların aşınması 
Torpağın bioloji qarışması 
Torpaq əmələgəlməsi 
Ov-yırtıcı qarşılıqlı münasibəti 
Say dinamikasına bioloji nəzarət 

---

AMEA Botanika Ġnstitutunun elmi əsərləri, 2015-ci il, XXXV cild
 
 
 
5 
 
Ekosistem 
Biomüxtəliflik 
 
Ġnsanların rifahı 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Strukturlar 
 
Funksiyalar 
 
Ekosistem 
xidmətləri 
 
Ġnsanlar üçün 
faydası 
 
Dəyəri 
 
 
- ekosistem 
tipləri 
 
-biokütlənin 
artımı 
 
-oduncaq 
istehsalı 
-su ehtiyatlarının 
tənzimi 
-külək 
eroziyasından 
mühafizə 
-rekreasiya 
(istirahət yeri)  
cəlbediciliyi 
 
-tikinti materialları 
- sel və daşqınların 
zərərinin azaldılması 
- eroziyanın zərərinin 
azaldılması 
- istirahətdə əldə 
olunan həzz və gəlir
 
 
- monetar 
qiymətlər
 
 
 
- növlərin sayı 
- trofik struktur 
............ 
 
- bitki örtüyü 
tərəfindən suyun 
udulması və 
filtrasiyası 
 
 
 
- qeyri-  
monetar 
qiymətlər 
 
 
 
 
- küləyin 
sürətinin 
azaldılması 
-landşaftın 
gözəlliyi 
 
 
 
 
 
  Proseslər
 
 
 
   
 
 
 
- fotosintez 
-transpirasiya 
- populyasiya 
fərdlərinin say 
dinamikası 
 
 
   
 
 
 
 
 
 
   
 
 
 
 
............... 
 
 
 
   
 
 
 
   
   
   
 
     
   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
   
 
Ekosistem xidmətlərinin istehlakçılarının sayı: 
- əhalinin sıxlığı 
- regionun iqtisadi inkişafı 
-infrastruktur
 
   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Köməkçi və aralıq xidmətlər 
 
Yekun 
xidmətlər 
 
                   Fayda, mallar, gəlirlər 
 
 
ġəkil 2. Ekosistem xidmətlərinin identifikasiyası, formalaşma mərhələləri və onların dəyərinin 
müəyyən edilməsi 
 
Ekosistem  funksiyaları  və  xidmətlərinin  fərqləndirmək  həmişə  birmənalı  olmur.  Belə  ki, 
məsələn,  bir  tərəfdən,  bir  ekosistem  funksiyası  bir  neçə  xidmətə  təsir  göstərə  bilər.  Məsələn, 
biokütlənin artımı qida və karbon toplanmasını təmin edən xidmətlərə təsir edir. Digər tərəfdən, eyni 
bir  ekosistem  xidmət  (məsələn,  rekreasiya  cəlbediciliyi)  bir  neçə  ekosistem  funksiyalarından  (suyun 
təbii  təmizlənməsi,  landşaft  və  ya  mənzərə  gözəlliyi,  həvəskar  balıq  ovu  üçün  balığın  mövcudluğu) 
asılıdır. Bundan əlavə, müxtəlif hallarda eyni bir funksiya həm xidmət (yekun xidməti) kimi həm də 
funksiya (aralıq xidməti) kimi hesab edilə bilər. Məsələn, suyun keyfiyyəti əhalinin içməli su ilə təmin 
edilməsi  baxımından  yekun xidmət,  rekreasiya və  ya turizm  xidmətlərinin qiymətləndirilməsində  isə 
köməkçi və ya aralıq xidmətdir [2]. 
Şəkil  2-də  göstərilən  prosesinin  sonuncu  mərhələləri  iqtisadi  qiymətləndirilməsi  qərar 
qəbuletmə  üçün  son  meyar  olmamalıdır.  Qeyri-bazar  əmtəə  və  xidmətlərin  dəyəri  təxmini 
qalmaqdadır  və  bu  baxımdan  mövcud  üsulların  heç  biri  ideal  deyil.  Mövcud  iqtisadi 
qiymətləndirmələr ekosistem funksiyaları və xidmətlərin (əsasən, mühit əmələ gətirən) insanlar üçün 
əhəmiyyətini  tam  qiymətləndirməyə  qabil  deyildir.  Lakin,  pul  (monetar)  baxımından 
qiymətləndirilməsi  xüsusi  qərarların  qəbulunda  son  dərəcə  faydalı  ola  bilər,  çünki  bu  zaman  onların 
maliyyə  xərcləri,  planlaşdırılan  mənfəət  və  ehtimal  olunan  zərər  ilə  müqayisə  edilə  bilər.  Milli 
səviyyədə  ekosistem  xidmətlərinin  qiymətləndirilməsi  bütövlükdə  ölkənin  təbii  ekosistemlərinin 
mühafizəsinin əhəmiyyətini sübut etmək üçün çox vacibdir.  
 
 

---