İXTİsasa giRİŞ

III. ELMİ AXTARIŞLARIN STRATEGİYASI HAQQINDA
İ.P. Pavlov yazırdı ki, insanları həyatda iki kateqoriyaya, 
sənətkar-lara və alimlərə bölmək olar. Sənətkarlar, yazıçılar, 
musiqiçilər, rəssamlar və başqaları həqiqəti bütöv (ardıcıl 
xırdalamadan), ayır-madan qavradıqları halda, alimlər onu 
doğrayır, öldürür və sonra isə onu canlandırmağa çalışır ki, bu 
da çox zaman mümkün olmur. 
Fizioloqlar sübut etmişlər ki, insan beyninin bir yarımkürəsi 
əsasən məntiqi əməliyyatları, o biri isə ətraf aləmi bütövlükdə 
qavramağa məsuldur. Fizioloqların bu kəşfi ilə İ. P. Pavlovun 
fikri arasında tam uyğunluq vardır. Belə bir sual ortaya çıxır 
ki, incəsənətdə məntiqi təfəkkür, yaxud elmdə bütövlükdə 
qavramaq tələb olunurmu? Bunun əksini sübut etmək heç də 
çətin deyildir. 
Elm və incəsənət arasında uçurum yoxdur. Əsaslı elmlər 
ümumbəşər 
mədəniyyətinin 
tərkib 
hissəsidir. 
Talant 
çoxtərəflidir. Tarixdən məlumdur ki, bir çox alimlər (Leonardo 
da Vinçi, İ.V.Höte, M.V. Lomonosov və başqaları) eyni zamanda 
böyük incəsənət xadimləri olmuşlar. Bundan əlavə incəsənət 
nə qədər çox inkişaf edərsə, bir o qədər öz üsulları ilə elmə 
yaxınlaşır. 
Məntiqi və emosional vəhdətin gözəl nümunəsi elmi 
klassiklərin əsərləridir. Onları oxuduqda eyni zamanda həm 
obrazlı təfəkkür və həm də aydın məntiq hiss olunur. 
Hazırki dövrdə elmin yeni istiqamətlərinin əmələ gəlməsi 
bir çox alimlərin dünyanın vəhdət kimi qavranılmasının 
itirilməsi təşvişinə səbəb olur. Elmlər artır, xırdalanır, yeni 
molekulyar fizika, kvant kimyası, fiziki-kimyəvi biologiya, 
molekulyar biofizika və s. elmlər yaranır. Bu heç də təşvişə 
səbəb olmamalıdır. Bu çox sevindirici haldır. Elmin inkişafını 
dayandırmaq olmaz. Elmdə analiz və sintez balansının bərpası 
üsulları vardır. Analiz və sintez dünyanı dərk etmənin iki 
tərəfidir. Bunu belə bir misalla izah edək. Əgər muzeydə 
hər hansı bir rəsm əsərinin kompozisiyası, məzmunu bizi 
maraqlandırırsa, uzaqlaşıb, kənardan baxaraq sənət əsəri 
haqqında özümüzdə bütöv təsəvvür yaradarıq. Əgər rəngləmə 
texnikası bizi maraqlandırırsa əsərə yaxından baxıb, vəziyyətini 
aydınlaşdırmaq üçün, hətta böyüdücü şüşədən də istifadə 
edərək kiçik nöqsanları, çatları və s. axtarırıq. 

---

28
III. Elmi axtarışların strategiyası haqqında
Müxtəlif məqsədlər müxtəlif öyrənmə üsulu tələb edir ki, 
bu da konkret qoyuluşdan asılıdır. Vəhdətin öyrənilməsi onun 
ayrı-ayrı hissələrinin tədqiqindən alınan biliklərə əsaslanır. Bu, 
idrakın əsas yollarından biridir. 
Analiz və sintezdə əlverişli üsullardan biri riyazi 
modelləşdirmədir. Modelləşdirmənin sistemli analizi «qara 
qutu»nun (tədqiq edilən obyekt) «ağ qutu» ilə (modellə) 
müqayisəsi üçün ekvivalent yoldur. «Qara qutu» faktik 
göstəriciləri ifadə edir. Model «qara qutu»nun giriş və çıxışı 
arasındakı asılılığa ekvivalent məlum komponentlərdən təşkil 
olunmuş sistemdir. 
İnduktiv yolla «qara qutu»dan modelə, yaxud deduktiv yolla 
modeldən «qara qutu»ya yanaşaraq, tədricən «qara qutu»nu 
«ağ qutu» ilə əvəz etmək olar. 
Yeni hadisənin öyrənilməsinin ilk mərhələsi fenomenoloji 
modeldir. Bunu sadə formada belə izah etmək olar. Hər hansı bir 
cihaz «qara qutu»ya daxil olan və ondan çıxan siqnalları qeyd 
edir. Əvvəlcədən təsadüf edilməyən siqnallar kombinasiyasının 
meydana çıxmasını bu model məhdud imkana malik olduğu 
üçün qabaqcadan xəbər verə bilmir. Ona görə də ikinci 
mərhələdə «qara qutu»nun konkret quruluşu barədə mülahizə 
yürütmək üçün giriş və çıxış siqnallarının uyğunlaşma qaydası 
aydınlaşdırılır. Sonrakı yoxlamalar tədricən onun quruluşunu 
dəqiqləşdirməyə imkan verir. Nəticədə tədqiq olunan obyekti 
yaxşı izah edə bilən model yaratmaq mümkün olur. Ancaq «qara 
qutu»nun təşkili ilə məşğul olmadıqda model fenomenoloji qalıb 
tədqiq olunan obyektin daxili aləmini açmağa imkan vermir. 
«Qara qutu»nun deduktiv üsulla öyrənilməsində əsas diqqət 
konseptual modelin işlənib hazırlanmasına verilir. 
Çıxış siqnalları və modeldə sistemlər gedişi proqramlaşdırılmır 
və onlar modelə aid fərziyyələrin nəticəsi kimi yaranır. 
Tədqiq olunan obyekt və modeldəki giriş və çıxış siqnallarının 
uyğunluğu «qara qutu»nun mümkün təşkili prinsiplərini 
göstərir. 
Modelləşdirmədə 
xüsusən 
konseptual 
modelin 
hazırlanmasında analogiya üsulunun böyük əhəmiyyəti vardır. 
Fenomonoloji modellər sisteminin təşkilinin aydın dərk 
olunmadığına baxmayaraq hadisəni və onun əsas dəyişənlərini 
tədqiq etməyə imkan verir. 
Fenomonoloji modellə sistemin gedişatını proqnozlaşdıranda 
təcrübələrin məqsədəuyğun planlaşdırılması vasitəsilə modelin 
düzgün, yaxud səhv seçilməsini aydınlaşdırmaq olur. 
Konseptual model sistemin təşkilini təsvir edərək bunun 
haqqında daha müfəssəl məlumat verir. Ancaq mürəkkəb 
obyektlər üçün bu modelin qurulması bir çox çətinliklərlə 
əlaqədardır. Bu model fiziki mahiyyəti kafi dərəcədə məlum 

---

29