J. Ataniyazov, E. Alimardonov, F. Hamidova xalqaro moliya bozori tahlili toshkent-2019

3.3. Xalqaro moliya bozorining rivojlanish evolutsiyasi va zamonaviy 
tendentsiyalari. 
Jahon iqtisodiyotida xalqaro moliya bozorining segmentlari tadrijiy ravishda 
muayyan bosqichlarda shakllangan. Mazkur bozor taraqqiyotining oxirgi bosqichida fond 
segmenti va xalqaro derivativlar bozorlari jadal rivojlangan.
 
Xalqaro moliya bozorining tarkibiy tuzilishi va uning shakllanish bosqichlari 
Bosqichlar 
Yillar 
Xalqaro moliya bozorining tarkibiy tuzilishidagi 
o’zgarishlar 
Birinchi bosqich 
1860 yillar 
Tashqi savdoning rivojlanishi. Xalqaro oltin-valyuta 
bozorining paydo bo’lishi. 
Ikkinchi bosqich 
1950 yillar 
Milliy 
kredit 
bozorlaridagi 
operatsiyalarning 
baynalminallashuvi. 

---

37 
1960 yillar 
Xalqaro kredit bozorining shakllanishi. 
Uchinchi bosqich: 
1970 yillar 
Uzoq muddatli kapitallar xalqaro bozorining shakllanishi. 
Milliy fond bozorlarining erkinlashtirilishi. Xalqaro fond 
bozorining shakllanishi. 
1980 yillar 
Transmilliy banklar va kompaniyalarning jadal sur’atlarda 
rivojlanishi. Xalqaro fond bozorlarining yanada kengayishi. 
Xalqaro 
sug’urta 
bozoridagi 
dastlabki 
tizimli 
operatsiyalarning amalga oshirilishi. Xalqaro kredit 
bozoridagi operatsiyalarning rivojlanishi. 
To’rtinchi bosqich 
1990 yillar 
Xalqaro moliya bozori fond segmentining jadal rivojlanishi. 
Xalqaro derivativlar bozorining shakllanishi. 
2000 yillar 
Xalqaro derivativlar bozorining jadal rivojlanishi. 
Zamonaviy xalqaro moliya bozorining rivojlanish tendentsiyalari quyidalarda 
namoyon bo’ladi: 
1.
Moliya bozori barcha sektorlarining jadal sur’atlarda rivojlanishi bilan birga 
kechayotgan baynalminallashuv va globallashuv jarayonlarining chuqurlashuvi; 
2.
Transmilliy kompaniyalar, banklar va global moliya muassasalari, shuningdek, 
alohida davlatlar va davlatlar guruhlari o’rtasidagi xalqaro raqobatning kuchayishi; 
3.
Chegaralarni oshib o’tadigan moliyaviy oqimlarning yuqori sur’atlarda 
harakatlanishi va moliya bozorining tuzilmaviy sektorlari o’rtasidagi aloqadorlikning 
oshishi; 
4.
Axborot tizimlari va elektron aloqa vositalarining jadal sur’atlarda rivojlanishi; 
5.
Bozorni bevosita tartibga solishning susaytirilishi; 
6.
Moliya bozori ishtirokchilari faoliyatining an’anaviy sohalari o’zgarishi 
(universal banklar fond sektorida anderrayter, tashkillashtiruvchi va treyderlarga 
aylanmoqda; investitsiya banklari sindikatlashgan kreditlarni tashkillashtirmoqda, 
shuningdek, loyihalarni moliyalash bilan shug’ullanmoqda; tijorat banklari, o’z 
navbatida, investitsiya banklarining an’anaviy faoliyatlariga aralashmoqda va h.k.); 
7.
Moliya bozori ishtirokchilarining ixtiyoriy qo’shilishi yoki yirik ishtirokchilar 
tomonidan o’z tarkibiga olinishi jarayonlari kuchaymoqda, bu esa, o’z navbatida, moliya 
bozorining barcha sektorlarida operatsiyalarni amalga oshirish imkoniga ega bo’lgan 
universal moliyaviy xoldinglarning yuza kelishiga sabab bo’lmoqda; 
8.
Moliya bozoridagi operatsiyalar riskini kuchayishiga sabab bo’luvchi 
derivativlar bilan bitimlar hajmi o’sish tendentsiyasiga ega; 

---

38 
9.
AQSh dollari mavqeining tushishi va qadrsizlanishi, bu, o’z navbatida, xalqaro 
moliya bozoridagi muvozanatning buzilishiga, zamonaviy moliya bozorining inqirozdan 
keyingi rivojlanishiga shart-sharoitlar yaratishga xizmat qilishi mumkin. 
Xalqaro kapital harakatining zamonaviy holati bilan bog’liq quyidagi 
tendentsiyalar jahon iqtisodiyoti amaliyotda kuzatilmoqda: 
1.
Jahondagi kapitalni eksporti va importida rivojlangan mamlakatlar etakchilik 
qilmoqda. 
2.
Xalqaro tadbirkorlik kapitali harakati tarkibida portfel investitsiyalar tomonga 
siljish tendentsiyasi mavjud. Xalqaro portfel investitsiyalar hajmining oshib borishi 
bugungi kun jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozining kelib chiqishiga asosiy sabablardan 
bo’lmish “moliyaviy ko’pik”larning paydo bo’lishiga zamin yaratgan. 
3.
Xalqaro kreditlar va depozitlarning jahon investitsiyalari tarkibidagi ulushi 
jahon moliyaviy inqirozidan keyingi davrda kamayib bormoqda.
4.
Jahon kapital eksportidagi Xitoyning ulushi o’sish tendentsiyasiga ega bo’lgan 
bir sharoitda, kapital importida AQShning ulushi kamayish tendentsiyasiga ega 
bo’lmoqda. Shunga qaramay jahon kapital importida AQShning ulushi hali-hamon 
saqlanib qolmoqda. 
5.
Sanoati rivojlangan mamlakatlarda chet el investitsiyalarini joylashtirishning 
asosiy sohasi bank – moliya sektori, xizmatlar sohasi (buning ichida axborot 
telekommunikatsiya sohasi eng etakchidir), farmatsevtika, biotexnologiya, elektron 
sanoat, ilmiy va texnologik mashinalar ishlab chiqarish bo’lsa, rivojlanayotgan 
mamlakatlarda avvalgidek to’g’ridan – to’g’ri chet el investitsiyalar neft – gaz qazib 
chiqarishga, mashinasozlikning alohida sektorlariga, agrosanoat kompleksiga jalb 
etilmoqda; 
6.
Tadbirkorlik kapitali migratsiyasida sanoati rivojlangan mamlakatlar orasida 
ayniqsa “Uchlik” (AQSh, G’arbiy Evropa, Yaponiya) mamlakatlari asosiy salmoqqa ega; 
7.
Jahon chet el investitsiyalari bozorida asosiy sub’ekt sifatida TMKlarning roli 
oshmoqda; 
Xalqaro fond bozori rivojlanishining asosiy tendentsiyalari quyidagilarda o’z 
aksini topmoqda:

---

39 
1.
fond bozorining tobora kengayib va chuqurlashib borishi; 
2.
xalqaro fond aktivlari bilan hosila moliyaviy vositalar savdosining o’sishi; 
3.
jahonning etakchi moliyaviy markazlarida bozorning kontsentratsiyasi;
4.
bozorning yangi vositalarni yaratishi; 
5.
bozorning kompyuterlashuvi; 
6.
xalqaro fond bozorida rivojlanayotgan mamlakatlar qimmatli qog’ozlarining 
ahamiyatini ortishi.
Bundan tashqari, global moliyaviy inqiroz sharoitida fond bozorlarida quyidagi 
tendentsiyalar yuzaga keldi:
-
xalqaro fond bozorida kapitalni jalb etishning va operatsiyalarning asosini tashkil 
etgan holda, xalqaro qarz qimmatli qog’ozlari va xalqaro aktsiyalar bozorining oxirgi o’n 
yillikdagi hajmi olti barobardan ko’proqqa oshgan, 2008 yil inqiroz davrida ularning 
o’sishi sekinlashgan, xalqaro aktsiyalar bozorining hajmi asosan rivojlanayotgan 
mamlakatlar hisobiga qisqargan bo’lsada, hozirda ularning hajmi yana o’sish 
tendentsiyasiga ega bo’lmoqda. etakchilik qilmoqda;
-
xalqaro qarz qimmatli qog’ozlar va aktsiyalar bozorida rivojlangan mamlakatlar, 
xalqaro qarz qimmatli qog’ozlar bozorida moliyaviy institutlarning etakchiligi saqlanib 
qolmoqda.
-
rivojlanayotgan mamlakatlar fond bozorining iqtisodiyot tarmoqlari bo’yicha 
diversifikatsiyalashuv darajasini kichikligi inqiroz davrida uning barqarorligiga salbiy 
ta’sir ko’rsatgan; 
-
moliyaviy inqiroz sharoitida jahonning rivojlangan mamlakatlari fond birjalarida 
aktsiyalar bozori kapitallashuvining YaIMga nisbatan salmog’i keskin pasaygan. Jahon 
mamlakatlari YaIMga nisbatan aktsiyalar bozori kapitallashuvi inqiroz davrida 55%ni, 
oxirgi besh yillikda rivojlangan mamlakatlarda qarz munosabatini ifodalovchi qimmatli 
qog’ozlar YaIMga nisbatan kamida 100%ni tashkil etishi kuzatilgan; 
-
rivojlanayotgan mamlakatlar fond birjalarida jahon moliyaviy – iqtisodiy inqirozi 
sharoitida aktsiyalar va obligatsiyalar bo’yicha savdolar hajmi kamaygan.