J. Ataniyazov, E. Alimardonov, F. Hamidova xalqaro moliya bozori tahlili toshkent-2019

 
 

---

5 
 
1-Mavzu. “Xalqaro moliya bozori tahlili” fanining predmeti, obyekti, metodi va 
boshqa fanlar bilan oʻzaro aloqadorligi. Jahon moliya tizimida xalqaro moliya 
bozorini tahlil qilishning ahamiyati
 
1.1.
Jahon iqtisodiyotida xalqaro moliya bozorining ahamiyati va uning 
xususiyatlari.
1.2.
Dunyo mamlakatlarining moliya bozori holatiga umumiy tavsif.
1.3.
Milliy xo‘jalikning rivojlanishida xalqaro iqtisodiy-moliyaviy munosabatlar 
va moliya bozorining ahamiyati, ijobiy va salbiy ta’siri.
Tayanch so’z va iboralar 
 
Moliya bozori, transmilliy korporatsiyalar, portfel investorlar, eksport, import, 
fond birjalari, evrokreditlar, valyuta kursi, iqtisodiy integratsiya. 
1.1.
 
Jahon iqtisodiyotida xalqaro moliya bozorining ahamiyati va uning 
xususiyatlari.
Xalqaro moliya – xalqaro moliyaviy resurslar majmuini va ularning 
harakatlanishini ifodalovchi tushuncha hisoblanadi. Xalqaro moliya munosabatlari 
muayyan maqsadlarni amalga oshirish uchun xalqaro darajada shakllantirilgan moliyaviy 
resurslarni taqsimlash va ulardan foydalanish jarayonidagi iqtisodiy munosabatlarni 
ifodalaydi. Xalqaro moliya munosabatlari o’ziga xalqaro valyuta munosabatlari, xalqaro 
kredit munosabatlari, xalqaro investitsiya munosabatlari, xalqaro savdo munosabatlari, 
xalqaro soliq munosabatlari, xalqaro lizing munosabatlari, mamlakatlar to’lov balansini 
boshqarish, xalqaro moliya tashkilotlari bilan aloqalar kabi munosabatlarni qamrab oladi. 
Globallashuv jarayoni – jahon savdosining o’sishi, ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi va 
kengayishi, kapitalning xalqaro oqimini rivojlanishi, xizmatlar va mahsulotlarning 
xalqaro xarakati xalqaro moliyaning rivojlanishiga zamin yaratdi. Shuningdek, mazkur 

---

6 
holat jahon moliya bozorlarining, xalqaro moliyaviy korporatsiyalarning yuzaga 
kelishiga, davlatlararo moliyaviy munosabatlarning va xalqaro moliyaviy faoliyatning 
boshqa jihatlarini murakkablashuviga olib keldi. 
Xalqaro moliya doimiy o’zgaruvchan xalqaro pul tizimlarining holati va 
rivojlanishini, alohida mamlakatlar to’lov balansining o’zgarishini, xalqaro moliya 
bozorlari, xalqaro moliyaviy korporatsiyalar, xalqaro bank va investitsion faoliyatni 
namoyon etadi. Xalqaro moliya tizimining asosiy ishtirokchilar bo’lib quyidagilar 
hisoblanadi: banklar, transmilliy korporatsiyalar, portfel investorlar va xalqaro rasmiy 
karzdorlar. Xalqaro moliyaviy operatsiyalar alohida mamlakatlarning moliya tizimiga 
jiddiy ta’sir ko’rsatuvchi kuch hisoblanadi. 
Xalqaro moliya o’zida ob’ektiv asosga ega bo’lgan moliyaviy munosabatlarni 
ifodalaydi. Xalqaro moliyaning moddiy asosi bo’lib mamlakatlar o’rtasida amalga 
oshiriladigan xalqaro moliyaviy oqimlar, jumladan, pul oqimlari – import qilingan 
mahsulot va xizmatlarning to’lovlari hamda mahsulot va xizmatlar eksportidan kelgan 
valyuta tushumlari, ushbu oqimlar xo’jalik yurituvchi sub’ektlar moliyasini ifodalashi 
mumkin, lekin ular turli mamlakatlarga tegishli bo’ladi, shu boisdan mamlakatlar 
o’rtasidagi pul oqimlari xarakatini namoyon etadi. Shuningdek, kredit mablag’lari oqimi 
ham ikki tomonlama bo’lib hisoblanadi, bir tomondan qarzning berilishi bo’lsa boshqa 
tomondan esa, uning qaytarilishi va foizlarning to’lanishi namoyon bo’ladi. Shunday 
qilib, mazkur oqimlar asosida moliyaviy resurslarning mamlakatlar o’rtasidagi xarakati 
yuzaga keladi. Ularning taqsimlanishi bir tomondan valyuta kurslari asosida ikkinchi 
tomondan esa, bojxona tariflari asosida boshqariladi. 
Moliyaviy resurslar xalqaro moliya tashkilotlari va institutlari faoliyati jarayonida 
shakllanadi va foydalaniladi. Mazkur institutlar va tashkilotlar davlatlararo tuzilmaga ega 
bo’lib muayyan funktsiyalarni bajaradi. Ularning moliyaviy ta’minoti umumlashgan 
(masalan, BMT byudjeti) yoki maqsadli (aniq dasturlar va tadbirlar uchun mo’ljallangan) 
fondlar orqali amalga oshiriladi.
Moliyaviy resurslarning muayyan qismini xalqaro darajada markazlashuvi jahon 
xo’jaligi ehtiyojlarini ta’minlaydi, bunday resurlarni shakllantirishning iqtisodiy shart-
sharoitlari bo’lib, iqtisodiy integratsiyaning kuchayishi, turli sohalardagi xalqaro loyiha 

---

7 
va dasturlarni amalga oshirishda mamlakatlarning ishtiroki, kredit va savdo 
munosabatlarini rivojlanishi hisoblanadi.
Shunday qilib, xalqaro moliya – bu xalqaro moliya bozori va xalqaro institutlar 
tomonidan shakllanishi, taqsimlanishi va ishlatilishini o’z ichiga olgan moliyaviy 
resurslar xarakati asosida hosil bo’lgan munosabatlar tuzilmasi bo’yicha murakkab 
tizimdir. 
Mamlakat davlat moliyasining xususiyatlari sifatida quyidagilarni kelitirish 
mumkin:
–
bitta mamlakat xududidan chiqmaydi; 
–
xorijiy sub’ektlarni jalb qilmaydi; 
–
milliy qonunchilik asosida amalga oshiriladi; 
–
mamlakat ichida amalga oshiradigan hisob-kitoblarni o’zida ifodalaydi. 
Xalqaro moliya esa turli xildagi jihatlarni o’rganadi. Bularga: 
–
iqtisodiy kategoriya sifatida – moliyaviy resurslarning fondlari bo’lib, xalqaro 
iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirish asosida tashkil etilgan hamda xalqaro ahamiyatga 
ega bo’lgan umumiy ehtiyojlarni qondirish va jahon darajasida ijtimoiy takror ishlab 
chiqarishning rentabelligini va uzluksizligini ta’minlash uchun foydalaniladi.
–
institutsional jihatdan – bu banklar, valyuta va fond birjalari, xalqaro moliya 
institutlari, mintaqaviy moliya-kredit tashkilotlari, xalqaro va mintaqaviy iqtisodiy 
tashkilotlar va birlashmalar majmui bo’lib ular orqali jahon moliyaviy oqimlarining 
xarakati amalga oshiriladi. 
–
iqtisodiy munosabat sifatida – bu, jahon bozorida kapital, xizmatlar, tovarlar 
xarakati vaqtida milliy mahsulotlarning qayta taqsimlanishi jarayonida yuzaga keluvchi 
pul ko’rinishidagi munosabat. Davlatlararo va transmilliy moliya-kredit munosabatlarini 
o’z ichiga oladi va ularda xorijiy elementlar ishtirokini ifodalaydi. 
Xalqaro moliyaning asosiy funktsiyalariga quyidagilar kiradi: 
–
taqsimlash funktsiyasi; 
–
nazorat funktsiyasi; 
–
takror ishlab chiqarish jarayoniga moliya yordamida xalqaro valyuta-kredit va 
moliya tashkilotlarining aralashuvi bilan bog’liq tartibga solish funktsiyasi; 

---

8 
–
barqarorlashtirish funktsiyasi. Mazkur funktsiya jahon xo’jaligi tizimida 
iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlar uchun barqaror sharoitni yaratishda namoyon 
bo’ladi.
Xalqaro moliya munosabatlari shakllanishi va rivojlanishining asosiy omillari 
quyidagilardan iborat: 
1.
Jahon bozorlarining vujudga kelishi, ayniqsa tovar bozorlari. 
2.
Xalqaro mehnat taqsimoti. 
3.
Iqtisodiy aloqalarning baynalmilallashuvi va globallashuvi. 
4.
Iqtisodiy va ijtimoiy sohalarda integratsiya jarayonlarining kuchayishi. 
5.
Ilmiy-texnika taraqqiyoti; 
6.
Xalqaro moliya munosabatlarining ko’p tomonlama tartibga solish tizimini 
takomillashtirilishi; 
7.
Jahon iqtisodiyotida global muammolarning keskinlashuvi. 
Xalqaro moliya jahon xo’jaligining aniqlovchi tizimlaridan biri hisoblanib, milliy 
va jahon iqtisodiyotiga aniqlovchi ta’sir ko’rsatadi.