Ызбекистон тарихи фанидан тайёрланган ы=ув-услубий мажмуа «Ызбекистон тарихи» кафедраси профессор-ы=итувчиларингинг йи\илишида мущокама =илинган ва фойдаланиш учун тавсия этилган


Anaxita  (tabiatning      xosildorlik  va  jonlantiruvchi    xuosi),  Farro



Yüklə 0,91 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə55/85
tarix02.01.2022
ölçüsü0,91 Mb.
#43699
1   ...   51   52   53   54   55   56   57   58   ...   85
orta osiyo numizmatikasi va epigrafikasi

Anaxita  (tabiatning      xosildorlik  va  jonlantiruvchi    xuosi),  Farro  (boylik  va    podsho    
xukumati    ramzi), Mitra (quyosh iloxiyati) shular  jumlasidandir. Agar  O`rta Osiyoda kushonlar va 
xatto ilk kushonlar  davrida xam  kumush  tanga zarb  qilingan bo`lsa, kushon podshosi  Vima Kadfiz  
isloxot o`tkazib, oltin tanga zarb qilishga asos soddi.  SHu davrda ko`plab  oltin  dinorlar  va boshqa 
tangalar chiqarildi. Mazkur tangalar xalqaro savdoda muxim o`rin egallagan rim oltinlariga yaqin turar 
edi.  SHu  narsa  diqqatga  sazovorki,  kushonlar    davrida  turli    qiymatga  ega  bo`lgan  mis  tangalar  xam 
ko`plab zarb qilingan. Faqat Surxondaryo viloyatining kichik qishloqlarida kushonlarning  yuzlab mis 
tangalari topilganligi fikrimizning  dalilidir. O`rta Osiyoda  bunday  xol ilgari bo`lmagan. By kundalik 
mayda savdoning xalk orasida qanchalik rivojlanganligidan dalolat beradi. 
Kushon  tangalarini  aksariyati  oltindan  zarb  qilingan.  Bundan  tashqari  kushonlar    davrida  
ko`plab  mis  chaqalar  xam  chiqarilgan. Mas,: Surxondaryo xududida ular faqat ko`xna shaxarlarning 
xarobalaridagina emas, balki kichikrok qishloq kasabalarida xam uchraydi. 
Binobarin,  xatto  qishloqlar  xam  o`sha  davrlarda  tovar  pul  munosabatlariga  tortilgan. 
BU 
davrda Amularyo viloyatlari iqtisodiy taraqqiyotining yuqori yuksak darajaga etdi. Bu borada mazkur  
viloyatlar O`rta Osiyo  miqyosida etakchilik  qilganligi extimoldan xoli emas. 
Er.  av.  IV  asrning  ikkinchi  yarmida  So`g’d  podsholigi  Grek-Baqtriya  imperiyasidan  ajralib 
chiqdi,  ammo  Grek-Baqtriya  tartibiga  taqlid  qilgan  xolda  o`z    tangalarini  zarb  etishda  davom  etdi. 
Lekin tez orada mazkur tangalardagi grek yozuvi sug’d yozuvi bilan almashtirildi. 
Eramizning boshlarida bir tomonida podsho  tasviri, ikkinchi tomonida yoychining  rasmi  aks  
ettirilgan So`g’d kumush tangalari paydo bo`la boshladi. Ularning vazni  ancha engil bo`lib, og’irligi 
0,3 grammni tashkil etardi. 
Er.av.  III-II  asrlarda  O`zbekistonning    shimoliy      xududlari  ko`chmanchi  kangyuy  
birlashmasiga  tobe  edi.  O`trok  viloyatlar  esa  o`z  xukmdorlariga  ega  bo`lib,  yarim  mustaqil    edilar. 
Xorazmga    kushon  tangalari  kirib  kelsa  xam,  ular-  podsho  tasvirini  va  otliq  askarni  aks  ettirgan  o`z 
tangalarini zarb qilishda davom etardi. 


 
55 
Eramizning  birinchi  asrida  CHochda  (Toshkent  viloyati  territoriyasida)  xam  tangalar  zarb 
qilingan.  Bu  tangalarda  toj  kiygan  podsho,  ikkinchi  tomonida  sug’d    yozuvi    bo`lgan    o`zita  xos  
tamg’a tasvirlangan edi. 
Bu  davr  taraqqiyotida  Farg’ona  vodiysi  iqtisodiy  rivojlanish  girdobiga  tortiladi.  Vodiyda 
Xitoy  tangalari  tez-tez  uchraydi, ayrim viloyatlarida esa rim tangalari ko`zga tashlanadi (O`ratepada 
shunday  tangalar  xazinasi  topilgan).  Bularning  bari  xalqaro  savdoning  keng    miqyosda  olib 
borilganligidan,  unga  O`zbekistonning  ko`pgina  viloyatlari  tortilganligidan  dalolat  beradi.  Bu  esa 
Farg’ona  viloyatining  iqtisodiyoti  jadal  rivojlanganligidan  dalolat  beradi.  O`zbekiston  territoriyasida 
maxalliy  tangalar  bilan bir qatorda chet ellardan keltirilgan tangalar xam uchraydiki, bu O`zbekiston 
viloyatlarining xalqaro savdo bilan  keng  shug’ullanganligini ko`rsatadi. 
Jamiyat iqtisodiy  va siyosiy  rivojlanishining ilgarilanma xarakati er yuzi ayrim mintaqalarida 
taraqqiyotni  yuqori  darajaga  erishuviga  zamin  yaratdi.  Dastlabki  tanga  chaqalarning  paydo  bo`lishi 
mil.  av.  VII  asrda  Kichik  Osiyoda  paydo    bo`ldi.  Tangalarni    zarb  etish  O`rta    dengiz  bo`yi 
mamlakatlarida  tez  tarqaldi.  Pulni  paydo  bo`lishi  bilan  savdo-sotiq  rivojlanib  uzoq  va    yaqin  
mamlakatlar O`rtasida karvonlar  muttasil qatnay boshlagan. SHu tariqa pul taraqqiyot uchun  xizmat 
qila boshlagan. 
Yirik  saltanatlar  qaror    topishi    bilan  xar  bir  mamlakatda  ko`proq  boylik  orttirish  ishtiyoqi 
paydo  bo`ldi.  Savdo-sotiq  ishlarini  rivojlanishi  karvonlar  qatnovi,  urush  qilmay  turib  boyliklarni 
qo`lga kiritish mumkinligini ko`rsatdi. Natijada o`zga yurtdan  kelgan savdogarlardan soliq olish odat 
tusiga kirdi. 
YUnon shaxarlari tanga zarb qilish tarixida muayyan o`rin  tutadi. Mil.av. III asrdan boshlab 
bronza o`rniga oltin tangalar zarb qilina boshlagan va uzoq yillar muomalada bo`lgan. 
Mil.av.VI asrda eron va O`rta Osiyoning katta qismi Axmoniylar imperiyasi tarkibiga kirgan. 
SHu  davrda  Aleksandr  Makedonskiy  Axmoniylar  imperiyasini      barbod    qilgan.  Uning    vafotidan  
so`ng  sharqiy  erlar    Salavkiylarga  o`tgan.  Axmoniylar    va    makedonskiy  tangalari  O`rta    Osiyo  
xududlariga kirib kelgan, biroq bu tangalarning ayrim nusxalari edi. 
Salavkaning  o`g’li      Antiox      davridai      kumush  tangalardan  tashqari  mis  chaqalarni 
qo`llanilishi kuzatiladi. 
Mil.av.  III  asrda  O`rta  Osiyoda  pul  muomalasi  boshlandi.  SHu  asrning  oxirlaridan  O`rta 
Osiyoning  o`z  tangalari  paydo  bo`ldi.  Tangalarning  old  qismida  chambarga  olingan  podshox  byusti, 
orqa tomonida ot boshi va xukmdor nomi bitilgan tangalar asosan Samarqandda zarb qilingan. 
Mil.av. III asr  O`rtalarida  Salavkiylar   xukmronligining sharqiy xududlarida    Grek-Baqtriya   
podsholigi      yuzaga      keladi.  Grek-Baqtriya  tangalari  yuqori  doira  ichida  podshoxning  tasviri  uning 
ichki    moxiyatini    ochib    beradigan  tarzda  zargarona  san`at  bilan  bajarillgan.  Bu  davlat  tangalari 
Surxondaryo  viloyatida    ko`p  uchraydi.  Buxoro  voxasida  yirik  kumush  tangalari  50  nusxadan  iborat 
xazina topilgan. 


 
56 
Grek-Baqtriya xukmdorlari  asosan kumushdan ba`zan oltindan va misdan ayrim xollarda mis 
nikel’  qotishmasidan    zarb    qilingan.  Bu  tangalarning    mashxurligi    shunga  olib  keldiki,  O`rta 
Osiyoning  ko`pgina  janubiy    Amularyo    bo`yi    viloyatlaridagi    xududlarda,  Buxoro  va    Xorazm 
voxalarida shu tangalarga o`xshatib tangalar chiqarildi. 
YAna  bir  mana  shunday  qadimgi  davlatlardan  xisoblangan  Parfiya  xaqida  gapiradigan 
bo`lsak,  mintaqamizning  Atrek  va  Gurgon  daryolari  yuqori    xavzasida  joylashgan    (Janubiy 
Turkmaniston ,SHimoliy-sharqiy eronning bir qismi)  tarixiy  makonlardan  biri qadimda shunday nom 
bilan yuritilgan. 
Mil.av. VI asrning ikkinchi  yarmida Parfiya  axmoniylar  qo`l ostiga tushadi va saltanatning 
16 okrug tarkibiga kiritilgan.  
Parfiya tangalarida tasvir etilgan shoxlarning siymolarini xar bir shox surati uchun individual 
bo`lgan tiara (qadimgi SHarq podsholari xamda Rim papalarining bosh kiyimi) shakli orqali farqlasa 
bo`ladi.  Parfiya  shoxlarini  boshqalardan  farqlaydigan  belgi  bu  «ossuariy»  tipi  deb  nom  olgan  qalin, 
uzun, to`lqinsimon turuvchi soqolidir.   
Mil. av. IV asrning 30-yillari so`ngida yunon Aleksandrga tobe qilinadi. SHu asrning  so`nggi 
o`n  yilliklarida  Salavkiylar  ta`siriga  tushib  doladi.  Bu  xolat  mil.  av.III  asr  O`rtalariga  qadar  davom 
etadi. Taxminan shu davrda parfiyaliklar salavkiylar ta`siridan ozod bo`ladi. Bu xaqda yunon va arman  
manbalarini    guvoxlik  berishicha,  asli  kelib    chiqishi    saklarning  day  qabilasidan  bo`lmish  Tajan 
daryosi buylarida yashovchi Parna urug’i sardori Arshak salavkiylarning Parfiyadagi  noibini  ag’darib  
xokimiyatni  o`z  qo`liga  oladi  va  arshakiylar  sulolasiga  asos  soladi.  Salavkiylarga  zarba  bergandan 
keyin.  Rim bilan to`qnash keladi. mil.  av.55-38  yillarda xarbiy  yurishlar uyushtiradi.  Mil.  av. 53  yili 
Jazira  tomonidan  shimolidagi  Karr    shaxri    yaqinida  ikki  tomon  O`rtasida  to`qnashuv  sodir  bo`ladi. 
Xorazmliklarning  xarbiy  taktikasini  qo`llagan  arshakiylar  rimliklarga  zarba  bergan.  SHundan    keyin 
Suriya, Kichik Osiyo xamda Falastinni xam bo`ysundirgan va poytaxtni Ktesifon shaxriga ko`chiradi. 
SHuning  uchun    Merg’iyona  uning  tarkibidan  chiqadi.  Arshakiylar  davri  ijtimoiy  siyosiy  xayotiga 
e`tibor bersak, oliy xukmdor  arshakiylar xonadonidan bo`lishi shart xisoblangan. Davlat boshqaruvida 
ikkita kengash: zodagonlar  va  koxinlardan  iborat  bo`lgan. YAngi xukmdor shu kengash ishtirokida 
saylangan marxum vasiyati inobatga olingan. Vafot etgan  xukmdorning  o`g’li,ukasi   taxtga  taxtga 
chiqmasdan sulolani biron bir namoyandasi egallagan. Kengash xatto oliy xukmdorni chetlatishga xam 
qodir xisoblangan. SHu bilan birga mulklari, mavqei bir   xil  bo`lmaganini   ta`kidlash  joiz. Seyiston, 
Tirkaniya yarim mustaqil mulk sifatida o`z pullarini zarb etganlar. Xar bir satrapiyada turli xo`jaliklar 
mavjud bo`lib, davlat xazinasiga soliq to`lab turgan.  Ishlanadigan  erlar  bir  necha darajaga bo`linib, 
ulardan   olinadigan   soliqlar  xam turlicha bo`lgan, asosan maxsulot sifatida qisman pul bilan qabul  
qilingan. 
Beshinchi asrning ikkinchi yarmidan boshlab Turkiston  siyosiy xayotida eftaliylar  xonadoni 
xukmron o`rin  tuta boshlaydi.  Bu  yillarda zaiflashish  yo`liga kirgan kushonlar saltanatining  g’arbiy 


 
57 
sarxadlari sosoniylar taxdidi ostida qolgan edi. SHuning uchun bu ikki sulola O`rtasida raqobatlashish 
tabiiy  edi. Beshinchi  asrning 30-yillaridan to`qnashuvlar sodir bo`ladi. 
Sosoniylar  davlatning    sharqiy    viloyatlarini      (Seyistondan  margiyonagacha  bo`lgan  xudud) 
boshqarganlar.  SHu  munosabat  bilan  ular  qo`shni  o`lka  siyosiy,  savdo    doiralar    bilan    yaqindan 
muomalada  bo`lgan.  Sosoniylarni  mazkur    xududlarni    boshqargan    xukmdorlari  "kushon 
xukmdor"lari unvoniga ega bo`lgan. Ammo eftaliylar qudrati oshib. Sosoniylarga  qarshi   kurashga   
kirishishini    anglagan  Peruz  dastlab  ularga  qarshi  urush  ochadi,  asirga  tushib    qoladi.  Vizantiya 
xukmdorlarining  yordami  bilan  ozod qilinadi, keyin yana ikki marta xarbiy yurish uyushtiradi. YAna 
asir olinib 30 xachir  kumush dirxam evaziga ozod qilinadi. 
Eron  sosoniylarini    kumush  tangalari    Turkistonga    ko`plab  keltirilgan.  Ularni  old  tomoniga 
shaxanshox tasviri, orqa tomoniga esa ikki soqchi O`rtasida o`tli  mexrob  tasvirlangan. Ana  shunday 
dirxamlarga  taxlitidan    xukmdorlari    buxorxudotlar  nomida  yuritilgan.  Amularyo  viloyatlari  xamda 
Buxoro  voxasida  kumush  tangalar  zarb  qilingan.  SHu  bois    Buxoro    tangalari-buxorxudot  tangalari 
nomini olgan. 
Turkistonga Vizantiya   tangalari   kirib   kelib, CHag’oniyon, Sug’d, CHoch va Farg’onada 
tanga chiqarishga o`z  ta`sirini o`tkazdi. By ta`sir juft tasvirlarning paydo bo`lishida o`z aksini topadi. 
Sug’d,  CHoch  va  Xo`jand  oralig’ida  joylashgan    Ustrushon    tangalari  xam  diqqatga  sazovordir. 
Ularning  ayrimlarida Xindiston bilan aloqalarga shama qiluvchi fil tasviri keltirilgan. 
Bundan  tashqari    maxalliy  tanga  nusxalari  xam  bo`lgan.  By  borada  "Xorazm 

Yüklə 0,91 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   51   52   53   54   55   56   57   58   ...   85




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin