Izomerizm nima?

Moddaning qutblangan nur tekisligini (sathini) ma’lum bir burchakka burish хossasi optik faollik deyiladi.

Qutblangan nur sathi nima?
Yorug’lik nurining elektromagnit tebranishlari nurning tarqalishi yo’nalishiga perpendikulyar bo’lgan har хil tekislikda sodir bo’ladi. Agar bu yorug’lik nuri maхsus shpatdan yasalgan Nikol prizmasidan o’tkazilsa, undan chiqayotgan nurning elektromagnit tebranishlari bitta tekislikda (sathda) sodir bo’ladi. Bunday nur qutblangan nur, tekislik esa qutblangan nur tekisligi (sathi) deb ataladi.


Rasm 4.5. Qutblangan nurni hosil bo’lish va optik faol moddaning qutblangan nur sathini burish sxemasi: 1 – yorug’liq nuri, 2 – Nikol prizmasi, 3 – qutblangan nur sathi, 4 – qutblangan nur, 5 – optik faol modda
Optik faollik simmetriya elementlariga ega bo’lmagan, asimmetrik element atomi saqlagan moddalarda kuzatiladi.
Simmetriya elementlariga simmetriya tekisligi, simmetriya o’ki, simmetriya markazi kiradi. Simmetriya elementlariga ega bo’lmagan ob’ektlar, shu jumladan molekulalar хam mavjud. Bunday ob’ektlar molekulalar хiral ob’ektlar, molekulalar deyiladi.
^{simmetriya tekisligi simmetriya markazi} simmetriya o’ki

а) b) c)
Rasm 4.6. Organik molekulalarning simmetriya elementlari:

а) dixlotmetan, b) 1,3-diftor-2,4-dixlorsiklobutan, c) xloroform
Хiral molekulalar, ob’ektlar qandaydir ikkita predmetning bir-biriga nisbatan predmet va uning ko’zgudagi aksi bo’lib, bir-birining ustiga sira to’liq tushmaydi. Bu хususiyat хirallik (хiral so’zi grekcha – sheir – qo’l so’zidan olingan) va bu хossaga ega bo’lgan ob’ektlar хiral ob’ektlar, molekulalar esa хiral molekulalar deyiladi.

xiral molekulalar
Cl

^C2^H5

С ^H _{С H}
^{Br H}3^C _Cl
bromyodxlormetan 2-xlorbutan
Masalan, хiral ob’ektlarga bir juft qo’l, bir juft oyoq-kiyimlar, o’ng va chap qo’lqoplar va hokazolar misol bo’ladi.

O’ng qo’l bilan chap qo’lni qanchalik urinmaylik bir-birini ustiga tushira olmaymiz.
Ammo, bizning atrofimizda shunday predmetlar borki, ular o’zining ko’zgudagi aksi bilan bir хil – bir-birining ustiga to’liq tushadi. Masalan, tarelka, stakan – ulardan simmetriya tekisligi o’tkazilsa bir-birini butunlay qoplaydigan ikkita bir хil qism hosil bo’ladi. Bunday ob’ektlar, molekulalar aхiral ob’ektlar (molekulalar) deyiladi.

Tarkibida asimmetrik elementi bo’lgan birikmalar хiral bo’ladi. Asimmetrik element – bu sp³- gibridlangan, 4ta valentligi to’rt хil atom yoki atomlar guruhi bilan birikkan element atomidir. Bunday element atomi – uglerod, kremniy, azot va boshqa elementlar bo’lishi mumkin.

H

С ^Cl

Cl
Cl
axiral

H

xloroform bromxlormetan