İXTİsasa giRİŞ

V. QƏRARI NECƏ QƏBUL ETMƏLİ
1. Nə səbəbə görə tədqiqatçıya yeni üsulla işləmək faydalıdır
Hər bir tədqiqatçı az qüvvə və vəsait sərf edərək qarşısına qoyduğu 
məsələni həll etməyə cəhd edir. Artıq xeyli vaxtdır ki, təcrübələrin 
planlaşdırılmasında, aparılmasında və onların nəticələrinin təhlilində 
elmi üsullardan istifadə olunmağa başlanmışdır. 
Çoxları məhsuldar işləmək istəyirlər, ancaq bilmirlər ki, onların 
əməyi daha da məhsuldar ola bilər. Bir çox hallarda tədqiqatçılar 
vaxt və vəsaitdən səmərəsiz istifadə edərək optimal həll tapmaq 
üçün öz işlərini düzgün təşkil edə bilmirlər. Bunun əsas səbəbi 
tədqiqatçıların təcrübələrinin müasir planlaşdırma üsulları ilə 
tanış olmaması və eyni zamanda bu məsələyə aid ədəbiyyat 
materiallarının azlığıdır. 
Hər hansı bir obyektiv prosesi, yaxud hadisəni öyrənərkən 
müxtəlif təhlil üsullarının tətbiqindən asılı olaraq bir-birindən 
fərqli mülahizələr yürütmək olar. 
Buna əyani misal olaraq Aksfın belə maraqlı sözlərini xatırlamaq 
yersiz olmazdı. Elektrik qızdırıcı və su kəməri, sistemləri olan evə 
memar böyük bir sistem kimi baxdığı halda, istilik mühəndisi 
qızdırıcıya tamamlanmış sistem, evə isə ətraf mühit kimi baxır. 
Sosial-psixoloq evə ailəni əhatə edən mühit, ailəyə isə tədqiqat 
apardığı sistem kimi baxır. Onun üçün elektrik və qızdırıcı 
sistemlər arasındakı qarşılıqlı əlaqənin əhəmiyyəti olmadığı halda, 
memar üçün bunun əhəmiyyəti çoxdur. Ümumiyyətlə, demək olar 
ki, tədqiq olunan sistemlərin və onların əhatə olunduqları mühitlə 
əlaqəsinin müəyyənləşdirilməsində çox diqqətli olmaq lazımdır. 
Həyat 
tərzi 
problemlərinin 
tədqiqində 
sistemliliyin 
öyrənilməsinin əhəmiyyəti böyükdür. 
Hər gününü o birindən fərqləndirən adam rəngarəng həyat 
təcrübəsinə malikdir. Bu heç də o demək deyildir ki, o istədiyi 
vaxt hər bir problemi tez həll edə bilər. Elmi məsələlərin həllində 
rəngarənglik (müxtəliflilik) kifayət şərt deyil (lakin zəruri şərtdir). 
Əlavə olaraq müəyyən bilik səviyyəsi, dərin və qüvvəli zəka 
lazımdır. Bunlarsız müxtəliflik heç bir bəhrə verə bilməz, o ancaq 
yeni fikirlər yaradar. 
Ümumsistemli fikirləşmə, müxtəlifliklə dərin zəka birliyinin 
səmərəli bəhrə verəcəyini əvvəlcədən xəbər verə bilir. Heç də əbəs 
deyil ki, çox zaman məlumatı «yeknəsəkliyin pozulması» kimi 

---

38
V. Qərarı necə qəbul etməli
təyin edirlər. 
Elmi tədqiqat işlərinin gedişində adətən, belə üsullar mey-
dana çıxır: qərarı nə vaxt və necə qəbul etməli, məsələnin düzgün 
qoyulması, səhv nəticələrdən necə yaxa qurtarmalı, özgələrin 
fikirlərini necə nəzərə almalı, məsələnin sadələşdirilməsi, öyrənilən 
obyektin modeli və s. 
Bəzi mürəkkəb üsullar istisna edilməklə bütün qalan üsullar, 
ümumi mühəndis təhsili olan hər kəs tərəfindən sərbəst tətbiq ol-
una bilər. Yeni üsulların mənimsənilməsində onu da nəzərdə tut-
maq lazımdır ki, təcrübə nəticələri səhv olduqda heç bir üsul ümu-
mi nəticəni yaxşılaşdıra bilməz. 
Burada təcrübələrdən çox danışılması heç də təəccüblü dey-
ildir. Məlumdur ki, bir çox mürəkkəb hadisələr, xüsusən çoxlu 
amillərdən asılı olan proseslər adi, yaxud nəzəri yolla həll olu-
na bilmir. Məhz buna görə də optimal şəraitdə aparılan təcrübə 
nəticələrinə ehtiyac böyükdür. Düzgün nəticələr əldə etmək 
işində müasir planlaşdırma və təcrübələrin analiz üsulları bizim 
köməyimizə gəlir. 
Ənənəvi üsullar prosesə təsir edən amilləri növbə ilə, digər 
amilləri sabit saxlamaq şərtilə dəyişdirmə prinsipinə əsaslanır. 
Tam düzgün təsəvvür yaratmaq üçün bütün mümkün kombinasi-
yalar nəzərdən keçirilməlidir ki, bu da çoxlu təcrübə aparılması 
ilə əlaqədardır. Hər bir təcrübi asılılıq əyrisini qurmaq üçün azı 
5 təcrübi nöqtənin olması labüddür. Məsələn, y=f(x
1
,x
2
) fuksiyası 
üçün təcrübələrin tələb olunan minimal sayı 5
2
=25 olmalıdır. 
Amillərin sayı 5 olduqda isə tələb olunan təcrübələrin sayı 5
5
=3125 
olur. Çox zaman işi asanlaşdırmaq məqsədilə tədqiqatçılar süni 
olaraq təcrübə, yaxud minimal nöqtələr sayını azaldırlar ki, bu da 
xətaya, bəzən isə düzgün olmayan nəticəyə gətirib çıxarır. 
Xətalar təcrübə sayını ixtisar etmədikdə belə, ənənəvi təhlil 
üsullarından istifadə etdikdə də baş verə bilir. Tədqiqatçı istifadə 
olunan xam materialın keyfiyyət dəyişkənliyini, təcrübədə işlədilən 
qurğu və cihazların texniki parametrlərini və s. nəzərdə tuta bilmir. 
Adi usulların nöqsanlarına aid aşağıdakıları göstərmək olar: 
bütün amillərin nəzərdə tutula bilməməsi, alınan nəticələrin təhlili 
və ümumiləşdirilməsi, çoxlu cədvəl və qrafiklər, mürəkkəb riyazi 
düsturlar və s. 
Təcrübənin riyazi üsulla planlaşdırılması və təhlili yuxarıda 
göstərilən çətinliklərin əksəriyyətindən yaxa qurtarmağa imkan 
verir. Bu zaman təcrübələrin sayı on dəfə, bəzən daha çox azalır. 
Məsələn, əvvəldə qeyd etdiyimiz beş amili asılılıqda 3125 təcrübə 
əvəzinə 32 təcrübə kifayətdir və eyni zamanda alınan nəticələrin 
etibarlılığı daha yüksəkdir. 
Əgər ənənəvi köhnə tədqiqat üsullarında əsas məsələ 
qanunauyğunluğu qurmaqdırsa, ola bilsin ki, biliyin indiki 
səviyyəsində belə qanunauyğunluq yoxdur, yaxud heç də düzgün 

---

39
V. Qərarı necə qəbul etməli
deyildir. Beləliklə, tədqiqat edilən obyektin dəqiq, riyazi izahı çox 
çətin tapılır. Ancaq yeni üsulla işlədikdə bir neçə ardıcıl mərhələdə 
tədqiqat aparılır. Onlardan ən başlıcası obyektin riyazi modelinin 
qurulması və ondan istifadə edərək tədqiqata başlanmasıdır.