İxtisas: tspx kurs: I fənn: inkişaf və yaş psixologiyası

İxtisas: TSPX
Kurs: I
Fənn: inkişaf və yaş psixologiyası
Müəllim: K. Əhmədova e-mail adresi: [e-mail]

Mövzu 7 Məktəbəqədər dövrdə uşağın inkişafının psixoloji xüsusiyyətləri.
Plan
1 Məktəbəqədər dövrdə uşağın inkişafının ümumi səciyyəsi
2 Məktəbəqədər dövrdə uşaqların fiziki və psixi inkişafı
3 məktəbəqədər yaşlı uşaqlarda əqli proseslərin əsas xüsusiyyətləri


Ədəbiyyat

1. 
   Əmrahli L., N.Rzayeva, “Uşaq psixologiyası”, Bakı, 2010.
   
2. 
   Əmrahli L. Məktəbə hazirliqin psixodioqnostikasi, Bakı, nərgiz, 2006.
   
3. 
   Ə.Ə.Qədirov, N.Xəlilov “Yaş psixologiyası”, Gəncə,1999,(381s.)
   

Məktəbəqədər yaş adlanan, 3-6 yaş intervalını əhatə edən dövrü psixoloqlar şəxsiyyətin formalaşması və təşəkkülündə məhsuldar bir dövr hesab edirlər. Bu yaş dövrü gələcək yaşlı adamın ruhi və əməli fəaliyyətinin, mənəvi simasının, yaradıcı potensialının tükənməz xəzinəsidir. Uşaq psixologiyasında insanın həyatının məktəbəqədər yaş dövrü öz əhəmiyyəti baxımından müxtəlif nöqteyi- nəzərdən təhlil olunmuş, yüksək qiymətləndirilmişdir. Məşhur psixoloqlardan K.Q.Yunq bu dövrü «fəallığın kapital yığımı» A.N.Leontyev «faktiki olaraq şəxsiyyətin ilkin təşəkkülü», Q.S.Sallivan «simvolik imkanların təşəkkülü», L.S.Vıqotski «Mən»in sosializasiyası», J.Piaje isə «sensomotor qabiliyyətlirin və intellektin inkişafı» dövrü kimi səciyyələndirmişlər. V.Bulyuma görə, 4 yaşında uşağın fərdi xüsusiyyətləri o səviyyəyə çatır ki, artıq bu yaşda şəxsiyyət və əqli xüsusiyyətlərin bir sıra daimi əlamətlərindən danışmaq olar.
Bu dövrdə uşağın sensor və emosional sferasında yaşlılarla qarşılıqlı fəaliyyət üsullarında olduqca əhəmiyyətli dəyişikliklər baş verir. Məktəbəqədər yaş dövrü uşağın idraki fəallığının çiçəklənmə dövrüdür. 3-4 yaşlı uşaq situasiyanı qavramaq təzyiqindən azad olur, gözü önündə baş verən hadisə və dəyişikliklər haqqında düşünməyə başlayır. О, ətrafında baş verənlərə qarşı passiv seyrçi deyil, fəal müşahidəçi mövqeyindən yanaşır, hadisələr arasında səbəbiyyət əlaqələrini anlamağa çalışır. Beş yaşlı uşaqlar çoxsaylı suallarla yaşlıları «bezdirir», bilmədikləri hər şey haqqında onlara çoxsaylı suallar verirlər. Həyat hadisələri, təbiətdə baş verənlərə qarşı onların ilk



mühakimələri meydana çıxır. Psixoloqlar uşağın bu dövrünü «kiçik filosofluq dövrü» adlandırırlar. Onlar Ayın və Günəşin mənşəyi, bitki və heyvanların fərqi və oxşarlığı, onların xüsusiyyətləri barədə müxtəlif mühakimələr irəli sürürlər. Tədricən uşağın dünyagörüşünün ilk konturları yaranır. Məktəbəqədər yaş dövründə uşaqların qavrayışı səthi xarakter daşımaqla böyüklərin qavrama imkanlarından xeyli geri qalır. Məsələn, onlara elə gəlir ki, Günəş və Ay, köldə gəzinti zamanı onları izləyir: onlar dayandıqda dayanır, qaçdıqda qaçır. Uşaqların belə ani qavrayışı onlara qəti həqiqət kimi görünür. Məktəbəqədər yaşlı uşaqların idrak fəaliyyətini dərindən araşdırmış məşhur İsveçrə psixoloqu Jan Piaje bu hadisəni «realizm» adlandırmışdır.
Məktəbəqədər uşaqlıq dövründə psixi funksiyalar içərisində hafizə mərkəzi yer tutmağa başlayır. Təfəkkür ümumi təsəvvürlər planında fəaliyyət göstərmək imkanı qazanır. Uşaqlarda ilk idrak maraqları meydana gəlir, təxəyyül fəaliyyətə qoşularaq uşaq yaradıcılığının vasitəsinə çevrilir. Məktəbəqədər yaşlının həyatında və psixi inkişafında rollu-süjetli oyunlar aparıcı fəaliyyət forması kimi özünü biruzə verir. Onun vasitəsilə uşağın psixikasının əsas dayaqları yaranır, təbii və sosial gerçəkliyin mənimsənilməsinin spesifik üsulları meydana çıxır. Uşaqların yaşı dəyişdikcə rollu-süjetli oyunların da məzmunu dəyişir. Kiçik məktəbəqədər yaşlı uşaqların həyatında əşyavi oyunlar əsas yer tutduğu halda, orta məktəbəqədər yaşda insanlar arasındakı münasibətlər, böyük məktəbəqədər yaşda isə, onlar arasındakı münasibətləri tənzimləyən qaydalara aid oyunlar ön planda olur.
Məktəbəqədər yaş dövründə yeni fəaliyyət formaları- rəsmetmə, yanma, applikasiya, quraşdırma ilə yanaşı, təlim fəaliyyəti elementləri
meydana gəlir. Bağça yaşı dövründə uşaqların ünsiyyəti situativlikdən azad olub, idraki məzmun kəsb etməyə başlayır. 4-5 yaşlı uşaqların ünsiyyət fəaliyyətində idrak motivləri, yaşlıların tərifinə təlabat hissi güclənir,şəxsi







ünsiyyət motivləri yaranır. Uşaqların ünsiyyətində verbal imkanlar genişlənir, onun əsas vasitəsi olan nitqin inkişafı, lüğət fondunun artımı sürətlə davam edir. Bu, uşağa yaşlılar və yaşıdları ilə fəal nitqli ünsiyyətə qoşulmaq imkanı verir. 2-4 yaşlı uşaqların ünsiyyəti praktik- emosional qarşılıqlı münasibətlər müstəvisində qurulduğu halda, 4-6 yaşlı uşaqlarda yaşıdları ilə situativ- işgüzar əməkdaşlığa təlabat güclənir. Ünsiyyətin məzmunu uşaqların birgə oyun fəaliyyətinin xarakterindən asılı olur, yaşıda təlabat hissi və onu tanıma motivləri güclənir.