J. Ataniyazov, E. Alimardonov, F. Hamidova xalqaro moliya bozori tahlili toshkent-2019

Iqtisodiyotdagi tsiklik tebranishlar kontseptsiyasi. 
Ko’pchilik iqtisodchilar 
iqtisodiyotning tsiklik xarakterga ega ekanligini inqirozlar yuzaga kelishining asosiy 
sababi sifatida ko’rsatadilar. Darhaqiqat, iqtisodiyot doimo o’zgarib, tebranib turadi. 
Masalan, yoz juda issiq kelsa, muzqaymoqqa bo’lgan talab oshadi va uning ishlab 
chiqarish hajmi ko’payadi. Biroq bu tebranishni biznes tsikli sifatida ko’rib bo’lmaydi. 
Chunki bu bir sanoat tarmog’idagi qisqa muddatli o’sish, xolos. Agar odamlar 
muzqaymoq uchun ko’p pul sarflasalar, ularning soyabon sotib olishga sarflaydigan 
pullari kamayadi. Boshqacha aytganda, muzqaymoq ishlab chiqarish hajmi oshsa, 
soyabon ishlab chiqarish sanoatida pasayish kuzatiladi. Baho mexanizmi esa ularning 
qaytadan muvozanatlashuvini ta’minlaydi. Biroq, uni qaytadan muvozanatga kelishi 
uchun ma’lum muddat kerak bo’ladi. 
Moliyaviy inqirozni yuzaga keltiruvchi omillar. 
Spekulyativ kapital
moliyaviy 
aktivlar narxidagi tebranishlar hisobidan daromad olish uchun paydo bo’lib, u o’zida 
yuqori likvidli qisqa muddatli qo’yilma, bozordagi o’rtacha daromadlarga nisbatan yuqori 
daromadli, riskliligi yuqori bo’lgan investitsiya kabi xususiyatlarni mujassamlashtirishi 
bozordagi jozibadorligini oshirib, ular bilan operatsiyalar ko’lamini ko’payishiga sabab 
bo’ladi. 
3
Кейнс Дж.М. Общая теория занятости, процента и денег // Антология экономической мысли. В 2-х томах. - М., 
1992. Т.2. - С.137 - 432. 

---

44 
Moliya bozoridagi spekulyativ kapitalning mamlakat ishlab chiqarishini 
moliyalashtirishga qo’shadigan hissasi deyarli yo’qligi iqtisodiy tadqiqotlarda o’z 
tasdig’ini topgan bo’lib, spekulyativ kapital moliya bozorining barcha segmentlarida 
mavjudligi aniqlangan. Spekulyativ kapital boshqa kapital shakllariga o’xshab, iqtisodiy 
taraqqiyotni tezlashtirsa, boshqa tomondan u iqtisodiy inqirozga vujudga keltiradi.
Moliyaviy kapital sifatida spekulyativ kapital asosida real kapital mavjuddir. 
Shuningdek, moliyaviy aktivlar esa real aktivlarga mos kelishi lozim. Spekulyativ kapital 
real kapitalga nisbatan mustaqil rivojlanib, moliyaviy aktivlar va real aktivlar o’rtasida 
tafovutni paydo qilishi ham, o’z navbatida, moliyaviy inqirozni keltirib chiqaradi.
Qimmatli qog’ozlarning bozor narxi bilan uning haqiqiy qiymati doimo mos 
kelmagani kabi, qisqa muddatli davriy oraliqda spekulyativ omillar natijasida moliyaviy 
aktivlar qiymatidagi ijobiy o’zgarishlar milliy boylik ko’payganligidan dalolat bermaydi, 
balki uzoq muddatli davriy oraliqda bu jarayonning yuz berishi mamlakat iqtisodiy 
o’sishini o’zida mujassam etadi.
Bozorning 
barqaror 
faoliyatini 
ta’minlashda insayderlik ma’lumotlari, 
spekulyatsiya, investorlar manfaatlari va ularning psixologiyalarini hisobga olish zarur. 
Fikrimizcha, spekulyativ operatsiyalarning paydo bo’lishi ikkita asosiy holatga 
bog’liqdir.
Birinchidan, moliyaviy aktivlar, jumladan qimmatli qog’ozlarning tovar 
xususiyatiga asoslanishi, ya’ni qimmatli qog’ozlar oldi-sotdi qilingandan so’ng iste’mol 
qilinmaydi, so’ndirilmaguncha muomala vositasidan chiqmaydi. Qimmatli qog’oz egasi 
uni istalgan vaqtda bozorga olib chiqib sotishi mumkin.
Ikkinchidan, qimmatli qog’ozlarning istiqboldagi bahosini aniq bashorat qilib 
bo’lmasligi, ya’ni bu turli investorlar psixologiyasi, manfaatlari va axborotlar 
asimmetriyasidagi farqlar natijasida paydo bo’ladi hamda ularga doir turli bashoratlarni 
yuzaga keltiradi.
Fond bozoridagi spekulyativ operatsiyalar investorlar manfaatlarini ko’paytiradi va 
emitent kompaniyaga qo’shimcha resurslarni jalb etishni engillashtiradi, qimmatli 
qog’ozlar likvidliligini oshiradi.

---

45 
Real kapital ko’paymasdan daromad olish imkonini mavjudligi esa, spekulyativ 
operatsiyalarning salbiy tomonini o’zida namoyon etadi. Natijada iqtisodiy taraqqiyotda 
illyuziya, ya’ni aldanish paydo bo’ladi va bu moliyaviy inqirozni keltirib chiqaruvchi 
omillardan biri bo’lib xizmat qiladi. Aniq, to’liq va zamonaviy axborotlarni olish 
spekulyativ operatsiyalarni salbiy ta’sirini kamaytiradi va bozordagi narxlarni 
barqarorlashtiradi.
Zamonaviy iqtisodiyotda axborotlar iqtisodiy tizim samaradorligiga va ishlab 
chiqarish natijalariga ta’sir qiluvchi muhim iqtisodiy resursga aylanmoqda. Emitent 
kompaniyalar faoliyatining shaffofligi, ular to’g’risidagi ishochli axborotlar ularning 
aktsiyalar narxini va likvidligini oshirib, investorlarni ko’proq jalb etadi. Lekin korxona 
faoliyati 
to’g’risidagi barcha axborotlarni oshkor etish uning bozordagi 
raqobatbardoshligini kamaytiradi. Shuning uchun, jahon amaliyotida tijorat va davlat siri 
to’g’risidagi ma’lumotlarga oydinlik kirituvchi me’yoriy hujjatlar mavjuddir. Ular 
korxonalarni bozordagi raqobatbardoshligini saqlashga xizmat qiladi.
Fikrimizcha, moliya bozori barqarorligini ta’minlashda insayderlik faoliyatini ham 
ijobiy iqtisodiy tomonlari mavjuddir.
-
fond bozorida insayderlik ma’lumotlarining bo’lmasligi emitent kompaniya 
to’g’risida etarli ma’lumotlar to’planmasligiga va bu, o’z navbatida kompaniyaning 
moliyaviy aktivlar bahosidagi o’zgarishlarni tez va kutilmaganda sodir bo’lishiga olib 
kelishi mumkin; 
-
insayderlik faoliyati aktsiyalarning bozordagi kotirovkalarini ularning 
fundamental qiymatiga yaqinlashtiradi va bahoni ob’ektiv bo’lishiga xizmat qiladi. 
Shuningdek, insayderlik faoliyati jamiyatda korruptsiyani kuchayishiga va natijada butun 
iqtisodiy samaradorlikni pasayishiga sabab bo’lishi mumkin;
-
insayderlik axborotlaridan foydalanish hisobiga qo’shimcha daromad olish 
imkoniyati aktsiyadorlarni kompaniya menejerlari ustidan doimiy monitoring olib 
borishini rag’batlantiradi va ularni o’z foydalarini ko’zlab faoliyat yuritishlariga imkon 
bermaydi, oqibatda kompaniya faoliyatini yaxshilanishiga olib keladi.

---

46 
Insayderlik axborotlari moliya bozoriga har tomonlama ta’sir ko’rsatadi va moliya 
bozori barqarorligini ta’minlashda uning salbiy tomonlari bilan birga ijobiy tomonlarini 
ham inobatga olish lozim.
Barcha investorlar ham moliya bozorida spekulyativ maqsadni ko’zlab faoliyat 
yuritmaydilar. Ularning ko’pchiligi uchun qimmatli qog’ozlar narxining barqarorligi 
muhimdir. Investorlar